کهن ترین سکه هایی که نام ارمنستان بر روی آنها ثبت شده مربوط به پایان سدۀ اول قبل از میلاد است. این نام، نخستین بار با حروف لاتینی برروی سکه های نقره ای سردار رومی، مارکوس آنتونیوس نقش بسته و تاریخ ضرب آن ها 32 – 31 قبل از میلاد است. به طور کلی، سکه های اولیه (سدۀ هفتم ق. م. به بعد) فاقد نوشته بودهاند و نوشته های روی سکه ها بعدها، یعنی در دوران کلاسیک و سپس در عهد هلنیسم و امپراتوری ظاهر شده اند، یعنی هنگامی که دیگر ضرب سکه با نقوش حیوانی و گیاهی دارای محتوای توتمیستی منسوخ شده و نقوش اساطیری و تصاویر شاهان جای آنها را گرفته بود و همچنین سکه‌هایی با نوشته های لاتینی و یونانی رایج می شدند. نام کشور ارمنستان که کاروان های کالای تجاری نقاط مختلف آسیا از آن عبور میکردند و سکه های طلا و نقره این کشورها در آن در گردش بودند، تا سقوط امپراطوری روم، برهیچ سکه ای حک نشده است.

در این دوره، هیچیک از حکومت های پادشاهی ارمنی و یا دولت های دیگر، با نام ارمنستان، سکه ضرب نکرده اند. گواه این امر، سکه های برجای مانده از پادشاهان ارمنی تسویک و کوماژن در سده های سوم تا اول قبل از میلاد و نیز سکه های ضرب شده از جانب بیگانگان در دوران قبل از هلنیسم و دورۀ هلنیسم است که با تنوع نقوش و نوشته های خود، در تألیفات سکه شناسی، معروفاند. حتی در دوران قدرت آرتاشسی ها، (تیگران کبیر و جانشینان بلافصل وی) برروی سکه های ضرب شده، نام ارمنستان ذکر نشده و این تعجب آور نیست؛ زیرا شاهان ارمنی نیازی به نوشتن نام کشورشان روی سکه ها احساس نمی کردند. آنچه اهمیت داشت، تصویر شاه حاکم و عناوین و القاب وی و نقوش اساطیری مورد پرستش آنها و نشانه‌های دیگر، روی سکه بود. چنین وضعیتی در کشورهای همسایۀ ارمنستان و نیز در سراسر جهان هلنیستی نیز وجود داشت. گذشته از ویژگی‌های نگارگری و ابعادشناسی و مسائلی از این دست، تنها با پیگیری شکل مکتوب نام ارمنستان بر روی سکه ها، می توان مشخص کرد که اولین سکه ای که نام ارمنستان بر آن به صورت لاتینی (ARMENIA) نقر شده، مربوط به سال های 32 – 31 قبل از میلاد است که به وسیلۀ سردار رومی، مارکوس آنتونیوس، با تصاویر خود وی و کلئوپاترا، ملکۀ مصر ضرب شده است. این سکه های منقوش به نام ارمنستان را، سپاهیان مارکوس آنتونیوس، به مناسبت پیروزی رومیان بر آرتاوازد دوم، پادشاه ارمنستان و با هدف اعلام این پیروزی بر همگان، رایج کرده اند. از آنجا که از سکه های یاد شده، نمونه های اندکی محفوظ مانده است، این امکان نیز وجود دارد که آن ها به طور انبوه تولید نشده باشند و تنها جنبۀ یادبود داشته اند.

