|
اشاره ماتناداران در معنای لغوی به معنای مکانی برای نگهداری اسناد، متون خطی و کتاب های دست نویس قدیمی یا چاپی است. این مجموعه، علاوه بر حفاظت از این متون، فعالیت های علمی ای از قبیل جمع‌آوری، ترمیم، طبقه بندی، نشر و تحقیق آنها را نیز بر عهده دارد. موزۀ ماتناداران ایروان،[1]که به نام مسروپ ماشتوتس[2] نام گذاری شده ، مجموعه ای غنی از متون خطی و دست نویس قدیمی را در قفسه های خود جای داده است. اهمیت این متون از لحاظ قدمت و ارزش تاریخی به اندازه ای است که ماتناداران را در ردیف خزانه های بزرگ فرهنگ بشری قرار داده است.[3] در این شماره، نظری بر بخش نسخ خطی (شامل نسخه های عربی، فارسی و عثمانی) مرکز ماتناداران می اندازیم. متن حاضر به همت خانم دکتر ایوت تجریان[4]، کارشناس ارشد و دیگر کارشناسان این بخش، خانم‌ها کناریک ساهاکیان[5]، الینا قازاریان[6]، آنی آودیسیان[7] و وِرا ساهاکیان[8] تهیه شده است. پیش از شروع مبحث اصلی، شرح‌حال و سوابق علمی همکاران این مقاله را به اختصار مرور خواهیم کرد. ایوت تجریان دکتر ایوت تجریان در 1354ش در تهران به دنیا آمده است. او به دلیل علاقۀ فراوان به هنر ارمنی تحصیلات خود را در رشتۀ نقاشی در دانشگاه آزاد تهران نیمه تمام گذاشت و به ارمنستان مهاجرت کرد. ورود او به ایروان با تأسیس کرسی تاریخ و اصول نظری هنر ارمنی از سوی یونسکو و بخش هنرشناسی در دانشکدۀ تاریخ دانشگاه ملی ایروان هم زمان بود. تجریان در 1996م وارد بخش هنرشناسی شد. در 2000م، مدرک کارشناسی و در 2002م، مدرک کارشناسی ارشد خود را دریافت داشت. در 2006م، نیز موفق به اخذ درجۀ دکتری در رشتۀ علوم هنرشناسی از فرهنگستان ملی علوم جمهوری ارمنستان شد. از این تاریخ، در سمت دانشیار کرسی تاریخ و اصول نظری هنر ارمنی یونسکو در دانشگاه ملی ایروان مشغول تدریس است. تمرکز دکتر تجریان در سال های اخیر بر میراث هنری آنتوان سِوروگین و آندره سِوروگیان بوده است. به کوشش وی و با حمایت سازمان میراث فرهنگی، از20بهمن ـ 6 اسفند1380ش، نمایشگاهی از نقاشی های آندره سِوروگیان در موزۀ کاخ گلستان در تهران برگزار شد. در 2008 ـ 2009م، با همکاری او نمایشگاهی مشتمل بر مجموعه ای از آثار عکاسی و نقاشی آنتوان سِوروگین و آندره سِوروگیان در شهرهای فرانکفورت[9]و ماینتس[10]آلمان برگزارشد و کتابی نیز از مجموعۀ این آثار به چاپ رسید. با پیگیری های مستمر دکتر تجریان در 2014م بخش چشمگیری از میراث هنری موجود نزد امانوئل سِوروگیان، فرزند آندره سِوروگیان، از آلمان به ارمنستان منتقل شد و در بخش تحقیق دست نویس های قدیمی موزۀ ماتناداران، جای گرفت. کوشش های او، که از 2013م در سمت پژوهشگر ارشد در این بخش فعالیت دارد، منجر به تدوین و چاپ دو مجموعه شامل آثار آندره سِوروگیان و آنتوان سِوروگین در ماتناداران شد. دکتر ایوت تجریان در دوران تحصیل و سال هایی که به پژوهش مشغول بوده در بیش از بیست نشست علمی شرکت و بیش از سی مقالۀ علمی به زبان های ارمنی، فارسی و غیره در رسانه های مکتوب و مجلات علمی