|
بر اساس تحقیقات باستان شناختی صورت گرفته در کوهستان های ارمنستان مشخص شده که این منطقه از زمان های بسیار دور محل زندگی انسان ها بوده است. ساکنان این منطقه از دیرباز به ساخت وسایلی از سنگ، استخوان و بعدها از فلزات مختلف همچون مس، برنز و آهن پرداخته اند. همچنین، ساخت زیورآلاتی از طلا، نقره و سنگ های گران قیمت نیز در بین آنان متداول بوده است. از هزاره سوم قبل از میلاد، زمانی که اقوام ارمنی نقش اصلی را در کوهستان های ارمنستان عهده دار شدند، تقریباً هم زمان، در تمامی مناطق ارمنستان کبیر،(1) شاهد رشد و نمو فرهنگ و هنر ساکنان این مناطق هستیم. ساکنان ارمنستان کبیر با کشاورزی، دامداری و صنعت های مختلف آشنایی داشتند و پرداختن به این صنایع یکی از راه های کسب درآمد آنان بود. از میان این صنعت ها خصوصاً سفالگری رواج بسیار داشت. در تمام دوران های تاریخی، شاهد تهیه وسایل گوناگونی از خاک رس برای مصارف خانگی و نگه داری آب و غلات و ساخت مجسمه های زینتی کوچک به دست سفالگران ارمنی هستیم. کاوش ها و یافته ها در مناطق مختلف ارمنستان حاکی از آن است که ارمنیان از زمان های بسیار دور با سنگ تراشی، کار با فلزات، آهنگری و صنعت های مرتبط با آن آشنایی داشته اند.
از زمانی که بشر شروع به زیبا سازی و تزیین وسایل روزمره زندگی خود کرد در واقع می توان گفت که هنر نیز هم زمان با آن متولد شد. توجه به تزیین و زیبا سازی وسایل روزمره زندگی در نزد سفالگران ارمنی نیز متداول بوده است. آنها با رنگ آمیزی و ایجاد نقش و نگارهای مختلف بر روی اشیائی از قبیل کوزه های بزرگ و کوچک، که برای کاربردهای مختلف آماده شده بودند، به زیبا سازی ظاهری وسایل تولیدی خود می پرداختند. یکی از انواع نقاشی ها و نگارگری های باستانی نقاشی های دیواری به جای مانده بر روی کوه هاست. در منطقه ارمنستان کبیر، نقوش سنگی بسیاری یافت شده اند که بر روی آنها تصاویری از قوچ ها، بزکوهی، انسان ها و همچنین، قهرمانان اسطوره ای به تصویر کشیده شده است. این نقاشی ها در واقع کهن ترین نمونه های نوشتاری ـ تصویری ای هستند که در عین حال به منزله نمونه های زیبای هنری آن دوران نیز به حساب می آیند. نقاشی بر روی تخته سنگ ها و کوه ها تا قرون وسطا نیز در بین ارمنیان متداول بوده است. این هنر حتی پس از گرایش ارمنیان به مسیحیت حفظ شده و حیات خود را به صورت نقاشی هایی بر روی دیوار های صیقل داده شده کلیساها ادامه داده است. مجسمه سازی با گِل، سنگ، چوب و فلزات نیز در بین ارمنیان رواج داشته. در منطقه ارمنستان کبیر، مجسمه هایی یافت شده است که به شکل انسان ها، خدایان و حیواناتی از قبیل اسب، بز، سگ و شیر ساخته شده اند.