بر روی سکه های طلا و نقرۀ رومی که در سال های 20 – 18 قبل از میلاد در روم ضرب شده اند، علاوه بر چهرۀ اکتاویانوس اگوستوس، اشکال نمادینی هم ترسیم شده اند که اشاره به پیروزی روم بر ارمنستان دارند و اهمیت این پیروزی را از نظر سران روم نشان میدهند. برای مثال، تصویر ویکتوریا (الهۀ بالدار پیروزی) که شاخ های یک گاو جنگی نیرومند را گرفته و سعی در به خاک افکندن آن دارد، روی سکۀ زرینی نقش بسته است. در کنار این تصویر، در بالا نوشته شده ARMENIA و در پایین نوشته شده CAPTA یعنی: «ارمنستان فتح شد». بینندۀ سکه، چه بازرگان، چه نظامی یا بطور کلی هر فرد با سوادی، بیدرنگ در می یافت که گاو جنگی نیرومند همان ارمنستان است که روم سعی در شکست دادن آن دارد. در همان سال ها (20- 18 ق. م.)، سکه های نقرۀ دیگری هم ضرب شده‌اند که بر روی آنها نام ARMENIA نوشته شده و در تصاویر روی این سکه ها، همواره روم به عنوان طرف پیروز معرفی شده است؛ جنگاور ارمنی با دستان بسته و خلع سلاح، یا زانو زده، درحال تضرع نشان داده شده، نمونۀ این سکه ها گرد آوری شده و در بخش های سکه شناسی موزه ها و در مجموعه های خصوصی نگهداری می شوند.

بعدها ضرب سکه های یاد بود از طرف امپراتوری روم ادامه یافت و سکه‌هایی که نام ارمنستان را به شکل لاتینی ARMENIAC برخود داشتند پدیدار شدند که در عین حال پیروزی قیصر را اعلام می کردند. دو درهمی ها و نیم درهمی های نقرۀ ضرب شده در روزگار نرون (68- 54 م)، معروف اند. برروی آن ها در وسط، چهرۀ قیصر نقش بسته و در پشت سکه، هیئت ویکتوریا دیده می شود که در کنار آن کلمۀ ARMENIAC نوشته شده است. به این ترتیب، شیوۀ بیان موجزی برای مفهوم پیروزی روم بر ارمنستان بوجود آمده است. سکه های ضرب شده با کلمۀ ARMENIAC و تصویر نرون، مفهوم “ارمنستان در تسخیر روم” را القاء می‌کرد.

در نواحی شرقی امپراتوری روم، در سال 115 م.، سکه های یادبودی با تصویر تریانوس ضرب شد که بر روی آنها نام ارمنستان، این بار به شکل یونانی APMENIA نوشته شده بود. روی این سکه ها، تریانوس در حالتی پیروزمند با خلاصۀ القاب امپراتوری نمایانده شده، اما ارمنستان به شکل یک زن مجسم شده است. علاوه بر این ها، سکه های یادبود برنزی با تصویر تریانوس نیز وجود دارند که در سال های 116 – 117 میلادی ضرب شده اند و نام ارمنستان بر روی آن ها، به شکل لاتینی ARMENIA نوشته شده است و سرزمین تسخیر شدۀ ارمنستان، به شکل زنی سردر گریبان که میان دو رود (دجله و فرات) نشسته است، به تصویر در آمده. این سکه ها به مناسبت فتح ارمنستان و بین النهرین توسط سپاهیان ترایانوس ضرب شده اند.

مناسبات ارمنستان و روم، بر روی سکه‌هایی با تصویر آنتونیوس پیوس نیز منعکس شده است. به ویژه زمانی که امپراتور روم در سال 140 میلادی، سوهموس را به پادشاهی ارمنستان می‌گمارد؛ بر روی سکه، منظرۀ تاجگذاری تصویر شده که امپراتور روم را در حال گذاردن تاج بر سر شاه ارمنستان نشان می دهد و در حاشیۀ سکه، به لاتینی نوشته شده  ARMENIIS DATVS. REXیعنی «انتصاب شاه ارمنیان». روی سکه های مارکوس آورلیوس و لوکیوس وروس نیز نام ارمنستان به لاتینی دیده می‌شود.

