نام های خانوادگی در هر کشوری بیانگر تعلق شخص دارای آن نام خانوادگی به مکان، حرفه یا خانواده ای خاص هستند. در میان برخی از ملت ها نام های خانوادگی دارای پسوندهایی خاص و در میان برخی دیگر بدون چنین پسوندهایی است. در میان برخی ملت ها نظیر عرب ها نیز اساساً نام خانوادگی وجود ندارد و به جای نام خانوادگی نام پدر یا جد مورد استفاده قرار می گیرد؛ مثلاً، احمد خلیل به معنی احمد پسر خلیل است.

در ایران، پیش از تأسیس سازمان ثبت احوال و الزامی شدن داشتن شناسنامه، اساساً دارا بودن نام خانوادگی به فراگیری و گستردگی امروز نبود و این مسئله پس از الزامی شدن ثبت ولادت به صورت اجباری در آمد.

در مادۀ 997 قانون مدنی ایران، مصوب 1307 ش، آمده است هر کس باید دارای نام خانوادگی باشد. پیش از این تاریخ داشتن نام خانوادگی اختیاری و معمولاً مبتنی بر تعلق جغرافیایی شخص به مکان یا به ویژه طایفه ای معین بوده. اکثر سلسله های پادشاهی ایران هم به طایفه ای خاص تعلق داشتند.

نام های خانوادگی ارمنی نیز در واقع انعکاس فرهنگ و میراث این تمدن باستانی است. همانند اسم های ارمنی نام های خانوادگی ارمنی نیز تحت تأثیر دیگر تمدن هایی قرار داشته که ارمنیان در بستر آنها زیسته و از آنان تأثیر پذیرفته اند؛ تمدن هایی نظیر تمدن پارسی، ترکی، روسی، گرجی، عربی و یونانی.

نام های خانوادگی ارمنی به آسانی و از طریق پسوند ((یان))[1] در آخرشان قابل شناسایی اند. در برخی موارد نیز ((یان)) تبدیل به جان می شود. اگرچه این قاعده درمیان نام های خانوادگی ارمنی گستردگی دارد، وجود پسوند ((یان)) در انتهای یک نام خانوادگی به طور قطع بیانگر ارمنی بودن صاحب آن نام نیست زیرا ملت های دیگری نظیر فارس ها، ایرلندی ها و انگلیسی ها نیز از این پسوند در پایان نام های خانوادگی خود استفاده می کنند، مانند کاتوزیان، احمدیان و غیره. پسوند ((یان)) ریشه در ارمنی کهن دارد و اصطلاحاً به معنی پسر است؛ مثلا،ً پتروسیان پسر پتروس معنا می دهد. این مسئله نشانگر آن است که از همان ابتدا نام خانوادگی از آن پسرها و اولاد ذکور بوده و دخترها حق انتخاب نام خانوادگی نداشته اند. ارمنیان نیز از این قاعده مستثنی نبوده اند. تنها استثنا در میان ملل کهن یهودیان هستند که در بین آنان نام های خانوادگی از مادر به فرزند منتقل می شود نه از پدر. برخی از نام های خانوادگی سوئدی ها نیز به پسوند ((سُن))[2] منتهی می شود که به معنی پسر است، مانند آموندسن[3] به معنی پسر آموند. این پسوند در میان ملل انگلوساکسون که ریشه در منطقۀ اسکاندیناوی دارند نیز رواج دارد، مانند نام یا نام خانوادگی رابینسُن در میان انگلیسی ها که اصطلاحاً به معنی پسر رابین است.