منتشرکرده است. کناریک ساهاکیان کناریک ساهاکیان از 2010م در بخش نسخه های خطی ماتناداران (بخش نسخه های خطی عربی) مشغول به کار است. او رسالۀ خود را با عنوان «کتاب های درسی عربی به زبان ارمنی» در بخش شرق شناسی دانشگاه ایروان منتشر کرده است. خانم ساهاکیان در هم اندیشی های جهانی سخنرانی های مختلفی در موضوع شرق شناسی ارائه داده و در حال حاضر مشغول مطالعه و بررسی نسخ خطی دربارۀ دستور زبان عربی است. الینا قازاریان الینا قازاریان تحصیلات کارشناسی خود را در دانشگاه دولتی ایروان، در بخش ایران شناسی، به پایان رساند (2005 ـ 2009م). در پی آن، موفق به اخذ درجۀ کارشناسی ارشد در همان رشته از فرهنگستان علوم ارمنستان شد (2009ـ 2011م). او از 2011م در مرکز نسخه های خطی ماتناداران مشغول فعالیت علمی به ویژه در زمینۀ نسخه های فارسی است. آنی آودیسیان آنی آودیسیان تحصیلات خود را در 2006م در بخش شرق شناسی دانشگاه دولتی ایروان در رشتۀ زبان ترکی به پایان رساند. او از 2008م در ماتناداران، با تخصص نسخه های عثمانی، مشغول به کار است. طی سال های فعالیت علمی، ده ها عنوان مقاله از او در ارمنستان و دیگر مراکز علمی و پژوهشی جهان منتشر شده یا خود آنها را ارائه کرده است. آودیسیان در حال حاضر مشغول جمع آوری و تنظیم فهرست نسخه های خطی عثمانی ماتناداران است. علاوه بر آن، در تهیه و انتشار نسخه های خطی عثمانی به زبان ارمنی در ماتناداران نیز همکاری می کند. وِرا ساهاکیان وِرا ساهاکیان تحصیلات خود را در رشتۀ زبان ترکی بخش شرق‌شناسی دانشگاه ایروان به پایان رساند. پس از پایان تحصیلات، مدتی با نشریۀ آراوت[11] (صبح) و یرگیر[12] (کشور) همکاری داشت. مقالات او در روزنامه های خارج از ارمنستان، مانند آلیک نیز منتشر شده است. خانم ساهاکیان مدت کوتاهی در مرکز تحقیقات و موزۀ نژادکشی ارمنیان فعالیت داشت. سپس، از 2011م، در مرکز نسخه های خطی ماتناداران به فعالیت پرداخت. وی مؤلف بیش از چهل مقالۀ علمی است که در ارمنستان، ترکمنستان، آلمان و فرانسه منتشر شده است. ساهاکیان در حال حاضر مشغول مطالعه و تحقیق دربارۀ فعالیت های سازمان مخوف (تشکیلات مخصوص) در امپراتوری عثمانی و جمع آوری اسناد و مدارک مربوط به نژادکشی ارمنیان است. |
|
ارمنیان، که ملتی کهن هستند، در اشاعۀ علم و ادب به ویژه، مطالعات شرق شناسی پیش قدم بوده اند. بارزتـرین گـواه آن تأسیـس مرکز فرهنـگی لازاریان در 1815م در مسکـو است. این مرکز فرهنگی حدود دویست سال پیش به همت خانوادۀ فرهنگ دوست لازاریان در مسکو تأسیس و در مدتی بسیار کوتاه، به یک مرکز شرق شناسی معتبر تبدیل شد.[13] در مرکز اسناد خطی ماتناداران، بالغ بر 20,300 نسخۀ خطی[14] وجود دارد که شامل اسناد منتشر شدۀ خطی به زبان‌های ارمنی و دیگر زبان‌های شرقی است. در بخش زبان های شرقی ماتناداران، بالغ بر 2,700 نسخۀ خطی وجود دارد. بخش زبان های شرقی با استفاده ازنسخه های جمع آوری شده در مرکز دینی ارمنیان در شهر اجمیادزین تأسیس شده است. طی سال های متمادی، افراد[15]و مؤسسات فرهنگی دیگر کشورها و به ویژه، بازماندگان نژادکشی ارمنیان نیز اسنادی در اختیار این مرکز قرار داده اند. در کل، 147 نسخه به مجموعه نسخه های اولیۀ این بخش اضافه شده که 54 نسخه از آنها خطبه‌هایی به زبان‌های عربی، فارسی و عثمانی است.