نمایشگاهی از آثار سه معمار ایرانی ارمنی در تاریخ 28/5/82 در موزه انستیتوی معماری ایروان برگزار شد.

در این نمایشگاه که با همت موسسه ترجمه و تحقیق هور در ایران و همکاری انستیتوی معماری ایروان گشایش یافت، گزیده ای از آثار سه معمار ایرانی ارمنی تبار [1] وارطان هوانسیان، پل آبکار و گابریل گورکیان به وسیله عکس و پوستر و ماکت به نمایش در آمد.

مقامات ایرانی و ارمنی در مراسم افتتاح نمایشگاه

در مراسم افتتاحیه سرپرست انستیتو معماری ایروان، آقای آشوت گریگوریان با خیر مقدم به میهمانان و حضار افتتاح چنین نمایشگاهی را با اهمیت خواند. سپس مدیر مسئول روزنامه آلیک تهران مهندس آلبرت عجمیان در این مراسم به بیان فعالیت های سه معمار ارمنی پرداخته و شمه ای از زندگی آنان را بیان کرد. وی  همچینن به تشریح فعالیت های موسسه هور پرداخته و گفت: «زیربنای روابط مستحکم و عمیق تجاری، سیاسی و دولتی را روابط تاریخی، فرهنگی و نقاط مشترک دو ملت تشکیل می دهد با این رویکرد بود که از سال 1982 موسسه تحقیقی هور در تهران فعالیت خود را آغاز کرد».

بعد از سخنان ایشان آقای زند مسئول بخش فرهنگی و ارتباطات سفارت جمهوری اسلامی ایران د رارمنستان با اشاره به اهمیت چنین نمایشگاهی اضافه نمود: «تشکر می کنم از موسسه هور و دیگر دست اندرکاران به جهت برگذاری این نمایشگاه. صد در صد مسلم است که ارمنیان در طی تاریخ، در حیات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران نقش به سزایی داشتند و درعرصه های گوناگون ما شاهد فعالیت ها و تلاش های این قشر محترم در ایران هستیم. طراحان و معماران بسیاری از بناهای تاریخی ایران، ارمنی بوده اند. و این نشان دهنده عمق فرهنگ و هنر ارمنی است.

این گونه نمایشگاه ها می توانند در ارتقای بیش از پبش روابط فرهنگی و مردمی مفید واقع شدند. چیزی که در سطوح عالی مد نظر مقامات ارمنستان و ایران است».

وی همچنین از حضور وزیر شهرسازی ارمنستان در مراسم افتتاحیه نمایشگاه قدردانی به عمل آوردند.

در مراسم افتتاحیه این نمایشگاه وزیر شهرسازی ارمنستان آقای آرام آرامیان فرمودند: «دولت جمهوری ارمنستان برای برقراری و استحکام روابط با همسایگاه خود به ویژه جمهوری اسلامی ایران اهمیت ویژه ای می دهد. کشوری که قرن ها است که با آن روابط حسنه داریم. این نمایشگاه در محتوای خود  و در ارتباط با روابط دو دولت و ملت اهمیت خاصی دارد. در سطح وزارت شهر سازی این روابط حسنه چندین سال پیش نیز در دیدار سه جانبه ایران، ارمنستان و یونان متبلور شد و امروز فعالیت سه معمار ارمنی به نمایش در می آید که در بین جامعه معماران قرن بیستم شهرت جهانی داشتند و در این نمایشگاه ما شاهد بخشی از فعالیت این معماران هستیم. کسانی که در راه توسعه شهر سازی کشور همسایه ما ایران نقش به سزایی داشتند. این گونه فعالیت ها زیربنای همکاری دوجانبه بین دو ملت بوده است. این نمایشگاه همچینن بیان گیر برخورد دوستانه و خوب همسایه ما با جامعه ارمنیان ایران است که به آنان اجازه پیشرفت در زمینه فعالیت کاری خود را داده و آنان نیز در راه پیشرفت مملکت دوست ما قدم بر می دارند».

در پایان سخنن افتتاحیه، نمایشگاه توسط وزیر شهر سازی ارمنستان و نماینده محترم سفارت جمهوری ارمنستان افتتاح شد. نمایشگاه حدوداً یک ماه به فعالیت خود ادامه داد که در این یک ماه هر روز شاهد تعداد کثیری بازدید کننده بود که استقبال چشم گیر بازدید کنندگان و مشتاقان به هنر معماری، خود گواهی است برپیوند دیرینه کشور ایران و ارمنستان.