در سده های بعد نیز باز نام ارمنستان روی مسکوکات نوشته شده است، اما این بار نه به یونانی یا لاتینی بلکه به زبان پهلوی و در رابطه با تاریخ ایران ساسانی. سکه های نقرهای با تصویر چهرۀ پادشاهان ساسانی مانند فیروز (457- 483م)، بلاش (484-488 م)، قباد (488-497 م و 499-532 م) خسرو اول (531-579 م)، هرمزد چهارم (579-590 م) خسرو دوم (590-627 م) و اردشیر سوم (628-630 م) برجای مانده اند که بر روی آنها، به خط پهلوی، نام ارمنستان به شکل مختصر  ذکر شده است. جزئیات ظاهری و اطلاعات مربوط به وقایع نگاری، نقش پردازی و ابعادشناسی آن ها، مسائلی هستند که نیاز به بررسی جداگانه دارند. اما این سکه ها گواه آن هستند که در روزگار ساسانیان نیز از کشور ارمنستان نام برده شده است، اما نه در رابطه با وقایع نظامی – سیاسی، چنانکه در زمان رومیان انجام می‌گرفت، بلکه طبق قانون و به عنوان نام کشوری که سکه در آنجا ضرب شده است. در تمام کشورهای وابسته به حکومت ساسانی، وضعیت این گونه بود و این امر بعد از نیمۀ سدۀ پنجم به طور مستمر، بر سکه های ضرب شده در ارمنستان، نمایان شده است. پادشاهان ساسانی ایران حدود 150 سال، با نام ارمنستان سکه ضرب کرده اند و سکه های ضرب شده در ارمنستان، همه جا به عنوان سکه های ایران ساسانی، ضرب شده در ارمنستان، شناخته می شدند. باید توجه داشت که مرکز اصلی ضرب سکه های ساسانی در ارمنستان، شهر دوین بوده است. این شهر، مرکز سیاسی، اقتصادی و مذهبی -فرهنگی کشور ارمنستان محسوب می شد. بعد از نیمۀ اول سدۀ چهارم، دربار اغلب شاهان اشکانی ارمنستان در این شهر قرار داشت و بعدها، حکام منطقه‌ای ساسانی (مرزبان ها) درآنجا اقامت می گزیدند.

از اواخر سدۀ هفتم میلادی و وقتی که ساسانیان از صحنۀ سیاسی تاریخ خارج شدند، رسم نگاشتن نام ارمنستان بر روی سکه ها، به ویژه در دوران تسلط اعراب، استوارتر شد. ضرابخانه‌هایی که در روزگار ساسانیان فعالیت می‌کردند، به ضرب سکه های عربی پرداختند. با این تفاوت که این بار، روی سکه های برنز، نقره و یا طلا به شکل کامل و با خط کوفی عربی می نوشتند که سکه، در ارمنستان ضرب شده است (ارمینیه`). این نظام نه تنها در ارمنستان، بلکه در تمام کشورهایی که توسط خلفای عرب تسخیر شده بودند، بر قرار بود.

از دوران حکومت امویان سکه های زیادی محفوظ مانده است که بر روی همۀ آنها نام ارمنستان نوشته شده. اکنون آشکار گشته است که از سال 87 تا 901 هجری (896 تا 728 میلادی) تقریباً بدون وقفه، درهم های نقره ای ضرب شده اند که شکل عربی نام ارمنستان را برخود دارند.

سال‌ها بعد، یعنی پس از سرنگونی امویان، وقتی که خلافت اعراب به دو بخش شرقی و غربی مستقل تقسیم شد، درقسمت شرقی که عباسیان مستقر شده بودند، ذکر نام ارمنستان روی سکه های عباسی ادامه یافت. از نمونه های برجا مانده معلوم می گردد که این روند از 149 تا 332 هجری، یعنی دهۀ 60 سدۀ هشتم الی دهۀ 40 سدۀ دهم میلادی، یعنی نزدیک به دویست سال، طول کشیده است. به این ترتیب، همیشه نام ارمنستان بر روی سکه های عباسی، به شکل عربی (ارمینیه`) نوشته می شد و این کار به صورت قانون در آمده بود. بررسی ها روشن ساخته اند که این سکه ها در بزرگترین مرکز تجاری و صنعتی آن دوران ارمنستان، یعنی شهر دوین ضرب می شدند. در منابع عربی، این شهر با نام دِبیل یا دابیل معروف است. اما سکه های بسیار اندکی وجود دارند که شکل عربیِ نام اصلیِ شهر را برخود داشته باشند. در زمان عباسیان، ضرابخانۀ فعال دوین، بیشتر سکه‌ها را با نام عربی کل کشور، یعنی ارمنستان، ضرب می کرد و این در حالی بود که گاهی نام بعضی شهرها نیز بر سکه ها ضرب می شد. همچنین باید در نظر داشت که در دوران حکومت اعراب، کل اران و بخش غربی گرجستان، از نظر اداری در داخل ارمنستان جای می گرفتند. درهم های عباسی، نخست به منظور داد و ستد کالا بین شهرهای ارمنی‌نشین و نیازهای تجاری داخلی و خارجی سایر شهرهای وابسته به آن که دارای جمعیت ارمنی قابل توجهی بودند، در نظر گرفته شده بود.