[16] در دهۀ 80 قرن نوزدهم میلادی، به جز نسخه های ارمنی فقط 201 نسخۀ عربی، فارسی و عثمانی وجود داشت.[17] در 1903م، یک روحانی ارمنی به نام خاچیک دادیان مجموعه ای از نسخه های خطی خود را، که بالغ بر سی نسخه از آن به زبان عربی بود، به ماتناداران هدیه کرد. در 1915و 1916م، 35 نسخۀ خطی عربی دیگر به مرکز مذهبی اجمیادزین رسید.[18] در 1920ـ1940م، نیز 193 نسخۀ عربی به مجموعۀ ماتناداران افزوده شد. بین1941ـ 1961م، 210 نسخۀ دیگر به مجموعه اهدا شد. پس از پایان فعالیت‌های مرکز فرهنگی لازاریان در مسکو، 54 نسخه به اضافۀ نسخه‌های دیگری که در کتابخانۀ دانشگاه ایروان وجود داشت به مجموعۀ ماتناداران تحویل داده شد. متأسفانه، فهرست کامل پژوهشگرانی که در سال های گذشته در زمینۀ نسخه های خطی فعالیت داشته اند در دست نیست و تنها نام افراد معدودی چون آراب شامیلوف، هاکوپ پاپازیان، نیکلا گئورکیان، آرتم آزناووریان، هوهانس آساطوریان در اختیار گروه محققان قرار دارد. عمدۀ نسخه های خطی عربی متعلق به دوران پس از اسلام و کشورهای عربی است. این نسخه‌ها شامل قرآن‌های خطی، تفسیر قرآن، داستان‌های قرآنی، حدیث، فقه اسلامی و همچنین، کتاب تولد دوبارۀ فرهنگ اسلامی، اثر ابوحمید النفرالی، است.کتاب معروف ابن سینا به نام کتاب النجاۀ، دست‌نویس رشید بن صفرالدین (1626م)، نیز در این مجموعه به چشم می‌خورد. در مجموعۀ نسخه های خطی عربی، دست‌نویس‌های فراوانی دربارۀ دستور زبان وجود دارد. در این مجموعه، آثاری از محمود زمشخری (ابوالقاسم محمود بن عمر بن محمد بن عمر خوارزمی زمشخری)، عبدالقدیر جرجانی و خالد الازهاری با موضوع فرهنگ‌های عربی ـ ترکی، عربی ـ فارسی و عربی ـ ترکی ـ فارسی به چشم می‌خورد.
مدیریت بخش عربی ماتناداران بر عهدۀ دکتر واهان دِر قِوندیان است. آقای میهران میناسیان خط‌شناس و خانم وِنِرا ماکاریان کارشناس نسخه های عربی این بخش هستند. با توجه به فراوانی تعداد نسخـه های عربـی در ماتناداران در 2016م مسئولان این بخـش اقدام به انتشار فهرست نسخ قرآن های عربی به سه زبان انگلیسی، عربی و ارمنی کردند. نخستین فهرست مربوط به مجموعۀ120نسخه‌ای قرآن به عربی است که حدود102نسخۀ آن به صورت دست نوشته است. فهرست نسخه های خطی دیگری نیر در دست انتشار است، از آن جمله: نسخه های خطی عربی مربوط به مسیحیت (م. خچو)، دستورزبان عربی (ک. ساهاکیان) و نسخه‌های پزشکی (و. ماکاریان).[19] بخش فارسی نسخه‌های خطی ماتناداران، که در مجموعۀ نسخه های عربی مستقر است، با حضور کارشناسانی چون دکتر کریستینه گوستیکیان، دکتر هاسمیک گیراگوسیان، دکتر هایکاز گئورکیان، الینا قازاریان و همچنین، دکتر ایوت تجریان (در بخش هنری) بسیار فعال است. بخش نسخه های خطی ماتناداران با اهدای مداوم نمونه‌های مختلف در حال گسترش است. در 1962م، تعداد آنها 446 نسخه بود اما در 2006م به 2205 نسخه رسیده است.