کتاب «نگاهی به ایرانشناسی و ایرانشناسان کشورهای مشترک‌المنافع و قفقاز» از انتشارات بین المللی الهدی با همکاری مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی به مناسبت اولین گردهمایی استادان ایرانشناس و زبان و ادبیات فارسی کشورهای مشترک‌المنافع و قفقاز، در زمستان 1372 در تهران منتشر شده است. این کتاب که به اهتمام الهامۀ مفتاح و دکتر وهاب ولی نگاشته شده است، اطلاعاتی منسجم و گسترده از قدمت و وسعت مجموعۀ مطالعات ایرانشناسی در حوزۀ کشورهای آسیای میانه و قفقاز را در اختیار محققان و علاقه‌مندان قرار می‌دهد.

ایرانشناسی و ایرانشناسان کشورهای مشترک‌المنافع و قفقاز

در مقدمۀ این کتاب ابتداء توضیح جامعی در مورد دلایل و انگیزۀ پیدایش واژۀ ایرانشناسی و خاورشناسی داده شده و سپس مفهوم علمی این واژه‌ها مورد بررسی قرار گرفته است.

نویسندگان کتاب بر این باورند که مطالعات ایرانشناسی را می‌توان به دو دورۀ جدا از هم تقسیم کرد: قبل از اسلام و بعد از اسلام. آنان تحقیق و پی‌جویی در مسائل گوناگون ایرانشناسی بعد از اسلام را با توجه به کثرت مواد، مطالب و مآخذ، چندان مشکل نمی‌دانند در حالیکه رسالت علم ایرانشناسی برای کشف حقایق تاریخی و دستیابی به تمدن و میراث فرهنگی ایران در دوران قبل از اسلام را عظیم و گرانبها و در عین حال مشکل و طاقت‌فرسا دانسته‌اند. بنابه نظر نویسندگان کتاب، در جستجوی مدارک و آثاری برای بنا ساختن و باز شناختن تاریخ و تمدن ایران طبعاً باید از مرزهای کنونی فراتر رفت و به سرزمین‌هایی که روزگاری در قلمرو خاک ایران بوده‌اند نیز توجه کرد. بین‌النهرین یکی از مناطقی است که از قرن‌ها قبل از میلاد، محل اختلاط و امتزاج آریاییان با ساکنان آن‌ها و مهد تمدن‌هایی کهن بوده، و ادواری طولانی متعلق به ایران و پایتخت اشکانیان و ساسانیان بوده است. آنچه از تمدن و فرهنگ این منطقه در دست است به نسبت آنچه که می‌توان حدس زد و در آن سرزمین روی داده، بسیار کم است و تحقیق در تمدن، هنر و فرهنگ و باورهای مردم این سرزمین و تطبیق و ربط آن با تمدن و تاریخ و فرهنگ ایران از کارهای اساسی و ضروری است. از این روی در قسمت‌های بعدی این کتاب به زمینه‌های مختلف تحقیقات ایرانشناسی، مراکز مطالعات ایران‌شناسی، مراکز کتب و اسناد خطی، مراکز آثار هنری و باستانی ایران، موزه‌ها و مراکز تدریس زبان فارسی در کشورهای آسیای میانه و قفقاز پرداخته شده است.

بخش اول کتاب به ایرانشناسی در روسیه اختصاص دارد و در سایر بخش‌ها پیشینۀ تاریخی، فرهنگی ایران با سایر کشورهای آسیای میانه و قفقاز از جمله آذربایجان، ارمنستان، ازبکستان، اوکراین، تاجیکستان، ترکمنستان، قرقیزستان و گرجستان مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته است.

در بخش پیشینۀ تاریخی، فرهنگی ارمنستان و ایران، به اختصار در مورد پیدایش قوم ارمن در سرزمین ارمنستان و ارتباط تاریخی و فرهنگی و سیاسی و اقتصادی این کشور با همۀ ملل مشرق زمین از جمله ایران توضیح داده شده است. آنگاه به روابط تاریخی، فرهنگی و هنری چندهزار ساله‌ئی که میان ایران و ارمنستان وجود داشته و نمونه‌ها و شواهد مربوط به این روابط که در ابنیۀ باستانی ارمنستان و در مخازن مختلف هنری و ادبی آن از جمله کلیسای اجمیادزین و مخزن نسخ خطی ماتناداران ایروان یافت می‌شود، اشاره شده است. در این بخش از کتاب همچنین شواهدی از نویسندگان و مورخان نامی ارمنی از جمله موسِس خورِناتسی، آگاتانگقوس و … مبنی بر وجود روابط تاریخی و فرهنگی بین دو کشور ایران و ارمنستان آورده شده است.