از دیگر انواع هنرها، هنر معماری است. در هزاره سوم پیش از میلاد، خانه هایی در منطقه دشت آرارات ساخته شده که نمونه هایی از آنها در منطقه شِنگاویت(2) (حومه ایروان) یافت شده است. در کاوش هایی نیز دیوار های قلعه ای را یافته اند که در آن خانه هایی به صورت نامنظم ساخته شده و همچنین خانه هایی به صورت مدور با دیوارهایی مدور. این بنا ها نمونه های بسیار کهنی از معماری ارمنیان هستند. فرهنگ و تمدن ارمنیان خصوصاً در دوران پادشاهی سلسله آراراتِ وان(3)به شکوفایی خود رسید. شاید، ثبات حکومتی ارمنیان باعث شکوفایی هرچه تمام تر فرهنگ و تمدن در آن دوران شده است. در آثار مربوط به این دوره، نمونه های بسیاری از کنده کاری ها و نقاشی های دیواری، وسایل سفالی با نقش و نگارهای زیبا، که در منازل مورد استفاده قرار می گرفته، زیور آلات و همچنین، مجسمه های حیوانات و پرندگان اسطوره ای جلب توجه می کند. در این مجموعه، مجسمه های عقاب شیر (مجسمه ای با سر عقاب و بدن شیر)، انسان عقاب (مجسمه ای با سر انسان و بدن عقاب) همچنین، انسان شیر (مجسمه ای با سر انسانی و بدن شیر) دیده می شود. در هنر دوران پادشاهی سلسله آرارات، اصولاً شیر در بین حیوانات جایگاهی خاص داشته که یکی از نشان های خدای بزرگ ارمنیان، هایک،(4) نیز بوده است. از این رو، غالباً در نقاشی های دیواری قصرها، از نقوش شیر استفاده شده است. در این نقاشی ها، نقوشی از گاو نر و حیوانات دیگر نیز دیده می شود. رنگ غالب در این نقاشی ها آبی و قرمز بوده. البته، در آنها از رنگ های دیگری نیز استفاده شده است. در این نقاشی ها، تصاویری از زندگی روزمره مانند به چرا بردن گوسفندان به وسیله چوپانان و گله های گاو و آهو نیز مشاهده می شود. خصوصاً، تصاویر رنگی سربازان آن دوران با لباس هایشان نیز به تصویرکشیده شده است.
در نقاشی های آن دوران و اصولاً، در هنر نقاشی ارمنیان، تصویر درخت زندگی(5) بسیار دیده می شود. این درخت اصولاً با سه شاخه و گاهی، با شاخه های بسیار یا یک برگ به تصویر کشیده شده و همواره تصاویر موبد هایی که تنه سه شاخه ای درخت را در دست گرفته اند و یا در کنار درخت ایستاده اند، در نقاشی های این دوران دیده می شود. این آثار نمونه بارزی از تقدس درخت در بین ارمنیان باستان است. موسی خورنی(6) نیز در کتاب تاریخ ارمنستان به این موضوع اشاره کرده که ارمنیان با استفاده از درخت به پیش بینی وقایع و پیش گویی اقدام می کردند. از دیگر نمونه های زیبای هنری آن زمان حکاکی بر روی برنز است. از آن دوران، کلاه خود هایی برنزی مزین به نقش و نگارها و همچنین، سپرهایی که نقوشی از نبردها، ارابه های جنگی، شیرها و گوزن ها بر روی آنها حکاکی شده، یافت شده. در معبد آردینی، که یکی از مهم ترین معابد آن دوران به شمار می آمد، لوازم و مجسمه های بسیار با شکوهی از پادشاهان آن دوران قرار داده بودند؛ مجسمه هایی از برنز و همچنین، کنده کاری های زیبایی از حیوانات بر روی دیوارهای آن.
در تاریخ آمده است که سارگون، پادشاه آشور، به کشور هایک لشکرکشی کرد و در آن زمان، معبد آردینی را، که یکی از مهم ترین معابد ارمنیان بود، ویران ساخت. سارگون پس از برگشتن به کشورش دستور داد تا صحنه هایی از نبرد و تقسیم غنائم معبد آردینی را بر دیوار های قصرش به تصویر کشند. ما نیز از روی این تصاویر در مورد معماری ارمنیان در دوران باستان اطلاعاتی کسب می کنیم. این واقعه در 714 ـ 713 ق م به تصویر کشیده شده است. از این رو، می توان نتیجه گرفت که تاریخ ساخت معبد به خیلی قبل تر از تاریخ نقاشی باز می گردد.  