[20] هاروطیون هازاریان[21]و میهران سلطانیان[22]از جمله افرادی هستند که در این راه کمک‌های شایانی کرده و بالغ بر هزار نسخۀ خطی به این مجموعه هدیه داده اند. در2017م، فهرست 450 نسخه از دست نوشته‌های فارسی به زبان انگلیسی[23]منتشر شد. نسخه های فارسی ماتناداران بسیار متنوع است و به دوران‌های مختلف تاریخی تعلق دارد. مهم‌ترین بخش آن مربوط به گنجینۀ ادب فارسی، یعنی شعر، است که آثار شعرای معروفی مانند حافظ، سعدی، جامی، نظامی، هاتف و … را شامل می شود. در 1958م، هاکوپ پاپازیان در نوشتاری علمی ارزش‌های تاریخی این نسخه ها را معرفی کرد.[24] طی سال ها، شمار نسخه های خطی عربی به طور مرتب افزایش یافته است. از جمله می توان به کتاب های شرف‌نامه (مشرف‌خان بدلیسی) و روضۀ‌الصفا (محمدبن خاوندشاه معروف به میرخواند) اشاره کرد. نسخه های خطی فارسی را ارمنیان ایران از نقاط مختلف کشور مانند اصفهان، تبریز، سلماس، مرند، خوی و مراغه به ماتناداران اهدا کرده اند. نسخه‌های فارسی ای را نیز ارمنیان از شهرهای شوشی، باکو، هشترخان، تفلیس و حتی سن پترزبورگ در اختیار ماتناداران قرار داده اند. با توجه به اینکه در شمارۀ 80 فصلنامۀ پیمان، در مقالۀ « نگاهی به مجموعۀ نسخه‌های خطی و اسناد تاریخی ماتناداران»، به قلم مجید کریمی ـ با نظارت کارشناس بخش، خانم کریستینه گوستیکیان ـ به صورت مشروح به این موضوع پرداخته شده لزومی به تکرار آن نیست. در این مجموعه، بخشی بسیار مهم مشتمل بر2,500 نسخه به نام « مجموعۀ آوو هوهانسیان»[25] وجود دارد که مربوط به جلفای اصفهان است. این بخش شامل اسنادی در مورد شرح زندگی اهالی جلفا، جمعیت، وضعیت اشتغال و اسکان، شرح‌حال افراد معروف، مقامات رسمی حکومتی، بازرگانان، آمار اسناد و املاک، بناهای تاریخی، اماکن مذهبی و به طور کلی، وضعیت اجتماعی ارمنیان است که عمدتاً به زبان ارمنی نگاشته شده است. در این مجموعه، نسخه‌های عربی ارزشمندی نیز به خط کوفی و بر روی چرم وجود دارد که هریک از آنها را می‌توان به نوعی نقاشی دانست. مجموعۀ مهم دیگری به نام شاعر و نویسندۀ معروف واهدا کنندۀ ارمنی ـ ایرانی، لوئیزا اصلانیان[26]، وجود دارد که عمدتاً شامل نقاشی‌های مینیاتور متعلق به قرن هفدهم میلادی اصفهان است. نسخه‌ای از شاهنامه ای دست نویس به نام شاهنامۀ قاجار (1829ـ1830م)[27] نیز در این مجموعه وجود دارد که دارای 56 برگ نقاشی رنگی است و برروی جلد آن فتوحات نادرشاه افشار در هندوستان تصویر شده است. از نسخـه‌های خـطی عربـی حدود چهارصد نـمونـه مـربوط بـه دوران عثـمانی است. در ایـن بخـش خانـم‌ها آنـی آودیسیـان، ورا ساهاکـیان و آناهیـد توماسیان مشغـول تحقیق هستند. بخش نسخـه‌های خطی دوران عثـمانی را به طـور عمـده مرکز مذهبی ارمنیان اجمیادزین و همچنین، افراد خیـر از سراسر جهان از جـمله هاروطیون هازاریان (از نیویورک)، گریگور گئورک بارسقیان (از