در حاشیه این نمایشگاه مصاحبه ای با جناب آقای زند مسئول بخش فرهنگی و ارتباطات مردمی سفارت ایران در ارمنستان انجام شده که متن آن ذیلاً آورده می شود:

س: سطح روابط فرهنگی ایران-ارمنستان را چگونه ارزیابی می فرمایید؟

ج: سطح روابط فرهنگی و ریشه های فرهنگی دو ملت ایران-ارمنستان و حضور اقلیت ارمنی در ایران یک رابطه تنگاتنگ و نزدیک است. البته نمی توان گفت که با شروع روابط رسمی دو کشور این روابط آغاز شده، بلکه ریشه در تاریخ دارد. این واقعیتی است که وجود داشته و بعد از فروپاشی شوروی و استقلال ارمنستان این روابط بیشتر جنبه رسمی به خود گرفت و در سطوح دولتی پیگیری شد و به تبع در سطوح مردمی نیز ارتقا پیدا کرد و کماکان روند صعودی خود  را در پی دارد و ما می توانیم به گوییم که روز به روز سطح روابط افزایش پیدا کرده است. به ویژه در سطوح مردمی که روابط  در این سطح خیلی جلوتر از سطح دولتی است. ولی ما زا قبل خوش بین بودیم و آینده خوبی نیز در این عرصه نمایان است.

س: این نمایشگاه اولین نمایشگاه است ولی امیدواریم آخرین نباشد. آیا در زمینه فرهنگی سفارت ایران در آینده برنامه هایی دارد: با توجه به اینکه چهارصدمین سال تأسیس جلفای اصفهان نیز در پیش رو می باشد؟ آیا برنامه هایی مدنظر می باشد؟

ج: همانطور که می دانید در ایران برای چهارصدمین سال تأسیس جلفای اصفهان برنامه هایی سازمان دهی و برنامه ریزی شده و در دست اجرا هستند. این برنامه ها در سطوح مختلف دولتی در حال پی گیری است. در یادداشت تفاهم کمیسیون مشترک اقتصادی که سال گذشته در تهران امضاء شد، بندی به این موضوع اختصاص یافته است. در کنار آن وزارت علوم و آموزش ایران برنامه هایی در کنار برنامه های رسمی در نظر گرفته است. در حال حاضر وزارت علوم ارمنستان برنامه هایی برای برگذاری مراسم مختلف، هم در ایران هم در ارمنستان ارائه کرده که درحال پی گیری است. در بهار سال آینده در ارمنستان برنامه های مختلفی انجام می شود. برنامه هایی نیز برای حضور هیئت هایی از ایران تدارک دیده شده است و متقابلاً پاییز 2004 نیز مراسمی در ایران با حضور هیئت های ارمنی خواهیم داشت.

گابریل گورکیان (1279-1349/1900-1970)

خانواده گورکیان به دلیل شروع قتل عام 1894 میلادی ارمنیان توسط دولت ترکیه مانند بسیاری از خانواده های مرفه ارمنی تصمیم به ترک کشور گرفتند و گابریل در یک توقف کوتاه در شهر استانبول به دنیا آمد. تولد او خانواده اش را از سفر طولانی به غرب بازداشت و به سو تهران رهنمون ساخت.

گورکیان پس از تحصیلات ابتدایی در یک کالج ارمنی در تهران، برای ادامه تحصیل به وین می رود و در آنجا همراه یکی از خواهرانش نز دایی معمارش آلکس گالوستیان مستقر می شود. او عشقی عمیق نسبت به موسیقی در خود کشف می کند و درکالج با شور و هیجان شروع به یاد گیری ویولن می نماید.

پس از دریافت دیپلم تحت تأثیر دایی معمارش به سوی معماری سوق می یابد و در سال 1915میلادی وارد مدرسه معماری آکادمی هنرهای کاربردی وین می شود و به دلیل  دارا بودن صلاحیت های گوناگون در دفاتر اساتیدش مشغول به کار می شود. در سال 1921 میلادی در پاریس مستقر شده و در دفتر هانری سواژ کار می کند و یک سال پس از آن در دفتر ماله استیونس به همکاری با وی می پردازد. از این زمان پروژه های مختلفی از جمله چندین ویلا، هتل و اقامتگاه، بوتیک و استودیوی عکاسی ارائه می دهد .

در سال 1926 میلادی دفتر شخصی اش را می گشاید. سپس  عضو گروه اتحادیه  معماران و بخش فرانسوی گروه بین المللی معماری و همچنین می شود. در این مدت پروژه های مختلفی برای سکونت گاه، آپارتمان و طرح هایی برای اسباب و وسایل مانند چراغ های دیواری، تختخواب معلق برای تراس و… انجام می دهد.

وی همکاری نزدیکی با مجله مسکن  Habitationداشته و عضو انجمن موسسان مجله معماری امروز  Architecture d huiمی گردد. در تمام این مدت همراه با سایر فعالیت هایش در نمایشگاه های متعددی شرکت می کند و فاصله بین سال های 37-1933 میلادی را در ایران سپری می کند و هرگز تعلق خاطر عمیق خود به ایران را منکر نمی شود.