پس از سقوط خلافت در بخش شرقی، در پهنۀ گستردۀ آن، امیر نشین های مستقل و نیمه مستقلی پدید آمدند که اختیار ضرب سکه را به دست آورده و در تجارت داخلی و خارجی، واحدهای پولی (نقره، برنز و گاهی طلا) خود را رایج نمودند. از جملۀ این امرا، یکی هم ساجیان (بنیساج) در ارمنستان بودند که با تسلط بر مراکز بزرگ اقتصادی میان دو رود کور و ارس، برای مبادلات تجاری داخلی و خارجی، سکه ضرب می‌کردند. آنها از ضرابخانۀ شهر دوین استفاده می‌کردند و بر روی سکه‌ها، نام ارمنستان را می‌نوشتند، در حالیکه فقط بر شهر دوین تسلط داشتند. امرای بنیساج ویژگی‌های ظاهری سکه‌های عباسی را که در بازارهای بین المللی آن زمان رواج گسترده داشت، اقتباس کرده بودند و با پذیرفتن رهبری دینی خلیفۀ عباسی (روی سکه ها القاب وی نیز یادآوری می‌شد)، سکه ضرب می‌کردند و اسامی شخصی خود را نیز بر روی سکه ها می‌نوشتند. سکه های آنها تفاوتی با سکه های عباسی یا دیگر دودمان های مسلمان هم عصرشان نداشت. این سکه ها به موازات هم، به عنوان نقره و بر اساس وزن، در معاملات به کار می‌رفتند؛ یعنی نه بر حسب واحد سکه، بلکه با توزین. در آن زمان، در تجارت بین المللی، سکه هائی که از فلزات ناب، به ویژه طلا و نقره ضرب شده بودند، رواج داشتند، ولی با آنکه در کشور های گوناگون سکه ضرب می‌شد، ارزش پولی سکه ها بیشتر بر مبنای وزن سکه و میزان خلوص فلز به کار رفته در آن، تعیین می‌شد. تصاویر منقوش و نوشته های روی سکه برای بازرگانان خارجی اهمیتی نداشتند، چه، آنها بازتاب مسایل سیاسی، عقیدتی و به ویژه اندیشه های مذهبی کشوری به شمار می‌رفتند که سکه در آنجا ضرب شده بود. در ارمنستان، شاهان ارمنی باگراتونی در ایالت شیراک، با تصویر خود و نوشتۀ ارمنی سکه ضرب نمی‌کردند. در گرجستان، شاهان گرجی باگراتونی سکه می‌زدند ولی پول نقرۀ آن ها خیلی کم وارد تجارت بین المللی می‌شد. از سکه‌های نقرۀ سده های دهم و یازدهم شاهان گرجی، تنها نمونه های پراکنده ای محفوظ مانده است (داوید کیوراپاقات، باگرات سوم و چهارم). حتی امیران مسلمان جعفری گرجستان هم که بر تفلیس استیلا یافته بودند، تأثیر بسیار کمی در اقتصاد پولی سده‌های دهم و یازدهم گذاشته اند. به ویژه اگر در نظر داشته باشیم که سکه های نقرۀ منصور ابن جعفر 953 – 955 م.، جعفر ابن منصور 974-981 م.، و علیابن جعفر966 -1072.، در مشخصات ظاهری خود، شباهت زیادی به درهم‌های عباسی داشتند و نوشته‌های روی آنها برگرفته از همان درهم‌ها بود. همچنین در شهرهای ایران، به تقلید از سکه های عباسی، سکه های نقرهای ضرب می‌شد که بر روی آن ها اسامی خلفای عباسی و امیران محلی به عربی نوشته شده بود. درهم های عباسی تا پایان سدۀ دهم، بر بازار جهانی چیرگی داشتند. در روزگار ساجیه، در دوین، سکه های عباسی وساجیان به طور همزمان ضرب و با هم وارد جریان می شدند. پس از پایان حکومت ساجیه، بازهم نام ارمنستان را روی سکه های نقرۀ دایسام ابن ابراهیم که تبار کردی داشت و وارد صحنۀ سیاست شده بود می بینیم. امیر دایسام ( 934-953) نه از جانب پدر و نه از سوی مادر، هیچ قرابت خانوادگی با ساجیه نداشت، اما با استفاده از اوضاع سیاسی موجود، برای گرفتن زمین های متصرفۀ آنها وارد مبارزه شده بود. تنها مدرک سکه شناسی محفوظ از آن سال ها که نام ارمنستان را به شکل عربی (ارمینیه`) بر خود دارد، سکۀ نقرهای مربوط به دایسام ابن ابراهیم آل کرد می باشد که در تاریخ 330 هجری، یعنی سال 941 – 942 میلادی، در شهر دوین ضرب شده است و در حال حاضر در لنینگراد نگهداری می شود (موزۀ دولتی ارمیتاژ، وزن63 / 2گرم، قطر5 / 26م.م. با کیفیت عالی نقره).

