ترک های آسیای مرکزی، پس از فتح روم شرقی و تأسیس دولت عثمانی، علاوه بر تسلط کامل بر روم شرقی و فتح قسطنطنیه و آناتولی حکومت خود را به اقوام و ملیت های شش گانۀ منطقه تحمیل کردند. این اقوام عبارت بودند از عرب ها، کردها، ارمنیان، یونانی ها، بلغارها و آلبانیایی ها.

گفته می شود تعداد اعراب منطقه حتی از ترک های عثمانی نیز بیشتر بوده (نه میلیون تن). عرب ها در بخش جنوبی؛ یعنی، عراق، آشور، بابل و عربستان زندگی می کردند و با وجود دارا بودن فرهنگی غنی علاقه ای به شرکت در ارکان حکومتی نداشتند. آلبانیایی ها در بخش غربی و کردها در بخش شرقی هر کدام جمعیتی بالغ بر دو میلیون نفر را تشکیل می دادند و به صورت سنتی به گله داری می پرداختند. بلغارها نیز در نقاط مرزی سکونت داشتند و شغل اصلی آنها دامپروری بود. در این میان، یونانی ها و ارمنیان تنها اقوامی بودند که با تماس با اروپای آن زمان از فرهنگ پیشرفتۀ مردم اروپا برخوردار شده بودند.

جمعیت استانبول در آن زمان حدود یک میلیون نفر تخمین زده می شود که شامل پانصد هزار ترک، چهارصد هزار ارمنی و یونانی و صد هزار اروپایی بوده است.

یونانی ها به دلیل عدم آشنایی با زبان ترکی و فرهنگ محلی قادر نبودند برجامعه تأثیر گذارند. در میان این اقوام، تنها ارمنیان بودند که به دلیل آشنایی کامل به زبان و فرهنگ ترکی علاوه بر تأثیرگذاری بر فرهنگ و اقتصاد منطقه توانسته بودند به درجات معتبر حکومتی، در سطوح بالا، دست یابند و نقشی مؤثر در ارکان حکومتی داشته باشند.

حکومت مرکزی، پاشاها (نمایندگان حکومتی) را به منظور ادارۀ امور به ایالت های مختلف گسیل می داشت. در کنار هرکدام از این پاشاها یک ارمنی مسلط به امور مالی و اداری جمع آوری مالیات و نگهداری از حساب ها را بر عهده داشت. به این فرد امیر می گفتند. امیرها،که از مناطق مختلف و از میان مردم انتخاب می شدند، تسلط و قدرت فراوانی در منطقۀ خود داشتند.

 از جملۀ این امیرها می توان از امیر سِغبوس،[1] بازرگان معروف (1720م) یا امیر شنورک،[2] که برای اولین بار در1790م مراکزی آموزشی در مناطق مختلف قسطنطنیه (استانبول) تأسیس کرد و آموزشگاه هایی را نیز برای دختران در نظر گرفت، نام برد.

امیر ابراهیم ترزیان،[3]در1824م، اقدام به تأسیس چاپخانه کرد. او کتاب های چاپ شدۀ خود را به منظور ترویج فرهنگ به صورت رایگان به اقصی نقاط مملکت و حتی روستاها ارسال می کرد.

در1792م، سلطان سلیم ساخت مهمات برای انواع سلاح های جنگی را به آراکل تاتیان[4] سپرد. امیر تاتیان برای اولین بار توپی چرخدار ساخت که سلطان سلیم را بسیار خوشحال کرد به طوری که امتیاز ساخت انواع سلاح و مهمات را به صورت انحصاری به آراکل تاتیان سپرد. سلاح ها و مهماتی که امیر تاتیان می ساخت با انواع تسلیحات انگلیسی و هلندی آن زمان قابل رقابت بود و پس از وی نیز ساخت سلاح به صورت ارثی در این خانواده ادامه یافت. سلطان سلیم به پاس خدمات امیر آراکل تاتیان طی فرمانی مخصوص او را به دادستانی 48 روستا منصوب کرد.

