هراچیا آجاریان[1](1876-1953 میلادی) دانشمند بزرگ و زبان‌شناس برجستۀ ارمنی در شهر استانبول ترکیه پا به عرصۀ وجود نهاد. تحصیلات ابتدائی را در زادگاهش به اتمام رساند و در سال 1893 در آموزشگاه مرکزی ارامنه در شهر استانبول تحصیلات دورۀ متوسطه را به پایان برد. آجاریان در سال 1895 تحصیلات عالی خود را در دانشگاه سوربُن[2] فرانسه شروع کرد و در همین دانشگاه، زیر نظر استادان بزرگی چون آنتوان میه[3]، تعلیم یافت و دو سال بعد، یعنی در سال 1897، به خاطر تحقیق جامعش در زمینۀ زبان «لاز»[4]، زبان یکی از اقوام در قفقاز، به عضویت «انجمن زبان‌شناسی پاریس»[5] پذیرفته شد.

هراچیا آجاریان

در همان سال، در یازدهمین کنگرۀ شرق‌شناسان، که در پاریس تشکیل شده بود، شرکت کرد و پژوهش جامع خود را دربارۀ زبان ارمنی به کنگره ارائه داد که توجه بسیاری را برانگیخت. به همین سبب هوبشمان[6] زبان‌شناس آلمانی و رئیس کنگره، آجاریان را به استراسبورگ دعوت کرد و او در سال 1898 برای حضور در جلسات سخنرانی این زبان‌شناس در دانشگاه، به استراسبورگ سفر کرد.

از آن پس سراسر زندگی این دانشمند بزرگ ارمنی صرف تحقیق و تألیف آثار پرارزش علمی، بویژه دربارۀ زبان ارمنی شد و تمام استعداد علمی و توان کاریش را در راه شناخت و تحقیق ریشه‌ئی در زمینۀ زبان ارمنی برپایۀ زبان‌شناسی علمی به کار برد.

آجاریان یکی از مشهورترین ادبا و زبان‌شناسان ارمنی است که بعدها به عنوان عضو اصلی آکادمی علوم ارمنستان انتخاب شد (1943). او دارای کرسی استادی زبان‌های شرقی در دانشگاه دولتی ایروان و عضو برجستۀ فرهنگستان علوم ارمنستان بود. آثار پرارزش او در جهان بخصوص در بین زبان‌شناسان ارمنی، از اهمیت و اعتبار والائی برخوردار است.

این دانشمند در مجامع علمی بیشتر به عنوان زبان‌شناس معروف است. حال آنکه در رشته‌های دیگر علمی از جمله تاریخ، ادبیات، قوم‌شناسی و غیره نیز پژوهش‌های گسترده‌ئی دارد.

دربارۀ آن بخش از پژوهش‌ها و تألیفات آجاریان که به شرق‌شناسی و بخصوص ایران‌شناسی مربوط است، باید گفت که میراث بجای مانده از او بسیار متنوع است و ارزش و اهمیت این پژوهش‌ها کمتر از تحقیقات زبان‌شناسی او نیست.

بسیاری از پژوهش‌های آجاریان در زمینۀ شناخت زبان‌های ایرانی که مربوط به زبان‌های باستانی و پهلوی است، همچنین آثار او دربارۀ قوم‌شناسی ایرانی، جوامع ارمنیان ایران، زبان کردی و پژوهش در مذاهب ایرانی امروزه نیز از اهمیت خاصی برخوردار هستند. برای مثال می‌توان از پژوهش‌های وی در زمینۀ مذهب طوماری‌ها و گوران‌ها که در کتاب خاطرات او جای گرفته است، نام برد[7]. البته پیش از او شرق‌شناس مشهور روس و. مینورسکی[8] نیز در مورد آن‌ها اشاره‌ئی دارد. [9] ولی با اطمینان می‌توان گفت نوشتۀ آجاریان تنها تحقیقی است که دربارۀ مذهب بسیار جالب طوماری‌ها صورت گرفته است[10]. به نظر می‌رسد این گروه شاخه‌ئی از طریقت اهل حق یا علی‌اللّهی بوده‌اند و اکنون از بین رفته‌اند.