او در ایران تعداد قابل توجهی ویلای مسکونی، ساختمان های عمومی و اداری طراحی کرده که عمدتاً عبارتند از: کاخ دادگستری، ساختمان های وزارت خارجه و صنایع، آمفی تئاتر مدرسه نظام، باشگاه افسران که با نظارت آرشیتکت وارطان (هوانسیان) به اتمام رسید و ویلاهای آقایان پناهی، سیاسی، خسروانی، ملک اصلانی، فیروز و نظام مافی.

ساختمان های مسکونی او در تهران با ظرافت بسیار و در هماهنگ با طبیعت اطراف طراحی شده است. طرح ساختمان های دولتی بیشتر متأثر از ایده معماری مدرن فرانسه، ساختمان های مرتفع و استفاده از احجام هندسی کاملاً مدرن هستند.

پس از چهار سال اقامت در ایران او به لندن می رود و در طی سه سال در آنجا پروژه های معماری و شهرسازی مهمی ارائه می دهد. از آن پس به فرانسه باز می گردد و در طول جنگ در جنوب فرانسه اقامت می گزیند، متعاقباً در مدرسه ساربروک پاریس و در دانشگاه های مختلف آمریکا و اتریش به تدریس می پردازد. سپس پروژه هایی چون هتل شهر تورنتو، خوابگاه برای دانشگاه اوربانا، مسابقه بین المللی بنای یادبود روز دولت در واشیتگتن، با همکاری دفتر ریچارد سون، انجام می دهد و از آن پس کم کم به بازنشستگی روی می آورد. گورکیان به رغم اقامت کوتاه اش در ایران تأثیر بسیاری در اشاعه جنبش مدرنیسم و هنر نو داشته است. گابریل گورکیان در بست و نهم اکتبر سال 1970 میلادی در آنتیب فرانسه از دنیا می رفت.

پل آبکار (1287-1349/1908-1970)

پل آبکار در سال 1287 شمسی در یک خانواده نسبتاً مرفد دیده به جهان گشود. او تحصیلات ابتدایی خود را در دبستان سن لویی تهران گذرانید و در سال 1304 شمسی برای ادامه تحصیل به فرانسه رفت. دیپلم متوسطه خود را از دبیرستان اورلئان فرانسه گرفت و متعاقباً در دانشگاه سن لوک بروکسل در رشته  معماری به ادامه تحصیل پرداخت. دوره تحصیل هفت سال طول کشید و در طول آن دوره های شبانه مجسمه سازی، مقاومت مصالح، دکوراسیون و منبت کاری را نیز گذرانید. او در تمام این موارد موفقیت های چشم گیری به دست آورد و ذوق و استعداد بسیاری از خود نشان داد.

وی در سال 1316 شمسی به ایران بازگشت و پس از خدمت وظیفه، زندگی حرفه ای خود را آغاز کرد، ابتدا در سازمان های دولتی عهده دار مشاغل فنی گردید. او هفت سال رئیس دفتر فنی اداره گمرکات و هفده سال رئیس دفتر فنی وزارت دارایی بود. سپس مسئولیت دفتر فنی شهربانی کل را عهده دار گردید و در سل 1348 شمسی با درجه هم ردیف سرهنگ بازنشسته شد. در طی این سال ها دفتر خصوصی خود را نیز داشت و در آن به فعالیت می پرداخت.

پل آبکار یکی از پیشروان جنبش مدرنیسم در ایران بود که ساختمان هایش را با ذوق و قریحه ای که داشت به خوبی با شرایط محلی انطباق داده بود. کارهای او همگی از ویژگی های خای که کاملاً قابل شناسایی می باشند برخوردار هستند. ساختمان های آجر بهمنی او با ورودی های کمی فرورفته و سنگ هایی که در اطراف آن نصب شده، یکی از الگوهای مناسب معماری خانه های مسکونی در شهر تهران است.

تمام کارهای او جزو زیباترین ساختمان های تهران محسوب می شوند که بخشی از آنها عبارتند از: اولین ایستگاه رادیو (بی سیم)، ساختمان های سینما نیاگارا و کلیسای ارمنیان کاتولیک (واقع در خیابان شمالی سفارت روسیه)، مدرسه کر و لال های باغچه بان و کلیه ساختمان های پیشکاری ها و ادارات دارایی استان ها و گمرکات.

پل آبکار تعداد زیادی ویلای مسکونی نیز ساخت که از معروفیت بسیاری برخوردارند. آخرین پروژه او در مسابقه طرح کاخ شهرداری تهران برنده اول شد که متأسفانه این پروژه به مرحله اجرا نرسید.