صحنه هایی از نبرد معبد آردینی از موارد خاص معماری معبد آردینی سنتوری(7) آن است که بر روی شش ستون قرار گرفته. در انتهای سنتوری و در واقع در قله آن، برگی نیز از درخت زندگی تعبیه شده. این برگ نشانه یکی از خدایان آن دوران، هایک، است. بناهایی با این شیوه بعدها در ساختار معماری معبد های یونانی نیز مشاهده می شود. از معابد دیگری که به دست ارمنیان در قرن اول میلادی با این شیوه ساخته شده معبد گارنی(8) است. تصاویر به جای مانده از معبد آردینی نمایانگر معماری پیشرفته ارمنیان در دوران پادشاهی سلسله آرارات است. از دیگر نمونه های با ارزش معماری پادشاهی سلسله آرارات می توان از قلعه وان، قلعه اربونی ـ ایروان و تِیشیباینی نام برد. این بنا ها تا کنون نیز پا برجا هستند. قلعه ها و قصرهای بسیاری نیز از آن دوران در اقصا نقاط ارمنستان برجای مانده است. قلعه ای که بر روی تپه سرخ بر گرفته از نام یکی از خدایان به نام تِشیب بنا شده بنایی بوده که بیش 150 اتاق داشته و ورودی آن مزین به دو برج بزرگ و زیبا بوده و دور آن دو ردیف دیوار وجود داشته است. استادکاران معمار ارمنی از کاهگل آجرهایی تهیه می کردند که از آنها برای ساخت خانه ها و باروهای اطراف برج ها استفاده می شده است. در زمان پادشاهی سلسله آرارات، خدای اصلی و بزرگ ارمنیان هایک بود و پس از هایک، به ترتیب دیگر خدایان مهم، تِشیب (خدای جنگ و توفان)(9) و شیوین (خدای آفتاب)،(10) بودند. به غیر از این سه، پنجاه خدای دیگر نیز وجود داشتند. از بین آنها می توان به اسامی باگباردون(11) ـ همسر هایک ـ ، آرنین،(12) آردواراسین،(13) آرازان،(14) اِلیبورمین(15)و … اشاره کرد.
پس از پادشاهان سلسله آرارات، سلسله یرواندونی(16) به قدرت رسید. در این دوران، سرزمین ارمنستان کبیر گاه مستقل و گاه تحت سلطه حکومت مادها یا پارتیان قرار می گرفت. در نتیجه این امر رشد فرهنگی ارمنیان کمتر و تأثیرات تمدن ایرانی در بین آنان بیشتر نمایان شد. بی شک، تمدن و فرهنگ ارمنی دستاوردهایی را که از گذشته به دست آورده بود حفظ می کرد، به خصوص، در زمینه معماری و نقش و نگارهایی که بر روی بناها به دست استادان ارمنی نقش می بست اما در هر صورت، شرایط جدید به وجود آمده نیز تأثیرات خود را بر جای می گذاشت. از دوران پادشاهان یرواندونی مجسمه ها، سکه هایی که تصاویر پادشاهان بر روی آنها نقش بسته، خصوصاً، جام هایی از نقره با نقش ها و طرح هایی بسیار زیبا بر روی آنها یافت شده است. در دوران سلطه ایرانیان، مذهب باستانی ارمنیان نیز تحت تأثیر فرهنگ ایرانیان قرار گرفت و تغییر کرد. در دوران اولیه سلطه ایرانیان، هنوز مذهب باستانی ارمنیان و پرستش هایک، تِشیب و دیگر خدایان حفظ شده بود لیکن به تدریج بر اثر تغییرات به وجود آمده رفته رفته این خدایان به فراموشی سپرده شدند و نام هایک فقط به منزله ستاره ای در منظومه ای به این نام سالیان متوالی حفظ شد. سپس، در بین ارمنیان خدایان دیگری پدیدار شدند؛ خدایان و خدای بانوانی همچون آناهید، آستقیک، واهاگن و تیر. این خدایان در عین حالی که تداعی کننده خدایان باستان ارمنیان بودند بی تأثیر از خدایان ایرانیان و یونانیان نیز نبودند. یکی دیگر از انواع هنر ارمنیان ادبیات شفاهی است. از زمان های بسیار دور بین ارمنیان تعریف حکایت ها و داستان ها در مورد قهرمانان اسطوره ای و همچنین خواندن سرود بسیار متداول بوده؛ برای مثال، داستـان سـاسنـا دزرِر (سـاسونتسی داویـت) نمونه ای از ادبیات شفاهی ارمنیان است که تاریخ به وجود آمدن آن به دوران پادشاهی روشای دوم در 681 ق م باز می گردد. در این حکایت، دو تن از فرزندان پادشاه آشور، در نینوا، پدر خود را می کشند و به ارمنستان فرار می کنند. بر اساس آنچه از گذشتگان نقل می شود آنها در جنوب ارمنستان کبیر، در ساسون، سکنا می گزینند و از این زمان نقل این حکایت در بین ارمنیان مرسوم می شود. داستان فرار این دو، ساناسار و آدراملیک، در واقع اولین روایت از اسطوره بزرگ ارمنیان، ساسونتسی داویت، است که در ویرایش جدیدتر داستان ساناسار و آدراملیک به ساناسار و باغداسار تغییر یافته و پادشاه آشور نیز تبدیل به خلیفه بغداد شده است لیکن مکان داستان همان جا؛ یعنی، بین النهرین باقی مانده زیرا که بغداد از نینوا خیلی هم دور نیست. اگر در ویرایش قدیمی حکایت ساناسار و آدراملیک پادشاه ستمگری را که به نینوا حکومت می کرد کشته بودند، در ویرایش جدیدتر ساناسار و باغداسار خلیفه ستمگر بغداد را می کشند و از آنجا می گریزند.
در زمان سلسله پادشاهان یرواندونی، حدود سده پنجم تا ششم پیش از میلاد، شعر و سرودی بسیار قدیمی در مورد تولد واهاگن، یکی از خدایان منظومه خدایان ارمنیان، رایج بوده. در این شعر، تولد واهاگن (خدای جنگ ارمنیان) به تصویر کشیده شده است. این شعر و تصنیف از طریق کتاب تاریخ ارمنستان نوشته موسی خورنی حفظ و به نسل های بعد منتقل شده است. از آنجایی که در شعر تولد واهاگن تصاویر و تمثیل های بسیاری از قرون گذشته وجود دارد احتمال داده می شود که این تصنیف بسیار قدیمی بوده و تاریخ به وجود آمدنش می تواند حتی به دوران پیش از پادشاهان یرواندونی باز گردد. احتمالاً، این تصنیف در مورد تولد یکی از خدایان پادشاهی سلسله آرارات یا یکی از خدایان باستانی ارمنیان بوده است و گوسان های(17)آن دوران شعر را به واهاگن، که یکی از خدایان پادشاهی سلسله یرواندونی بوده، نسبت داده اند. در میان ارمنیان باستان، حکایت ها و داستان هایی نیز برای سران قبایل و پادشاهان نقل می شده. این داستان ها مدت های مدیدی، در بین آنها سینه به سینه گشته است. از طریق این داستان ها و حکایت ها در مورد اعمال خدای بزرگ ارمنیان، هایک ـ هالد، که رئیس اصلی قبیله ارمنیان بوده و پادشاهان دیگری همچون آرام، آرا گِغِسیک و دیگران اطلاعاتی به دست آمده است. پی‌نوشت‌ها: 1-در زبان ارمنی به ارمنستان کبیر مِتز هایک می گویند به معنی هایک کبیر. 2-Shengavit 3-در منابع ارمنی، این سلسله پادشاهی سلسله آراراتی نامیده می شود که در حدود قرن ششم پیش از میلاد حکومت می کردند. 4-قهرمان اسطوره ای ارمنیان که ایشان بر اساس نام وی خود را های و کشورشان را هایاستان می نامند. هایک همچنین مهم ترین خدای ارمنیان در دوران باستان بوده است. 5- در اعتقادات ارمنیان باستان، گِناتس زار یا درخت زندگی درختی است که خداوند آن را از بهشت به زمین فرستاده است. این درخت، که موجب جاودانگی خدایان و انسان های عادل بود، به صورت نمادی از خداوند مورد پرستش قرار می گرفت. 6- تاریخ نویس قرن پنجم پس از میلاد و پدر تاریخ ارمنستان. 7- pediment به نمای مثلث شکل ساختمان سنتوری گفته می شود. 8-معبد گارنی در جمهوری ارمنستان کنونی در اواسط قرن بیستم بازسازی شد و تا کنون پا برجاست. 9-Teshib 10-Shivin 11- Bagbardoon 12- Arnin 13-Ardooarasin 14- Arazan 15-Eliboormin 16- سلسله پادشاهی یرواندونی در حدود قرن پنجم پیش از میلاد حکومت می کردند. 17- نوازندگان و خوانندگان دوره گرد. |
فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 45
|