 طی دو دهۀ اخیر، چند سکۀ نقره نیز کشف شده است که از طرف دایسام ابن ابراهیم در سال های چهل سدۀ دهم، در بردع و اردبیل ضرب شده اند. این در حالی است که از سکه های حکومت کم دوام وی در بخش شمال شرقی هایک بزرگ و به ویژه دوین، تنها نمونۀ ارمیتاژی آن باقی مانده است.

در ابتدای دهۀ شصت سدۀ دهم، نام ارمنستان به همان شکل عربی (ارمینیه`) برروی سکه های زرین رکن الدوله حسن، امیر آل بویه، حک شده است. باید چنین پنداشت که ضرب این سکه ها مانند همیشه، در شهر دوین انجام گرفته باشد ولی در تاریخ سیاسی این شهر، اطلاعاتی دربارۀ آلبویه وجود ندارد. تاریخ350، 351 و 352 هجری نوشته شده بر روی سکه های زرین، با سال های 961 – 962 و 963 میلادی مطابقت دارند و آن زمانی است که آشوت سوم (953-977) در ارمنستان، برتخت شاهی باگراتونی ها نشسته بود. حال در چه شرایطی امیر الامرا رکن الدوله حسن جبالی آل بویه اقدام به ضرب سکۀ زرین با نام ارمنستان کرده است، مسئله ای است که باید در آینده روشن شود.

از اواخر سدۀ دهم، جریان سکه های عربی که تا آن زمان اکثراً از کشورهای خاورمیانه به ویژه ایران و بین النهرین، وارد اقتصاد پولی ارمنستان می شد، به طور محسوسی کاهش یافت.

همچنین باید به نفوذ سکه های بیزانسی که در دورۀ قدرت خلفا بسیار کم شده بود توجه کرد.در اواخر قرن دهم و در قرن یازدهم، سکه‌های طلای بیزانسی در بازار بین المللی رواج گسترده‌ای پیدا کرده بود و نه تنها در ارمنستان و کشورهای همسایه، بلکه در اروپا نیز همه جا سکه های بیزانسی دیده می‌شد. فقط مشاهدۀ گنجینۀ سکه های زرین کشف شده در ماوراء قفقاز کافی است تا پی ببریم، تغییر روابط در اقتصاد پولی، تا چه حد به سود بیزانس تمام شده بود. اسناد سکه شناسی کشف شده در کاوش های شهر آنی، همگی شاهد این مدعا هستند. گنجینۀ سکه های زرین بیزانسی کشف شده در شهر دوین، شامل بیش از 3500 سولید زرین (هرکدام نزدیک30 / 4گرم) از امپراتور کنستانتین هشتم (1025 -1028) است که نقش برتر سکۀ زرین بیزانسی را در ارمنستان نشان می‌دهد. اما هرقدر هم روابط امپراتوری بیزانس با ارمنستان که در مجاورت آن قرار داشت نزدیک بوده باشد، باز هم هیچ سکۀ بیزانسی که نام ارمنستان بر روی آن نوشته شده باشد، وجود ندارد، و یا اینکه محفوظ نمانده است. تا ده ها سال بعد هم اشغالگران سلجوقی و اتابکان ترک وابسته به آنها، در سده های دوازدهم و سیزدهم، سکه‌ای با نام ارمنستان ضرب نکرده اند. با این همه، از دورۀ تاریخی سلجوقیان، با توجه به ماهیت عناصر سکه شناسی جمع آوری شده در موزه ها، سکه‌ای با نام ارمنستان حفظ نشده است. روی سکه هایی که برای پاسخگویی به نیازهای تجارت خارجی و داخلی سلجوقیان، در شهرهای ارمنستان ضرب می‌شد، فقط نام شهرهای اصلی نوشته شده و هرگز نامی از کل کشور برده نشده است.

