|
تعریف موزه واژهٔ موزه ریشه در لغت یونانی موزین[2] دارد که به معنای مقر زندگی موز،[3] الههٔ هنر و صنایع، در اساطیر یونان است. این واژه در زبان انگلیسی به صورت میوزیم و در زبان فرانسه به صورت موزه تلفظ می شود. تلفظ فرانسوی این واژه حدوداً از دههٔ1290هـ ق به زبان فارسی راه یافت؛ یعنی، زمانی که ناصرالدین شاه به اروپا رفت و با دیدن موزه های آنجا تصمیم به ایجاد مکانی مشابه در ارگ سلطنتی تهران گرفت و نام موزه را برای آن برگزید. در زبان ارمنی لغت تانگاران[4]، که هم معنی کلمهٔ گنجینهٔ فارسی است، برای بیان مفهوم موزه به کار برده می شود. شورای بین المللی موزه ها (ایکوم) در تعریفی جامع موزه را چنین توصیف می کند: ((موزه مؤسسه ای است داءمی و بدون هدف مادی که درهای آن به روی همگان گشوده است و برای خدمت به جامعه و پیشرفت آن فعالیت می کند. ((هدف موزه ها تحقیق در آثار و شواهد برجای مانده از انسان و محیط زیست او، گردآوری، حفظ و بهره وری معنوی از این آثار، ایجاد ارتباط با آنها و به ویژه، به نمایش گذاردن آنها به منظور بررسی و بهره وری معنوی است)). تاریخچهٔ موزه در ایران و جهان میل به مجموعه سازی امری فطری است و ذوق و سلیقهٔ گردآوری مجموعه ها همواره همراه انسان بوده. در دوران باستان، اشیای گران بها و نفیس را، که کلاً جنبهٔ نذری داشتند، در زیارتگاه ها و معابد گردآوری می کردند. این امر در تمامی تمدن های باستانی مرسوم بود و زیارتگاه ها و معابد این تمدن ها همچون موزه های امروزی مملو از اشیاء گران بها و نفیس بودند. بطلمیوس اول از سرداران اسکندر مقدونی در کنار کاخ مسکونی خود در اسکندریه موزه ای بنا نهاده بود مشتمل بر دانشگاهی بزرگ، کتابخانه، آزمایشگاه، رصدخانه و باغ گیاهان و جانوران اما پس از وی این فکر دنبال نشد و از این موزه تنها اشاره هایی در کتاب ها باقی ماند. گشوده شدن مجموعه های خصوصی به روی مردم به سده های هفدهم و هجدهم میلادی و انقلاب صنعتی باز می گردد. از نخستین موزه های جهان می توان به موزهٔ اشمولین در آکسفورد (1683م) و مجموعهٔ سلطنتی کاخ لوکزامبورگ (1750م) و موزهٔ لوور در پاریس (1750م) اشاره کرد. اولین موزه ای که در ایران آغاز به کار کرد موزهٔ ناصرالدین شاه قاجار در کاخ گلستان بود که بین سال های1291 ـ 1294هـ ق تأسیس شد. در این تاریخ، بنا به فرمان ناصرالدین شاه بخشی از ساختمان های شمال کاخ را تخریب و به جای آنها اتاق موزه، کتابخانه، سرسرا، حوض خانه و سایر ملحقات را بنا کردند.پس از موزهٔ کاخ گلستان موزهٔ ملی دومین موزهٔ ایرانی است که در1295 هـ ش در یکی از اتاق های مدرسهٔ دارالفنون شروع به کار کرد. بعدها، این مجموعه از دارالفنون به ساختمان مسعودیه منتقل شد و با تأسیس موزهٔ ایران باستان در 1315 هـ ش اشیای موزهٔ ملی به آنجا انتقال یافت. در دوره های بعد، موزه هایی با موضوعات و عناوین مختلف یکی پس از دیگری در ایران افتتاح شدند که از آن جمله اند موزهٔ دانشکدهٔ افسری در 1302 هـ ش، موزهٔ هنر و صنایع در1309 هـ ش، موزهٔ آستان قدس رضوی در1314 هـ ق، موزهٔ چهلستون در اصفهان در1316 هـ ش و … . انواع موزه ها انواع موزه ها در سه