برای آنکه نشان دهیم که آجاریان در کنار زبان‌شناسی، به پژوهش‌های ایران‌شناسی نیز پرداخته و ایران‌شناس نیز بوده است، در این‌جا به چند نمونۀ دیگر از آثار او اشاره می‌کنیم:

1. تحقیق او بنام «فرهنگ گویش کردی بایزید نو»[11] که در سال 1911 در مجلۀ انجمن زبان‌شناسی پاریس به چاپ رسید دارای بیش از هزار مدخل کردی است. اهمیت این پژوهش در ریشه‌شناسی مدخل‌ها است. آجاریان و فردیناند یوستی ایران‌شناس نامی از پیشگامانی هستند که به واژه‌شناسی تاریخی زبان کردی توجه خاصّ مبذول داشته‌اند. آگاهی کامل از آوانگاری تطبیقی ایرانی و کردی امکان آن را به مؤلف داده که به ریشه‌یابی‌های بسیار جالب و همه‌جانبه دست یابد. در این اثر به وام واژه‌های ارمنی در کردی نیز اشاره‌هائی شده است.
2. مقاله‌ئی به نام «هاکوپ مقدس در میان کردهای آرارات»[12] که به منابع ادبی کردها مربوط می‌شود.
3. «فرهنگ ریشه‌شناسی زبان ارمنی»[13] در این فرهنگ بسیاری از وام‌واژه‌هائی که زبان ارمنی از زبان‌های دیگر از جمله زبان‌های ایرانی گرفته است بطور کامل تشریح و ریشه‌یابی شده است.
4. «فردوسی»[14]، ارامنه و ارمنستان در شاهنامۀ فردوسی. در این مجموعه تمام اشعار شاهنامه که به گونه‌ئی واژه‌های ارمن و ارمنستان در آن‌ها به کار رفته است جمع‌آوری شده و با ترجمۀ ارمنی آن‌ها به چاپ رسیده است.
5. «فرهنگ نام‌های ارمنی»[15] تألیفی دیگر از این دانشمند است. بخشی از نام‌های ارمنی دارای ریشۀ ایرانی هستند که آن‌ها را می‌توان به دو بخش تقسیم کرد:

الف) نام‌هائی که ریشۀ ایرانی قدیم دارند.

ب) نام‌هائی که ریشۀ ایرانی معاصر دارند.

6. «ابن بطوطه دربارۀ ارامنه»[16] این کتاب بر پایۀ اطلاعاتی نگاشته شده که جغرافی‌دان و سیّاح عرب دربارۀ ارمنیان و ارمنستان به دست داده است. در این سفرنامه موضوع‌های مربوط به ایران نیز مورد بررسی قرار گرفته است.

آجاریان سفرنامۀ ابن بطوطه را به گونه‌ئی دقیق مورد بررسی قرار داده و بخش‌هائی از آن را با ترجمۀ ارمنی و حواشی و تعلیقات و ملاحظات خویش، در اختیار خوانندگان گذاشته است.

7. «اسامی ماه‌های ارمنی»[17] در این تألیف آجاریان شرحی دربارۀ سال و تقسیم‌بندی ماه‌های دوازده با سیزده‌گانۀ آن، سال کبیسه و چگونگی محاسبۀ روزهای ماه و انواع تاریخ از قبیل سیار و ثابت و غیره ارائه داده است و ماه‌های ارمنی را با معادل‌های خارجی آن‌ها آورده است. همچنین نام شش ماه ارمنی را که ریشۀ ایرانی دارند با توضیحات لازم ذکر کرده است.
8. «اسنادی دربارۀ روابط ارمنستان-ایران»[18].
9. «گلچین فارسی»[19]
10. «وام واژه‌های ارمنی در زبان فارسی»[20]
11. «تاریخچۀ حل مسألۀ کتیبه‌های ایرانی»[21]
12. پیشگفتار «فرهنگ فارسی-ارمنی»[22]، تألیف کشیش گارگین.
13. نقد: «ولایت فریدن اصفهان»[23]
14. نقد: «کتیبه‌های به خط میخی آشوری و ایرانی مربوط به تاریخ نائیری و اورارتو»[24]

گذشته از مقاله‌ها و کتاب‌هائی که در بالا از آن‌ها سخن به میان آوردیم، هنگام بررسی دیگر آثار و پژوهش‌های این دانشمند باز هم به نشانه‌هائی در زمینۀ زبان‌های ایرانی و ایران‌شناسی برخواهیم خورد.