آبکار از اولین معمارانی بود که از تلفیق سنگ و آجر به نحو بسیار زیبایی استفاده کرد. در اواخر عمر نیز تعدادی ویلا با نمای کاملاً سنگی طراحی کرد که با کارهای اولیه اش متفاوت بودند، لیکن از بهترین نمونه های کار با سنگ در تهران هستند.

پل آبکار در اردیبهشت ماه سال 1349 شمسی چشم از جهان فروبست.

وارطان هوانسیان (1275-1361/1896-1982)

وارطان هوانسیان که همه او را به نام آرشیتکت وارطان می شناختند در سال 1275 شمسی در شهر تبریز متولد شد. از کودکی گرایش وی نسبت به هنرها و صنایع مستظرفه چشم گیر بود. وارطان پس از خاتمه تحصیلات دبیرستانی مدتی در کارخانه قالی بافی آلمانی ها در تبریز به عنوان طراح مشغول به کار شد. پس از آن نیز مدتی در تهران به تدریس پرداخت و در اواخر جنگ جهانی اول برای ادامه تحصیل راهی پاریس گردید.

وارطان در پاریس برای تحصیل در رشته نقاشی به مدرسه هنرهای زیبا می رود، سپس تحصیلات خود در رشته معماری ادامه می دهد. او از مدرسه مخصوص معماری که زیر نظر معماران پیشرو فرانسوی بود در سال 1301 شمسی فارغ التحصیل شد و همزمان به دلیل استعداد وافری که از خود نشان داد، دروس مدرسه شهر سازی را نیز دنبال کرد.

او پس از هفده سال اقامت در اروپا و تجربه اندوزی در زمینه ارائه خدمات معماری و شهرسازی و حضور درجریان پویایی جنبش معماری مدرن و هنر نو به ایران باز گشت.

از نظر سبک و مکتب، وارطان مدرنیست یا طرفدار تجدد بوده. او عظمت و جلال ساختمان هایش را در سادگی جستجو می کرد. ابعاد و خطوط فنی ساختمان های او به اصطلاح بارز واجد قدرت و صفات ویژه است. حجم و کلیت بدنه عمارات همیشه موزون و دارای هماهنگی بوده و از سایه روشن و رنگ آمیزی استفاده قابل توجهی می شود و می توان گفت وی یکی از معمارانی است که نماد ذوق و صنعت جدید ایران بود و به وجه احسن غریزه و قریحه اجتماعی معاصر را ارائه می داد.

اهم کارهای این معمار پرتوان عبارتند از: هنرستان سابق دختران (خیابان سوم اسفند سابق)، مهمان خانه سابق دربند، کاخ سعد آباد، تکمیل باشگاه افسران و وزارت جنگ (که توسط گورکیان طراحی شده بود)، سینما متروپل، دیانا و چند سینمای دیگر، طرح مهمان خانه ایستگاه راه آهن 131 (مقابل ساختمان سابق قماش-جبهه شمال شرقی راه آهن)، طرح هتل فردوسی (نبش خیابان سوم اسفند سابق و فردوسی)، عمارت اصلی بانک سپه 1330 (اول خیابان امام خمینی-سپه سابق)، بانک سپه شعبه بازار و مراکز بانک سپه در شهرستان ها، همچنین از او تعداد زیادی ساختمان اداری و پاساژهای تجاری و منازل مسکونی به یادگار مانده است.

باید متذکر شد که او صرفاً به کار معماری قناعت نکرده و در دیگر زمینه های حرفه ای، به خصوص ارائه مقالات و انتشار مجلات نیز فعالیت داشته است. وی عضو هیئت موسس انجمن معماران ایران، نماینده انتشارات و تبلیغات و عضو هیئت تحریریه مجله آرشیتکت بود. مجله معماری نوین نیز بعدها توسط وی منتشر شد. مجله آرشیتکت درباره او چنین می نویسد: «… او ماهیت معماری ایران را در کل دگرگون کرده و خواهد نمود و به جرأت می توان گفت که وارطان و معمار هم ردیف و جوان امروز ما رهبران رستاخیز و تجدید در معماری ایران می باشند…».

وارطان هوانسیان در ششم خرداد ماه سال 1361 شمسی در تهران چشم از جهان فرو بست.

پی‌نوشت:

1-شرح حال و زندگی نامۀ وارطان هوانسیان، پل آبکار و گابریل گورکیان در فصلنامۀ پیمان شمارۀ 1 بهار 1375 به چاپ رسیده که جهت اطلاع خوانندگان گرامی عیناً در پایان این گزارش آورده شده است.

منابع:

یزدان شناس هاشمی، ماندانا/گابریل گورکیان/مجله معماری و شهرسازی/شماره های 62 و 63/ مهر 1380.

پاکدامن، بهروز/پل آبکار و وارطان هوانسیان/ سه معمار ایرانی/کتاب تهران/جلد اول/ زمستان 1370.