گروه هنری، تاریخی و علمی طبقه بندی می شوند و هریک دارای زیرمجموعه هایی هستند. موزهٔ کلیسای وانک به دلیل تنوع اشیاء موجود در آن در طبقه ای خاص از انواع موزه ها جای نمی گیرد و در واقع، تلفیقی است از دو نوع موزهٔ تاریخی (مردم شناسی، باستانی، فرهنگی و …) و هنری (نقاشی، گرافیک و …). تاریخچهٔ کلیسای وانک بین سال های1604 ـ 1605 م، گروهی از ارمنیان جلفای نخجوان به فرمان شاه عباس اول صفوی و به اجبار به ایران کوچانده و در ساحل جنوبی زاینده رود اسکان داده شدند. آنها به یاد زادگاه خود محل جدید را جلفای نو نامیدند. با این کوچ اجباری میراث هنری ارمنی نیز به مکان جدید منتقل شد. هنرمندان ارمنی در جلفای نو با بهره جویی از میراث هنری سرزمین آبا و اجدادی خود و تاءژیرپذیری از هنر ایرانی به ابداع آثار هنری گوناگون از جمله بنای کلیساها و عمارت های مجلل پرداختند. ارمنیان که در جلفای نخجوان کلیسا و دیری به نام سورپ آمِناپرگیچ وانک به معنای دیر ناجی مقدس همگان داشتند در1605 م نیز در جلفای اصفهان کلیسای کوچکی در دیری به همین نام بنا کردند. این کلیسا وسعت زیادی نداشت و جوابگوی نیازهای آن زمان اهالی جلفا نبود. بنابراین پنجاه سال بعد در1655 م خلیفه داوید، پیشوای روحانی ارمنیان جلفای اصفهان، با کمک مالی اهالی جلفا، کلیسایی بزرگ تر و با شکوه تر در همان دیر و در محل کلیسای پیشین بنا کرد. ساخت کلیسای جدید نُه سال به طول انجامید و در1664 م به پایان رسید. دیر سورپ آمناپرگیچ مقدس طی مدت زمان کوتاهی تبدیل به مرکز دینی جامعهٔ ارمنیان ایران و هندوستان شد. کلیسای دیر آمناپرگیچ مقدس از خشت و آجر ساخته شده. نمای کلیسا ساده است و هیچ گونه نقش و نگاری ندارد. بر خلاف سبک معماری خاص کلیساهای ارمنیان که بیشتر گنبد مخروطی شکل دارند گنبد کلیسای دیر آمناپرگیج الهام گرفته از گنبدهای مساجد ایران است. نمای بیرونی دیوارهای کلیسا ساده است و با گره چینی های ظریف آجر تزیین شده. دیوارهای داخلی نیز خشتی، گچ اندود و دارای تزییناتی به سبک های گوناگون است. بر روی دیوارهای داخلی کلیسا تصاویری برگرفته از موضوعات انجیل عهد قدیم و جدید، زندگی حضرت مسیح تا عروج آن حضرت و زندگی قدیسان به تصویر کشیده شده. بیشتر این نقاشی ها را اسـتادان نقاش ارمنی از جمله هوهانس مرکوزو و بوگدان سالتانف تصویر کرده اند. به دلیل اهمیتی که این دیر از نظر سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی برای ارمنیان داشته با گذشت زمان تغییراتی را در معماری اولیهٔ آن ایجاد کرده اند. چاپخانه، کتابخانه، مرکز اسناد، برج ساعت، موزه و بنای یادبود نژادکشی ارمنیان بخش هایی هستند که به مرور زمان به بنای اصلی اضافه شده اند. تاریخچهٔ موزۀ کلیسای وانک قدمت موزهٔ کلیسای وانک، البته نه در شکل و وسعت کنونی آن، به صد سال پیش؛ یعنی،سال های1905 ـ1906 م/ 1323ـ 1324هـ ق باز می گردد. در این تاریخ به کوشش و یاری طـاطـاووس هونـانیـان، فـرزنـد هـاروتـون هـونـانـیان، نـویـسنـدهٔ کـتـاب تـاریـخ جـلفـای اصـفـهـان، اتاق هایی در ضلع شمالی حیاط کلیسای وانک برای نگهداری و نمایش کتاب ها، نسخه های خطی و اشیای تاریخی ساخته شدند. این اتاق ها تا1930 م به طور هم زمان به منزلهٔ موزه و کتابخانه مورد استفاده قرار می گرفتند.  