سوریه)، هاروطیـون دِر قازاریان (از سوریه)، کِروپه پادکانیان (از سـن پتـرزبـورگ)، توروس آزادیان (از ترکیـه)، نویـمی الماسیان و سدراک بارخـوداریان (از لبنان) و واروژان سالاتیان (از ارمنستان) تکمیل کرده اند. مطالعـۀ اسنـاد خـطی عثمانـی مربـوط بـه سده های شانزدهـم تا نوزدهـم میلادی از 2008م شروع و در حـال حاضر، حدود دویست سند بررسی شده است. محتویات این سندها بسیار متنوع است: مقالات علمی، ادبی، پزشکی و دینی (علم فقه)، شرح‌حال بزرگان، دستور زبان عربی، داستان، قانون‌نامه، لغت‌نامه، آمار و نوشته هایی دربارۀ ستاره‌شناسی، شیمی، فیزیک، فرائض دینی، قوانین تقسیم ارث، تعبیر خواب، پیشگویی، مساحی و … . در این میان، بیش از 120 نسخۀ خطی متعلق به قرن شانزدهم و هفدهم میلادی دربارۀ شاعران و نویسندگان ترک است. اویس بن محمد (1561ـ 1628)، عمر نفعی (1575ـ 1635)، محمد عبدالباقی (1584ـ 1634)، عنجی زاده مصطفی افندی (1526ـ 1600)، علی شیر نوایی (1441ـ 1501) و یوسف سینان گرمیانی شیخی محبوب القلوب (قرن پانزدهم) از جملۀ این افراد هستند. منظومۀ خسرو شیرین، اسکندرنامه (ترجمه)، بهرام گور (ترجمه)، لیلی و مجنون (ترجمه) از نظامی گنجوی (1141ـ 1209)، ترجمۀ اشعاری متعلق به سده های هفدهم و هجدهم میلادی از یوسف نبی (1640ـ 1712)، آثاری چون خیریه نابی(ترجمه از فارسی به عثمانی)، خیرآباد لنابی مرحوم (ترجمه از فارسی به عثمانی)، مثنوی (تحفۀ دلکش، ترجمه از فارسی به عثمانی)، آثاری از نویسندگان معروف صوفی ترک تبار مانند محمد اسعد غالب دده (شیخ غالب،1757ـ 1799)، دو اثر از محمد خمسه به نام‌های نهالستان و هذا حکایت شاهزاده عاشق غریب و مجموعۀ بطال نامه از سید بطال غازی از جمله آثار موجود در بخش اسناد خطی عثمانی هستند. . از دیگر آثار مجموعۀ خطی ماتناداران می‌توان به تفسیر اشعار شاعران بزرگی چون حافظ و عرفی در کتاب های شرح دیوان حافظ (سروری1491ـ 1562) و شرح قصیده های عرفی شیرازی (1555ـ 1591) اشاره کرد.
از نسخه های خطی اسلامی می‌توان به آثار مذهبی اشاره کرد، از جمله مجموعۀ تفسیر قرآن، روش‌های قرائت قرآن و مناجات، آثاری دربارۀ مبانی مذهبی مسلمانان شیعه و سنی، مانند وقایع کربلا و شهدای آن (از حسین ابن علی و دیگران)، شرح اخلاق محمد، پیامبر اسلام، فرائض مذهبی در زمان نماز، عیادت از مراکز مذهبی اسلامی، آثاری از شرح بهشت و جهنم. در مجموعۀ نسخه‌های خطی، می‌توان از تعدادی فرهنگ دو زبانۀ فارسی ـ عثمانی، عربی ـ عثمانی، جغتایی ـ عثمانی و همچنین فرهنگ سه زبانۀ عربی ـ عثمانی ـ فارسی، متعلق به سده های هجدهم و نوزدهم میلادی، نام برد. در بخش نسخه های خطی عثمانی، مجموعه‌های زیر قابل توجه است: 1. روزنامۀ دارندوى 2. جواهرنامه، که هر بخش آن مربوط به یک نوع از سنگ‌های مخصوص جواهرسازی است. 3. فهرست کتاب‌های خطی کتابخانۀ بایبورت در ترکیه 4. ضیافت‌نامه در این بخش، اسناد و مدارکی مربوط به سده های نوزدهم و بیستم میلادی دربارۀ ارمنیان ساکن در امپراتوری عثمانی، قتل‌عام و کشتار‌جمعی آنان و ارسال نامه‌های مختلف به کشورهای جهان در مورد عملیات هولناک امپراتوری عثمانی جهت آگاهی آنان وجود دارد. در این اسناد و مدارک بسیار مهم، اطلاعاتی کامل و جامع از نحوۀ برنامه‌ریزی نژادکشی ارمنیان، مصادرۀ اموال و املاک آنان و همچنین، دخالت کردها در این قتل‌عام به چشم می‌خورد. در این زمینه به خصوص مجموعۀ بسیار مهم و با ارزش آ. آلبویاجیان [28]قابل توجه است که به دقت به موارد زیر پرداخته است: 1. پاک سازی قومی ارمنیان 2. وقایع شهر خوی در سال 1914م 3. اعمال وحشیانۀ ترک های عثمانی در شهر قیصریه (در ترکیۀ عثمانی) 4. خاطرات شخصی برخی از ارمنیان نجات یافته از قتل‌عام 5. نقاط مختلفی در امپراتوری عثمانی که ارمنیان به آن نواحی تبعید شده اند و وجود اسناد بسیار مهم در این زمینه. اسناد و مدارک باقی مانده از شاهدان عینی اطلاعات گوناگونی را دربارۀ نحوۀ زندگی و وضعیت اقتصادی ارمنیان، نقشه‌ها و طرح‌های مختلف برای قتل عام آنان و مقدمات به اجرا گذاشتن آن، همکاری راهزنان کرد در این قتل‌عام‌ها و همچنین، ترک خانه و کاشانه از سوی ارمنیان برای گریز از قتل‌عام در اختیار قرار می دهد. این اسناد و مدارک از نظر تاریخی بسیار مهم اند زیرا چهرۀ واقعی امپراتوری عثمانی را به خصوص در واپسین سال‌های حیات خود دربارۀ مسائل اجتماعی، سیاسی و اقتصادی و پاک سازی مسیحیان در این امپراتوری برملا می سازد. بخش‌های بسیار مهمی از اسناد خطی عربی نمایانگر حقایق و فجایعی است که در امپراتوری عثمانی رخ داده است. این اسناد با توجه به دارا بودن پایه‌های محکم تاریخی و همچنین، ارائۀ اطلاعاتی ارزشمند ازجنبه‌های مختلف آن بسیار مهم هستند. پی نوشت ها: 1. موزه ماتناداران ایروان در 1997م به عنوان میراث فرهنگ جهانی ثبت شد.
4 Yvette Tajarian.
7.Ani Avedisyan
9.Frankfurt
11.Aravot
16.A. Avetisyan, The Collection of Ottoman Turkish Manuscripts of the Matenadaran and Description (Yerevan 2016).
19.www.academia.edu/2636757/ArabicManuscriptsofthematenadaran
21.Harutiun Hazarian
23.K. Kostikyan, Catalogue of Persian Manuscripts in the Matenadaran (Yerevan, 2017).
25.Avo Hovhannisian 26.Louiza Aslanian
28.A. Alboyajian منابع: پاپازیان، هاکوپ. ارزش‌های تاریخی نسخ خطی فارسی در ماتناداران. ایروان، 1958. دِر وارطانیان، افزایش نسخ خطی ماتناداران (1993ـ 2006). ایروان: بانبِر ماتنادارانی،2006. مانوکیان، آرپی. «ماتناداران و میراث خطی مورخان ارمنی». پیمان. ش61 . پاییز 1391 : 6 ـ 38. یگانیان؛ زیتونیان؛ آنتابیان. فهرست مجموعۀ خطی ماتناداران. 1965. Avetisyan, A. The Collection of Ottoman Turkish Manuscripts of the Matenadaran and Description. Yerevan, 2016. Kostikyan, K. Catalogue of Persian Manuscripts in the Matenadaran. Yerevan, 2017 www.academia.edu/2636757/ArabicManuscriptsofthematenadaran |
فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 85سال بیست و دوم | پائیز 1397 | 176 صفحه
|