مسؤلیت تهیه و تدارک نان برای سپاه در آن زمان به خانوادۀ نورادنکیان[5] سپرده شده بود. امور خزانه نیز بر عهدۀ هاروطون پزچیان[6] بود که نزدیک به ده سال امور مربوط به ضرابخانه و ضرب سکه را با جدیت اداره می کرد. پزچیان در دوران خدمت خود خدماتی شایسته انجام داد که از جملۀ آنها ساخت مراکز علمی و مذهبی بود.

در 1828م، لشکر روسیه پس از فتوحات فراوان به دروازۀ استانبول نزدیک شد و در آستانۀ فتح این شهر شرط توقف و عدم ورود و تصرف آن را پرداخت پانزده میلیون روبل غرامت تعیین کرد. سلطان سلیم مأیوس از پرداخت این مبلغ به امیر پزچیان پناه آورد و امیر نیز پیشنهاد کرد با ضرب سکۀ طلا به میزان فراوان و فروش آن به مردم مبلغ فوق را جمع آوری کنند. این تدبیر مؤثر واقع شد و پانزده میلیون روبلی که روسیه درخواست کرده بود سریعاً تأمین شد و شهر از انقراض نجات یافت. این ابتکار پزچیان آن چنان مورد توجه سلطان قرار گرفت که فرمان داد این امیر در هر زمان که بخواهد بدون هیچ گونه تشریفاتی اجازۀ حضور در نزد سلطان را داشته باشد. زمانی هم که امیر پزچیان دار فانی را وداع گفت سلطان با لباس مبدل به منزل او رفت تا برای آخرین بار با امیر معتمد خود وداع کند.

امور مهندسی و نوسازی دربارعثمانی بر عهدۀ امیر جانیک سروریان[7] بود. ادارۀ این امور پس از چندی به خانوادۀ پالیان[8] واگذار شد. قصر معروف دلمه باغچه[9] از بناهای معروف استانبول ساختۀ نیکوقوس از خاندان پالیان است.

در1861م، سلطان عزیز به جای سلطان مجید بر تخت سلطنت نشست. به فرمان او بناهایی متعدد از جمله قصرهای معروف دو سوی تنگۀ بُسفُر[10] و پادگان های ارتش به دست خاندان پالیان ساخته شد. از دیگر بناهای معروف ساخته شده به دست این خانواده می توان بنای معروف گالاتاسرای، قصر سارنابورنوی و بندر و برج دویست متری اطفای حریق را نام برد.

واگذارکردن کلیۀ امور مملکتی به ارمنیان چندان هم باب میل حکومت نبود اما چاره ای جز این هم نداشتند لذا حکومت به این فکر افتاد که در کنار هر وزیر ترک یک ارمنی را به کارگمارد تا ظاهر موضوع حفظ شود. پس از این تصمیم در کنار هر وزیر ترک امیری ارمنی ادارۀ امور را در دست داشت. از جمله در کنار رشاد پاشا،[11] امیر کوچیکیان،[12] در کنار علی پاشا، امیر هوسپ وارتان و در کنار محمود پاشا، آرتین پاشا تاتیان[13] ادارۀ امور را برعهده داشتند.

مسؤلیت خزانۀ اختصاصی دربار در عهد عثمانیان به طور کامل بر عهدۀ ارمنیان بود. امور مالی حکومتی را نیز امیر هوانس چلبی[14] و امیر مگردیچ جزایریان[15] اداره می کردند حتی در زمان صدارت سلطان مجید، که خود از طراحان اصلی نژادکشی ارمنیان بود، نیز این سنت ادامه داشت. از خزانه داران معروف آن زمان می توان به هاکوپ پاشا بززیان،[16] میکائیل پاشا پورتوگالیان[17] و هوانس سکیز پاشا [18] اشاره کرد.

مدیریت و ادارۀ دانشکدۀ پزشکی سلطنتی به طور کامل در اختیار ارمنیان قرار داشت. از پزشکان معروف و اساتید آن زمان می توان از نیکوقوس روسینیان،[19] آندرانیک بیک کوچینیان[20] و استپان پاشا اصلانیان[21] نام برد.

در امور مالی نیز ارمنیان یکه تاز بودند به طوری که اولین روش های جدید حسابداری متداول در اروپا از طریق ارمنیان به روش های حسابداری مملکتی راه یافت.

هاروطون پاشا تاتیان در واقع گرداندۀ اصلی امور خارجۀ دربار عثمانی بود به طوری که وقتی به دلایلی وقفه ای کوتاه در خدمت وی به وجود آمد کلیۀ نامه های ارسالی به سفرای خارجی به دلیل نامفهوم بودن عودت داده شد.

در1864م، مدرسۀ نظامی استانبول افتتاح شد. در این مدرسه تحصیل غیر مسلمانان ممنوع بود. با این حال پنج ارمنی به نام های گابریل اکانیان،[22] کاراپط باراقامیان،[23] سیمون تاتیان،[24] سیناریان[25] و هویان[26] در این مدرسه پذیرفته شدند و با شایستگی کامل به درجات عالی نظامی رسیدند لیکن به دستور سلطان عبدالعزیز به بالاتر از درجۀ سرهنگی ارتقاء پیدا نکردند.

قابلیت ارمنیان و نفوذ آنان در کلیۀ مقامات و مشاغل مهم کشوری سبب نگرانی حاکمان ترک بود به طوری که در1861م، وقتی سربازان ارمنی مقابل قصر سلطان پاشا (قصر بکک) رژه می رفتند، سلطان به یکی از اطرافیان خود گفته بود: ((من از یونانی های همیشه معترض نمی ترسم ترس من از ارمنیان است که همواره در کنار ترکان بوده اند و در کلیۀ امورمملکتی دخالت دارند)).

در1876م، اولین قانون اساسی عهد عثمانی تدوین شد و ارمنیان به امید کسب آزادی های بیشتر فعالانه در تدوین آن شرکت کردند. عثمانی ها عقیده داشتند ارمنیان بیشترین بهره را از قانون اساسی خواهند برد و مطمئناً پس از تصویب آن اقشارمختلف ترک دنباله روی آنها خواهند شد. به هرحال اولین پیش نویس قانون اساسی به دست گریگور اوتیان[27] تدوین و تصویب شد. با تشکیل اولین مجلس ملی عثمانی دانایی و تدبیر نمایندگان ارمنی ای، که از اقصی نقاط کشور به مرکز آمده بودند، عاملان حکومتی را حیرت زده کرد زیرا آنها تا پیش از این بر این باور بودند که تنها ارمنیان ساکن مرکز(قسطنطنیه) صاحب چنین تفکر و تدبیری هستند.

از دیگر تخصص های عمدۀ ارمنیان در امپراتوری عثمانی کشاورزی، صنایع غذایی و همچنین صنایع دستی از جمله منبت کاری، صنایع نقره سازی و جواهرسازی بود. اولین دستگاه اطفای حریق در دربار عثمانی به دست نیکوقوس پاشا ساخته و نصب شد و مورد بهره برداری قرار گرفت. صنایع پرورش کرم ابریشم و تولید ابریشم طبیعی نیز در انحصار ارمنیان و متعلق به شخصی به نام تورگومیان[28] بود.

 در1832م، یک فرانسوی به نام آلکساندر بلاک هفته نامه ای به نام تاکسیم[29] چاپ ومنتشر کردکه از نظر محتوا بسیار ضعیف بود. در همان سال ها ارمنیان علاوه بر چاپ نشریات به زبان ارمنی اقدام به چاپ نشریه به زبان ترکی و به خط و الفبای ارمنی برای مطالعۀ ارمنیان کردند. از جملۀ این نشریات می توان به مجموعۀ افکار و مجموعۀ حوادث اشاره کرد. نکتۀ جالب آنکه بسیاری از ترک ها الفبای ارمنی را آموخته بودند و نشریات فوق را مطالعه می کردند.