نمایی از در ورودی موزه کلیسای وانک بین سال های1930ـ1933م سرکیس خاچاطوریان، نقاش و هنرمند معروف ارمنی، که تحصیلکردهٔ اروپا بود، به دعوت حکومت وقت از اروپا به ایران آمد. سفر وی به منظور مرمت و کپی برداری از نقاشی های بناهای دوران صفوی بود. خاچاطوریان پس از اتمام کار خود در اصفهان نمونه هایی را که تهیه کرده بود در تهران، پاریس، قاهره، لندن، نیویورک و سایر شهرها به نمایش گذاشت و به این ترتیب هنرشناسان غرب را با هنر نقاشی و معماری زیبای مکتب اصفهان آشنا ساخت. وی در مدت سکونت خود در جلفا نقش بسیار مهمی در پیشرفت و شکوفایی فرهنگ ارمنیان جلفا ایفا کرد. از جملهٔ فعالیت های او می توان به برگزاری کلاس های نقاشی و پیشنهاد تأسیس موزهٔ کلیسای وانک و همکاری در بنیان گذاری این موزه اشاره کرد. با توجه به اینکه کلیهٔ امور مذهبی، اجتماعی، فرهنگی و به طور کلی تمامی نهادهای مخصوص ارمنیان جلفا زیر نظر و به سرپرستی خلیفه گری اداره می شود لذا می بایست شورای خلیفه گری با پیشنهاد خاچاطوریان موافقت می کرد. با موافقت شورا و تصمیم به تأسیس موزه اتاق هایی که قبلاً محل نگهداری کتاب ها، نسخه های خطی و اشیای تاریخی بودند تعمیر و برای نمایش اشیاء ویترین ها و مانکن هایی ساخته شدند. سپس، به همت و با همکاری استپان هانانیان و ماردیروس آبکاریان اشیای قدیمی، تابلوهای رنگ روغن، نسخه های خطی و آثار ارزشمندی که جلفایی ها از اروپا و کشورهای آسیایی به ایران آورده بودند گردآوری و به موزه منتقل شدند. با گذشت چهل سال از زمان تأسیس موزه و با توجه به رشد و توسعهٔ روزافزون صنعت جهانگردی در کشور، خصوصاً در شهر اصفهان و اهمیت و لزوم حفظ میراث هنری و فرهنگ بومی ارمنیان جلفا شورای خلیفه گری اصفهان در صدد برآمد تا موزه ای مطابق با اصول و مبانی روز تأسیس کند. بنابراین در پی جلساتی که شوراهای خلیفه گری اصفهان و تهران در1968 م برگزار کردند تصمیم بر آن شد که با در نظر گرفتن موقعیت جغرافیایی و سیاسی جلفا موزهٔ جدید در اصفهان و در شمال محراب کلیسای وانک بنا شود. در این جلسات، بودجه ای معادل ششصد هزار تومان برای ساخت این بنا اختصاص یافت و مسؤلیت طراحی و تهیهٔ نقشهٔ آن به مهندس ژنی یا آفتاندالیان محول شد. اجرای این نقشه پس از تأیید شورای خلیفه گری جلفا و ادارهٔ کل فرهنگ و هنر در1969 م بر عهدهٔ مهندس کشیشیان گذاشته شد. مطابق نقشهٔ مهندس ژنی یا آفتاندالیان موزهٔ کلیسای وانک دارای دو طبقه است که مساحت طبقهٔ اول آن600، طبقهٔ دوم 525 و زیرزمین آن 250 متر مربع است. ساخت بنای موزه در مه1971 م/1350هـ ش به اتمام رسید. به پیشنهاد پیشوای روحانی ارمنـیان، خلیـفه گـارِگین سرکیسیان، از پروفسـور آرپـاک مخـیتـاریان، بـاستان شـناس و شرق شناس ارمنی و مسؤل بخش اسلامی موزهٔ سلطنتی بروکسل، برای طبقه بندی اشیا و موزه آرایی دعوت به عمل آمد و وی از 25 مارس1971 م به مدت یک ماه در جلفا مشغول به کار شد. پس از اتمام کار پروفسور مخیتاریان، در 23 سپتامبر همان سال، موزهٔ قدیمی تعطیل و