 پس از گذشت بیش از سیصد سال، وقتی استیلای ترکان سلجوقی پایان یافت، به حکم وضعیت جدید، باز هم نام ارمنستان بر روی سکه ها دیده می شود که این بار نیز مانند دوران سلطۀ اعراب، به شکل معروف (ارمینیه`) نوشته شده است. از این سکه ها تعداد بسیار اندکی محفوظ مانده، آن هم به صورت نمونه های پراکنده.

اما استیلاگران دورۀ پس از سلجوقیان که نام ارمنستان را روی سکه های خود حک کرده اند چه کسانی بوده‌اند؟ چنانکه از سکه های کشف شده مشهود است، آنها دو خان با تبار مغولی، ولی از دو دودمان مجزا و پر قدرت قدیمی خاور نزدیک بودند. به ترتیب زمانی، اولین نام مربوط به غازان خان محمود هلاکوئی(1304-1295) است که با نوشته های عربی، روی سکه های نقره، ضرب شده است. بنا به تاریخ روی سکه ها، آن ها در سال 700 هجری، مصادف با 1300 – 1301 میلادی، یا به بیان دیگر، در اوایل سدۀ چهاردهم میلادی، به جریان افتاده اند. ده سال بعد، درروزگار جانشین غازان خان، یعنی محمد خدابنده اولجایتو ( 1304-1316) دو درهم های نقره، با نام ارمنستان ضرب شده اند که تاریخ 719 هجری بر آنها حک شده است یا به عبارتی 1310 – 1311 میلادی، و نام اولجاتیوخان نیز روی آن ها به چشم می‌خورد.

حدود هفتاد سال بعد، وقتی در ایران به جای ایلخانان مغول، جلایریان ( 1336-1432) وارد صحنۀ تاریخ شدند، باز روی سکه ها، نام ارمنستان به همان شکل عربی (ارمینیه`) به چشم می‌خورد که این بار روی سکۀ نقرۀ غیاث الدین احمد خان جلایر (1382-1385) نقش بسته است. متأسفانه اثر مربوط به سال ضرب از روی سکه محو شده است. درهم های موجود مربوط به جلایریان، آخرین سند بازمانده از سلسله سکه های سدۀ چهاردهم می باشند که بر روی آنها نام ارمنستان قید شده است.

پس از این تاریخ، تقریباً هیچگاه نامی از ارمنستان بر روی سکه ها برده نشده است. البته صرف نظر از نمونۀ نادری از مجموعۀ سکه های عثمانی که در موزۀ بریتانیا نگهداری می شود.

با جمع بندی اسناد ذکر شده در بالا، می توان خاطر نشان کرد که نام ارمنستان بویژه از طرف دولت های بیگانه، از اوایل دهۀ سی سدۀ اول قبل از میلاد تا دهۀ هشتاد سدۀ 14 بعد از میلاد، روی سکه ها نوشته شده است. این سکه ها دربرگیرندۀ دورۀ زمانی بیش از 1400 سال می باشند که مراحلی از تاریخ ارمنستان را در رابطه با امپراتوری روم، ایران ساسانی، خلفای عرب (امویان و عباسیان)، ساجیان، امیرانآل بویه، ایلخانان مغول و جانشینان آنان، یعنی جلایریان، بازگو می کنند.

 نام ارمنستان، به لاتینی، ندرتاً به یونانی و پهلوی و بیشتر با نوشته های کامل یا خلاصه عربی، به یادگار مانده است.

فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 11 و 12

سال چهارم | بهار و تابستان 1379 | 138 صفحه
در این شماره می خوانید: