 تصویر ستارگان بر روی صخره مربوط به 5000 سال پیش از میلاد از زمانی که انسان قادر شد تا وقایع اطراف خود را، چه به صورت نقاشی بر دیوار غارها و چه به شکل حکاکی بر روی سنگ ها، به نگارش در آورد کوشید تا پدیده های آسمانی را نیز به تصویر کشد. کوه های اطراف دریاچۀ سوان[1] و منطقۀ مرزی بین جمهوری ارمنستان و نخجوان مملو از این گونه آثار است که نشان از توجه خاص مردم این منطقه به اتفاقات آسمان دارد چنان که یکی از نخستین رصدخانه های جهان؛ یعنی، کاراهونج،[2] در نزدیکی گوریس ارمنستان، بنا شده است. در بین اجرام آسمانی، ستارۀ دنباله دار هالی توجه خاص انسان را به خود معطوف داشته به گونه ای که در قرن اول پیش از میلاد تصویر این ستاره بر روی شماری از سکه های تیگران دوم، پادشاه ارمنستان، نقش شده. این سکه های منحصر به فرد را نخستین بار آقایان وارطانیان[3] و گورزادیان[41] در مقاله ای در شمارۀ 45 مجلۀ علمی اِی اَند جِی ویوز[5] مورد بررسی قرار دادند.  رصدخانه کاراهونج هالی یکی از چندین ستارۀ دنباله داری است که هر 75ـ76 سال یک بار از منظومۀ شمسی عبور می کند و چون بیش از دیگر ستارگان به زمین نزدیک می شود و با روشنایی بسیاری که دارد با چشم غیر مسلح نیز به راحتی قابل رؤیت است همواره مورد توجه انسان قرار گرفته. از آنجایی که نخستین بار ادموند هالی،[6] دانشمند انگلیسی، در قرن هجدهم میلادی، زمان گردش این ستاره را به دور مدار خود و عبور آن را از منظومۀ شمسی محاسبه کرد نام وی بر روی این ستاره گذاشته شد. احتمالاً نخستین بار این ستاره را چینی ها، بابلیان و پارسی ها، در مه 240 ق م، رؤیت کرده اند اما قدیمی ترین اطلاعات مکتوب به دست آمده مربوط به بابلیان است که شرح عبور این ستاره را در نوامبر 164 ق م بر روی لوحه ای نگاشته اند. این لوحه امروزه در موزۀ بریتانیا نگهداری می شود.
 لوحه بابلی طبق اطلاعات به دست آمده از لوحه های بابلی این ستاره در 87 ق م، مجدداً، در طول مدت زمانی نزدیک به یک ماه، در آسمان دیده شد. [7] در این سال، به غیر از بابلیان، ارمنیان نیز این ستاره را رؤیت و تصویر آن را بر روی سکه های تیگران دوم ثبت کردند. تیگران دوم یا کبیر از مقتدرین پادشاهان خاندان آرداشسیان بود که در 95 ق م حکومت ارمنستان را به دست گرفت و تا 56 ق م بر آن سرزمین حکم راند. او همچون نیاکان خود اقدام به ضرب سکه کرد. بر روی این سکه ها تصویر وی در حالی که تاج خاندان آرداشسیان را بر سر دارد نقش شده است. علامت خاندان آرداشسیان ستاره ای هشت پر است که دو عقاب آن را محافظت می کنند. این علامت بر روی کلیۀ سکه های تیگران کبیر نقش بسته به غیر از مواردی همچون سکه های ضرب شده در دمشق،[8] که در آنها ستارۀ هشت پر با یک عقاب نقش شده و تعدادی سکۀ بسیار محدود، که در آنها نقش ستاره با ستارۀ هشت پر تفاوت دارد و به تنهایی نقش شده که نشان ستارۀ هالی است.  سکه تیگران دوم تاریخ ضرب سکه های تیگران دوم با نشان ستاره برای اثبات نقش ستارۀ دنباله دار هالی بر روی این سکه ها حائز اهمیت است اما از آنجایی که این سکه ها فاقد تاریخ ضرب اند، بنابراین، برای تعیین تاریخ ضرب آنها باید از نقوش پشت سکه استفاده کرد. در پشت سکه های تیگران دوم، که پس از به حکومت رسیدنش در 95 ق م، در ضرابخانۀ آرتاشات،[9] ضرب شده است، در دو طرف، تصویر الهۀ تیخه[10] و جملۀ شاه شاهان تیگران[11] نقش بسته اما در سکه هایی که پس از تسلط وی بر مناطق بین النهرین و سوریه، در 83 ق م، در تیگراناکرد،[12] دمشق و