الفبای ارمنی به دلیل سادگی و قابل فهم بودن به سرعت در بین متفکران و روشنفکران ترک گسترش یافت به طوری که در1860م علی پاشا و فؤاد پاشا تصمیم گرفتند به جای خط عربی از خط و حروف ارمنی استفاده کنند. سلطان رشید پاشا، نیز که خود خط و زبان ارمنی را فرا گرفته بود، به مجلس پیشنهاد کرد خط ارمنی به منزلۀ زبان نوشتاری سراسر سرزمین عثمانی به رسمیت شناخته شود، که البته مورد موافقت قرار نگرفت.

ارمنیان برای ترک زبانان نشریات مختلفی را چاپ و منتشر ساختند از جمله نویسندۀ معروف ارمنی، هاکوپ بارونیان،[30] مجله ای به نام تأتر و دکتر هوترجیان [31] مجلۀ پزشکی صحت را منتشر کردند. اغلب ناشران، مترجمان و حروف چینان آن دوره نیز از میان ارمنیان بودند.

در زمینۀ آموزش و پرورش هم ارمنیان پیشرو بودند. مهران آبکیان،[32] رتیک سرایداریان[33] و زکی کاراپتیان[34] در زمرۀ متفکرانی بودندکه با چاپ کتاب های درسی نقشی مهم در گسترش فرهنگ و آموزش و پرورش ایفا کردند.

در زمینۀ موسیقی، نقش ارمنیان در میان خوانندگان ترانه های مردمی به زبان ترکی (عاشق لر) چشمگیر بود. آنان با ساخت و تنظیم ترانه های معروف محلی در گسترش این هنر خاص تأثیر گذار بوده اند. از جملۀ این عاشق ها می توان از هاکوپ نالیان،[35] مانوئل چبوخچیان[36] و بابا هاکوبجیان[37] نام برد.

لازم به ذکر است در این نوشتار تنها به نقش ارمنیان در امپراتوری عثمانی تا به قدرت رسیدن ترک های جوان، آن هم به صورت خلاصه، پرداخته ایم. بدون شک، ارمنیان پس از به قدرت رسیدن ترک های جوان نیز به خدمات خود ادامه دادند.

اینک سؤال این است که آیا چنین ملتی که با فرهنگ غنی و اصیل خود از ارائۀ هیچ گونه خدمتی در شکوفایی موطن خود دریغ نکردند و با خدمات فراوان خود در تمام زمینه ها موجب استواری و دوام حکومت عثمانی شدند شایستۀ چنین برخورد دهشناک و غیر انسانی بودند؟ به راستی مردمی که با خلوص نیت و از صمیم قلب علم، تجربه و استعدادهای خود را در راه شکوفایی هرچه بیشتر وطن خود به کار گرفتند به چه دلیل شایستۀ نابودی شدند؟ تاریخ پاسخ خود را یافته است.

پی نوشت ها:

1- Seghbos

2- Shnork

3- Abraham Terzian

4- A. Tatian

5- Noradenkian

6- H. Pezchian

7- G. Sarvarian

8- Palian

9- Dolme Baghche

10- Bosfor

11- Reshad Pasha

12- Chochikian

13- A. Pashatatian

14- H. Chalabi

15- M. Gazaerian

16- H. Bezezian

17- M. Portoogalian

18- H. Sekiz

19- N. Rosinian

20- A.B. Kochinian

21- S.P. Aslanian

22- G.Ekanian

23- K.Baraghamian

24- S. Tatian

25- Sinarian

26- Hovian

27- G. Otian

28- Torgomian

29- Taxim

30- H. Baronian

31- M. Abekian

32- Hoterjian

33- R. Seraydarian

34- Z. Karapetian

35- H. Nalian

36- M. Chebookchian

37- B. Hakobjian