پی‌نوشت‌ها:

1. Hrachia Atjarian
2. Sorbonne
3. Antoine Meillet (1866-1936)
4. Etude sur la Langue Laze.- Mémoires de la Société de Linguistique de Paris, 1897, No. 10, pp. 145-160, 228-240, 364-401, 405-448.
5. Société de Linguistique de Paris
6. Heinrich Hubschmann (1848-1908)
7. Kiankis Husherits, Yerevan, 1967 از خاطرات زندگی‌ام، ایروان 1967 (به زبان ارمنی)
8. Vladimir Minorsky (1877-1966)
9. Revue d’Histoire de Religion, 1926
10. Gioranneri yev Tumarineri Krone, Gitakan Teghekagir H.Kh.S.H. Petakan Hamalsarani, 1925, No. 1, 86-92

دین گورانی‌ها و طوماری‌ها، خبرنامه علمی دانشگاه  دولتی جمهوری ارمنستان شوروی، 1925، شمارۀ 1، ص 86-92 (به زبان ارمنی)

11. Recueil des Mots Kurdes en Dialectes de Novo-Bayaset, Paris, 1911
12. Mtzbna Surb Hakobe Masisi Krderun mej. Banaser, 1903, No. 2, 61-62

مقاله به زبان ارمنی در نشریه »باناسِر» سال 1903 به چاپ رسیده است.

13. Hayeren Armatakan Bararan. Yerevan, 1926-1935, Vol. 1-7

فرهنگ ریشه‌شناسی زبان ارمنی، ایروان، 1926-1935 جلد 1 تا 7، چاپ اول؛ 1971-1979، جلد 1 تا 4، چاپ دوم (به زبان ارمنی)

14. Firdusi: Yerevan, Petakan Hamalsarani Hratarakutiun, 1942, 67 p.

فردوسی: ایروان، انتشارات دانشگاه دولتی، 1942، 67 صفحه (به زبان ارمنی)

15. Hayots Andznanunneri Bararan (5 Vol.), Yerevan, Petakan Hamalsarani Hratarakutiun, 1942-1962

فرهنگ نام‌های ارمنی (5 جلد) ایروان، انتشارات دانشگاه دولتی، 1942-1962 (به زبان ارمنی)

16. Ibn-I Batuta Hayots masin, Yerevan, 1931, 39p. (Apaketip), B. tp. 1940, 49 p.

چاپ اول، 1931، 39 صفحه (چاپ سنگی)، چاپ سنگی)، چاپ دوم، 1940، 49 صفحه (به زبان ارمنی)

17. Anvank Haikakan Amsots, Bazmavep, 1897, No. 8, 391-394.

اسامی ماه‌های ارمنی، نشریه بازماوپ، 1897، شمارۀ 8، ص 391-394 (به زبان ارمنی)

18. Vaveragrer Hai-Parskakan Haraberutiants masin, Yerevan, 1927, 93 p. (Apaketip)

اسنادی درباره مناسبات ارمنستان-ایران، ایروان، 1927، 93 صفحه (چاپ سنگی) (به زبان ارمنی)

19. Parskakan Hatentir, Yerevan, Hamalsarani Hratarakutiun (apaketip), 1925, (Haiastani Petakan Hamalsaran, seria 26) 40 p.

گلچین فارسی، ایروان، انتشارات دانشگاه ایروان، 1925، 40 صفحه (چاپ سنگی) (به زبان ارمنی)

20. Hayerenits Pokharial Barer Parskerenum, Ejmiatzin, 1953, No 4

وام واژه‌های ارمنی در زبان فارسی، نشریۀ اجمیادزین، 1953-شمارۀ 4 (به زبان ارمنی)

21. Parskakan Beveragreri Lutzman Patmutiune, Gitakan Ashkhatutiunner Yerevani Petakan Hamalsarani, 1951, Vol., XXXIV (filologiakan seria),p. 129-132.

تاریخچۀ حل مسأله سنگنوشته‌های ایرانی، بررسی‌های علمی دانشگاه دولتی ایروان، 1951، جلد 34 (سری فیلولوژیک)، ص 129-132 (به زبان ارمنی)

22. Giragosian Garegin, Bararan Parskeren-Hayeren, Nor Jugha, Spahan, Tehran, tp. Paros, 1933, VII-X.

گارگین گیراگوسیان، فرهنگ فارسی-ارمنی، جلفای اصفهان، چاپخانه پاروس تهران 1933، ص X-VII

23. Spahani Peria Gavare, Nor Jugha, 1919, 1-2

ولایت فریدن اصفهان، جلفای نو، 1919، ص 2-1

24. »Asorestani yev Parsik Sepagir Ardzanagrutiunk kam Norin Kaghvatzk, voronk-Nairi-Urartu Ashkharhin Patmutian ke veraberin», Targmanets Hovsep vrd. Santaljhian, Vienna, Mkhitarian tp., 1901, 263 p.- Ararat, 1902, No 3-4, 343-345.

کتیبه‌های خط میخی آشوری و ایرانی یا گزیده‌های مربوط به تاریخِ نائیری-اورارتو، ترجمه هوسپ وارتابد سانتالجیان، وین، چاپ مخیتاریان 1901، 263 صفحه، نشریه آرارات، 1902، شماره 3-4، ص 343-345 (به زبان ارمنی)