انطاکیه[13] ضرب شده، در دو طرف، تصویر الهه به همراه جملۀ تیگران شاه[14] نقش بسته. لازم به ذکر است سکه های ضرب شده در انطاکیه، نسبت به سکه های ضرب آرتاشات، از ظرافت بیشتری برخوردار است. در بین سکه های ضرب شده در انطاکیه، سکه هایی که در آنها الهۀ تیخه شاخۀ درخت خرما در دست دارد متعاقب تصرف شهر انطاکیه در ضرابخانۀ این شهر ضرب شده است. [15] لذا می توان نتیجه گرفت سکه هایی که در آنها بر روی تاج فقط تصویر ستاره وجود دارد و در پشت آن نوشتۀ تیگران شاه به همراه الهه، که شاخۀ درخت خرما در دست دارد، نقش شده، مربوط به 83 ق م؛ یعنی، حدود چهار سال پس از رؤیت ستارۀ هالی است.  علامت خاندان آرداشسیان چنان که گفتیم سکه هایی با نقش ستاره در تعدادی بسیار محدود ضرب شده و احتمالاً حالت سکۀ یادبود را داشته اند. در ادامه دو نمونه از این سکه ها را ارائه می کنیم. این سکه از جنس برنز و دارای 19 میلی متر قطر و 53/5 گرم وزن است. در این سکه، بر روی تاج تیگران، به جای علامت ستارۀ هشت پر و دو عقاب تصویر یک ستاره نقش شده و از آنجا که شکل ستارۀ نقش شده بر روی تاج به عنوان معرف ستارۀ هالی جای شک دارد، بنابراین، به نمونه ای دیگر اشاره می کنیم. این سکه از جنس نقره است که در آن، همچون سکۀ قبلی، تصویر ستاره ای به تنهایی برروی تاج نقش شده اما همان گونه که به وضوح در تصویر دیده می شود ستارۀ روی تاج دارای دنباله است. لذا، با در نظر گرفتن شکل ستارۀ نقش شده و نقوش پشت سکه، که معرف تاریخ و مکان ضرب آن است، جای شکی باقی نمی ماند که ستارۀ نقش شده برروی این نوع از سکه ها ستارۀ دنباله دار هالی است.
منابع: .Nercessian, Y.N. Armenian Numismatic Studies.Los Angeles:[s.n.], 2000 Stephenson, F. R. et al. ((Records of Halley’s comet on Babylonian tablets)). Nature. no. 314.1985: 587 – 592 http://www.abc.net.au/science/news/stories/s1110824.htm http://wiki.w2n.net/pages/Tigranes_the_Great.w2n#Halley.27s_comet http://www.zeno.ru/search.php?searchid=97449&cpage=1 http://www.zeno.ru/showphoto.php?photo=20257 http://en.wikipedia.org/wiki/Halley’s_Comet http://www.solarviews.com/eng/halley.htm http://www.iatp.am/ara/index.html پی نوشت ها: Sevan1ـ بزرگ ترین دریاچۀ جمهوری ارمنستان که در منطقۀ مرکزی آن واقع شده است. 2ـ به غیر از مطالعات باستان شناسی، که قدمت رصدخانه را تا نه هزار سال تخمین می زند، براساس مطالعات پروفسور پاریس هرونی (Paris Heruni)، در کتاب ارمنیان و ارمنستان قدیم (Armenians and old Armenia)، ستارۀ دنه ما(Denema)، از کهکشان آلفا، 7635 سال قبل در کاراهونج (Karahunj)رصد شده است. 3ـ باستان شناس و کارشناس ارشد بخش سکه شناسی موزۀ تاریخ ارمنستان. 4ـ عضو مؤسسه فیزیک ارمنستان و استاد دانشگاه لاساپینزا (La Sapienza) در روم. A&G Views 5ـ Edmond Halley (1656 – 1742) 6ـ
Damascus 8ـ Artaxata 9ـ این شهر به دست آرداشس، جد تیگران دوم، بنا شده و بقایای آن در غرب ارمنستان قرار دارد. Tyche 10ـ ΒΑΣΙΑΕΩΣ ΒΑΣΙΑΕΩΝ ΤΙΓΡΑΝΟΥ 11ـ Tigranakert 12ـ این شهر به دست تیگران دوم بنا شده و بقایای آن در منطقۀ دیاربکر ترکیه قرار دارد. 13ـ Antioch شهری باستانی در شرق دریای مدیترانه و در خاک ترکیۀ فعلی. 14ـ ΒΑΣΙΑΕΩΣ ΤΙΓΡΑΝΟΥ 15ـ .Y.N.Nercessian, Armenian Numismatic Studies,Los Angeles: s.n., 2000, p. 72 |
فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 53
|