گفتیم قاعدۀ کلی در نام های خانوادگی ارمنیان وجود پسوند ((یان)) در پایان آنهاست. با این حال، استثناهایی نیز در این خصوص وجود دارد. برخی از افرادی که از ترکیه و خاورمیانه به ویژه بر اثر نسل کشی و قتل عام گستردۀ سال1915م مهاجرت کردند به منظور تطبیق با شرایط زندگی در سرزمین جدید نام خانوادگی خود را تغییر دادند. این تغییرات به سه شکل صورت گرفت:

1. تغییر نام خانوادگی به طور کلی مانند تغییر نام هانری ورنوی،کارگردان معروف فرانسوی که ارمنی الأصل و نام ارمنی اش آشوت مالاکیان بود و یا آرشیل گورکی، هنرمند معروف که نام اصلی اش مانوک وستانیک آدوئیان بود.
2. حذف پسوند ((یان)) از انتهای نام خانوادگی همانند تغییر نام شارل آزناوور، هنرپیشه و خوانندۀ معروف فرانسوی که نام خانوادگی اصلی او آزناووریان[4] بود.
3. حفظ نام ارمنی و استفاده از یک نام دوم. این نام دوم معمولاً از اسامی رایج در سرزمین محل سکونت ارمنیان گرفته می شد. ارمنیانی که به این شیوه تغییر نام داده اند در میان هم وطنان ارمنی در سرزمین محل سکونتشان از نام ارمنی خود و در میان سایرین از نام دومشان استفاده می کنند. در حال حاضر، اکثر ارمنیانی که از نقاط مختلف دنیا به ایالات متحدۀ امریکا مهاجرت کرده اند دارای دو نام هستند.

در برخی موارد، به ویژه در ترکیه، ارمنیان به منظور عدم جلب توجه و برای خلاصی از خطرات شناخته شدن و در معرض توجه بودن پسوند آخر نام خانوادگی خود را از ((یان)) به ((اُغلو)) که در ترکی به معنای پسر است، تغییر داده اند.

در مواردی نیز به علت طولانی و دشوار بودن تلفظ نام های خانوادگی ارمنی این اسامی بر حسب قواعد زبانی و دستوری ملتی که ارمنیان به سرزمینشان مهاجرت کرده یا کوچانده شده اند تا حدی تغییر یافته. نمونه های این مورد به ویژه در میان ارمنیان ایران فراوان است. علاوه بر علت فوق پایین بودن سطح سواد عمومی را نیز در ادارات دولتی در دوران های گذشته نباید نادیده گرفت و همچنین این نکته را که مشکل تلفظ اسامی حتی در میان نام های پارسی باستان هم وجود دارد که علت آن جایگزین شدن خط عربی به جای خط پارسی باستان است. نمونۀ این گونه نام های تغییر یافته نام خانوادگی نظری است که در اصل نازاریان بوده یا نام خانوادگی دردریان[5] که در زبان فارسی به کشیشیان تبدیل شده و در واقع، معنی آن را به فارسی برگردانده اند.

در مواردی ارمنیان نام خانوادگی خود را به زبان ملت مهاجرپذیر ترجمه کرده اند، نظیر نام خانوادگی تاشچیان[6] که در زبان انگلیسی معنایی تقریباً معادل سنگ دارد و لذا به استون[7] تغییر یافته.

برخی از اسامی خانوادگی هم اساساً هیچ گاه دارای پسوند ((یان)) نبوده اند. گروهی از نام های خانوادگی ارمنی نیز دارای پسوند ((یانس)) هستند نظیر مارکاریانس که البته کاربرد این پسوند رواج زیادی ندارد.

به طور کلی برای نام های خانوادگی ارمنی پنج منشأ ذکر کرده اند:

1- منشأ یا خاستگاه محلی: شخصی که از یک منطقۀ جغرافیایی خاص (شهر، شهرستان، روستا) مهاجرت می کرد نوعاً دارای نام خانوادگی ای مبتنی بر خاستگاه جغرافیایی اش بود؛ مثلاً، آینتابیان[8] دلالت بر نام خانوادگی شخصی داشت که از آینتاب ـ شهری واقع در ارمنستان ترکیه ـ مهاجرت کرده بود.

2- انتساب به نجیب زادگان: ارمنیانی که اجدادشان از نجیب زادگان و اشراف بودند هنوز هم نام خانوادگی اجدادی خود را حفظ کرده اند، نظیر ناخارارها. انتهای نام خانوادگی این افراد معمولاً دارای پسوند اونی[9] است مانند آرتزرونی،[10] رشتونی[11] و غیره. گفته می شود نسب همۀ این اصیل زادگان به هفت خانوادۀ بزرگ ارمنی می رسد.

3- شغل یا حرفه: برخی نام های خانوادگی ارمنی از یک شغل یا حرفه ریشه گرفته اند نظیر وارداپتیان[12] که ریشه در کلمۀ وارداپت دارد. وارداپت از مشاغل روحانی و اصطلاحاً به معنی فرزند شخص روحانی است. این شیوۀ نامگذاری بازماندۀ حکومت ترک ها، عرب ها و فارس هاست. در این حکومت ها مأموران مالیاتی برای تعیین هویت افراد به شیوه و زبان خودشان آنها را نامگذاری می کردند، نظیر جاواهیریان که به معنی پسر زرگر است.

4. دودمان: برخی از نام های خانوادگی ارمنی ریشه در نام اجداد آن خانواده دارند. این شیوۀ نامگذاری در میان کلیۀ ملل جهان رایج است، مانند بوقوسیان[13] به معنای فرزند بوقوس.
5. ویژگی های بدنی یا فیزیکی: بعضی از نام های خانوادگی ارمنی از مشخصات بارز بدنی ناشی شده اند. در مواردی دارا بودن یک عارضۀ بدنی صرف نظر از خوبی یا بدی آن به صورت صفتی برای شخص و در نهایت نام خانوادگی وی در آمده، نظیر تُپالیان[14] به معنی لنگ، دیلسیزیان[15] به معنای گنگ و بی زبان و غیره.

گاهی نیز یک ویژگی جسمانی خاص که عیب نیز محسوب نمی شده به منزلۀ نام خانوادگی یک شخص به کار رفته، مانند قره گیوزیان یا معادل ارمنی آن سِِو آچریان[16] به معنی دارندۀ چشمان سیاه.

در برخی موارد هم وقتی شخصیدست به عملی می زده که تحسین مردم را برمی انگیخته صفتی نیکو، که معمولاً مبالغه آمیز هم بوده، به او می دادندکه به صورت نام خانوادگی وی در می آمده، نظیر قاهرامانیان که معادل قهرمانیان فارسی است یا ترجمۀ ارمنی آن یعنی کاجیان.[17]

برخی از نام های خانوادگی ارمنی نیز دارای پیشوند و میانوند هستند. متداول ترین این پیشوندها، پیشوند ((دِر))[18] به معنای صاحب و پدر است، نظیر دِراُهانیان[19] که احتمالاً به معنی فرزند کشیش یا پدر اُهان است زیرا ارمنیان به منظور احترام به روحانیان قبل از بردن نام آنها از پیشوند ((دِر)) استفاده می کنند. آرمن سارکیس نیز نمونه ای است از نام های خانوادگی دارای میانوند. در این نام خانوادگی آرمن نام شخص، سارکیس نام میانی و وارطانیان نام پایانی خانوادگی اوست.

پی نوشت ها:

1- yan/ian

2- son  

3-Amundson

4- Aznavorian

5- Derderian

6- Tashchian

7-Stone

8- Aintabian

9- uni

10-Artzruni

11- Rshtuni

12- Vardapedian

13- Boghosian

14- Topalian

15- Dilsizian

16- Sev Acherian

17- Kajiyan

18- Der

19- Der Ohanian

منابع:

بدیع الزمانی، سیمین. قانون مدنی. تهران: سیانوش، 1378.

.http://en.wikipedia.org/Armenian_surenames

www.hyeetch.nareg.com.au/armenians/names_ p2. htm.