جا به جایی اشیای موزه شروع شد. هم زمان با این جا به جایی خلیفه گارِگین سارکسیان اطلاعیه ای خطاب به کلیساها و اهالی جلفا صادر کرد مبنی بر اینکه در صورت تمایل اشیای قدیمی و با ارزشی را که در منازل و کلیساها نگه می دارند به موزهٔ کلیسای وانک اهدا کنند. سرانجام در 24 اکتبر1971 م، ساعت هفت بعد از ظهر، موزه با حضور استاندار اصفهان، پیشوایان مذهبی و نمایندگان شوراهای خلیفه گری اصفهان و تهران، نمایندهٔ مجلس اصفهان و جنوب ایران، روزنامه نگاران و نماینده هایی از شهرهای ارمنی نشین ایران افتتاح شد. با توجه به تاریخ تأسیس موزهٔ کلیسای وانک این کلیسا از پیشگامان موزه داری در تاریخ ایران محسوب می شود. موزهٔ دو طبقهٔ کلیسای وانک دارای دو تالار نمایش با چندین ویترین ثابت و سیار است. حدود 850 شیء ای که در موزهٔ کلیسای وانک به نمایش گذاشته شده اند متعلق به سده های شانزدهم تا بیستم میلادی اند. از آنجایی که اکثر اشیای موزه اهدایی هستند در کنار توضیحات مربوط به هر شیء مشخصات و اطلاعاتی نیز درمورد اهداکننده یا اهداکنندگان دیده می شود که در موزه های معمولی کمتر به چنین موردی برمی خوریم. موزهٔ کلیسای وانک سهم عمده ای در تکمیل تاریخ صنایع بومی ارمنیان به عهده دارد. طبقه بندی اشیای موزه طبقه بندی اشیای موزه چنین است که هر غرفه به صورت مجموعه ای مجزا در آمده که در عین حال با غرفه های دیگر هماهنگی دارد. از آنجا که اشیای موزه تا حدودی با مذهب، مراسم مذهبی و آداب و رسوم ارمنیان مرتبط است تماشاگر با مشاهدهٔ مجموعه های آن تحت تاءژیر فضای روحانی کلیسا قرار می گیرد. از بعد از تأسیس موزه تاکنون آثار فرهنگی بسیاری به اشیای موزه اضافه شده است که یا شورای خلیفه گری آنها را خریداری کرده یا اشخاص آنها را به موزه اهداء کرده اند. در نتیجه به مرور غرفه های جدیدی به موزه اضافه شده است. بخش های مختلف موزهء کلیسای وانک بخش های مختلف موزهٔ کلیسای وانک عبارت اند از:[5] 1- کتاب ها و نسخه های خطی از جمله آثار بسیار نفیس موزه مجموعهٔ نسخه های خطی آن است که حدود 710 جلد کتاب خطی را شامل می شود. حدود دویست جلد از این آثار تورات، انجیل مقدس و کتاب های مذهبی است. از این مجموعهٔ با ارزش تنها تعداد محدودی از آنها در دو غرفهٔ زیر به نمایش گذاشته شده اند:[6] الف) غرفهٔ نسخه های متعلق به جلفای اصفهان. ب) غرفهٔ نسخه های مربوط به کتاب هایی که در کلیساهای ارمنستان غربی نوشته شده اند و امروزه از اکثر آنها اثری بر جای نمانده است. بیشتر این کتاب ها دارای موضوعات مذهبی اند و از کتاب مقدس انجیل اقتباس شده اند. برخی از آنها نیز مربوط به اصول و مبانی دینی و اخلاقی هستند. نقاشی ها، تذهیب های کامل و مینیاتورهای متعدد با زنده ترین رنگ ها هنر نقاشان ارمنی را به نمایش می گذارند. قدیمی ترین و جالب ترین نسخه های خطی این مجموعه عبارت اند از انجیلی متعلق به قرن دهم میلادی نوشته شده بر روی پوست و دیگری قرآنی ترجمه شده به زبان ارمنی متعلق به قرن هجدهم میلادی. مرکز اسناد و نسخه های خطی کلیسای وانک به سبب تعدد و تنوع کتاب ها یکی از غنی ترین مخازن ارمنیان در دنیا به شمار می رود.
2- تابلوهای گچ بری و نقاشی نمونه هایی از تابلوهای گچ بری به جا مانده از کاخ های صفوی از دیگر اشیاء گران بهای این موزه اند که حتی در موزهٔ ایران هم کمتر اثری از آنها می توان یافت.[7] تابلوهای نقاشی موزه نیز مجموعه ای ارزنده از آثار هنری نقاشان اروپایی و ارمنی هستند. این تابلوها که بر روی کرباس، پوست، چرم، فلز و شیشه کشیده شده اند اکثراً موضوعاتی مذهبی دارند مانند تولد حضرت مسیح، رویدادهای زندگی آن حضرت و حواریون ایشان، تمثال حضرت مریم و … . در کنار این تابلوها تصاویری نیز از رجال ایرانی و چهره های معروف ارمنی با لباس های مخصوص ارمنیان جلفا دیده می شود. از آثار منحصر به فرد این موزه سیاه قلمی است از چهرهٔ حضرت ابراهیم منسوب به رامبراند. بخـش بزرگـی از مـوزهٔ کـلـیسای وانـک بـه آثار نقـاش ارمـنی، آبـراهـام گـورگِنـیـان (1907ـ1967م)، اختصاص دارد. گورگِنیان در آثار خود نقوش سنگ قبرهای موجود در قبرستان ها و محوطه های کلیساهای جلفا را، که مربوط به سال های1600 ـ1950م است، کپی برداری کرده. این تابلوها در نگاه اول یک اثر گرافیکی ساده به نظر می رسند اما با کمی دقت می توان به ارزش هنری و معنوی آنها پی برد. نقوش این سنگ قبرها بیانگر تنوع مشاغل، آداب و رسوم، لباس ها، طبقات اجتماعی ارمنیان جلفا و… و نیز معیارهای زیباشناختی زمان خود هستند.
3- آثار فلزی مجموعه آثار فلزی این موزه مشتمل بر زیورآلات طلا و نقره، کمربند، قلاب شنل، سینی، انواع جبعهٔ صلیب، عودسوز، ظرف روغن مقدس و … است که به شیوه های مختلفی مانند مشبک کاری، ریخته گری، ملیله کاری و قلمزنی ساخته و با سنگ های رنگارنگ قیمتی و نیمه قیمتی تزیین شده اند. بخش عمدهٔ این آثار مربوط به اشیای مورد استفاده در مراسم مذهبی کلیسا هستند.
4- منسوجات (دست بافته ها و رودوزی های سنتی) این منسوجات را می توان به سه گروه الف) لباس های مذهبی روحانیان ارمنی؛ ب) قطعات پارچه ای مورد استفاده در مراسم کلیسا و ج) نمونه هایی از پوشاک سنتی ارمنیان جلفا تقسیم کرد. به جرئت می توان گفت نظیر این اشیاء را، که از افتخارات هنرهای تزینی خاص ارمنیان به شمار می روند، درهیچ یک از موزه های ایران نمی توان یافت. لباس های روحانیان با انواع پارچه های زری و ترمه با دوخت های سنتی، که متأسفانه اکثر آنها امروزه منسوخ شده اند، چشم بازدیدکنندگان را خیره می سازند. لباس های محلی ارمنیان جلفا نیز از زیباترین و بارزترین مشخصه های فرهنگی و اجتماعی آنان و همچنین نشان دهندهٔ تحولات تاریخی و فرهنگی اند. در این بخش، غرفه هایی نیز به نمایش انواع لباس (عروس، زن و تاجر جلفایی)، انواع کلاه، وسایل آرایش و سوزن دوزی زنان، نمونه هایی از وسایل سفرهٔ عقد ارمنیان و … اختصاص داده شده که تا حدودی آداب و رسوم ارمنیان را به بازدیدکنندگان معرفی می کنند. در کنار این اشیاء تعدادی فرش و گلیم نیز با نقوش اصیل ارمنی وجود دارد.
5- ظروف چینی و سفالی غرفهٔ بزرگی در موزهٔ کلیسای وانک به ظرف چینی و سفال اختصاص داده شده. این ظروف از نظر نقش ها و موضوعات تزیینی تنوع فراوانی دارند و آنها را می توان به سه گروه تقسیم کرد:1. ظروفی که نقش های تزیینی آنها ملهم از موضوعات تزیینی چینی است؛2. ظروفی که موضوعات تزیینی آنها ترکیبی از هنر ایرانی و چینی است؛3. ظروفی که نقش های تزیینی آنها صرفاً شامل موضوعات و سبک های اروپایی است. در این مجموعه ظروفی دیده می شوند که دارای جملات یا حروف اختصاری ارمنی هستند. این ظروف را شخصیت های معروف یا تجار ارمنی به کارخانه ها و هنرمندان سفارش می دادند و بر روی آنها اسم، تاریخ، شغل و… سفارش دهنده نوشته می شد.
6- آثار چوبی  تار یحیی خان این بخش شامل انواع ساعت، مبلمان، شمعدان، جعبه، صلیب، تابلوهای منبت کاری و… است که برجسته ترین این آثار سازها هستند. این بخش توجه اکثر افرادی را که با موسیقی آشنایی دارندبه خود جلب می کند. تار ساخت یحیی خان (هوهانس آبکاریان)، تارساز معروف جلفا، تار ساخت مِلکُن خان جلفایی و چوگور متعلق به مانوک مانوکیان در این بخش قرار دارند. 7- فرمان ها  رونوشت فرمان شاه عباس اول درباره اهدای زمین های حاشیه زاینده رود به ارمنیان،1608 ه.ق حدود 170 برگ فرمان در کلیسای وانک موجود است که 22 برگ آن در موزه به نمایش گذاشته شده. این فرمان ها متعلق به سده های هفدهم تا نوزدهم میلادی و موضوع اکثر آنها دربارهٔ مهاجرت ارمنیان، دادن امتیازات تجاری و مذهبی به ارمنیان جلفا و چگونگی گرفتن مالیات از اهالی و تجار جلفایی است. قدیمی ترین فرمان به تاریخ1564 م/972هـ ق مربوط می شود و متعلق به شاه طهماسب صفوی است. این فرمان نشان می دهد ارمنیان قبل از مهاجرت به جلفا ارتباط فرهنگی و تجاری نزدیکی با شاهان صفوی داشتند. 8- غرفهٔ صنعت چاپ با مشاهدهٔ این بخش از موزه تا حدودی با تاریخچهٔ صنعت چاپ در جلفا آشنا می شویم. نخستین کتاب هایی که در ایران به چاپ رسید به کوشش و همت جلفایی ها بود. اولین چاپخانهٔ ایران را پیشوای مذهبی کلیسای وانک،خاچاطور وارتاپد گِساراتسی و شاگردان وی در کلیسای وانک دایر کردند. آنان خود ماشین، کاغذ و مرکب چاپ حروف را طراحی کردند و ساختند و در1638 م/1017 هـ ش نخستین کتاب خود را با مضمون و شرح حال پدران روحانی به نام ساقموس (زبور داوود) در 572 صفحه به چاپ رساندند. این کتاب در حال حاضر در آکسفورد انگلستان نگهداری می شود و نمونهٔ موجود در کلیسای وانک فتوکپی این کتاب است. کتاب های دیگری هم در زمان خلیفه گساراتسی در این چاپخانه به چاپ رسیدند از جمله کتاب حارانس وارک[8] دربارهٔ سرگذشت پدران روحانی در 705 صفحه در1641 م، خورهردادِتر[9]، کتابچهٔ دعای خاص، در 48 صفحه، در1641 م و ژاماگیرک[10]، کتاب دعاها و سرودهای کلیسایی، در 695 صفحه. این کتاب ها در موزهٔ کلیسای وانک موجودند. تنها آثار به جای مانده از این چاپخانه عبارت اند از تعدادی حروف، کتاب هایی که اولین بار در نقاط مختلف دنیا به زبان ارمنی چاپ شده اند و نیز نمونه هایی از هنر کتابت در آن دوران مانند انواع جلد سوخت، معرق، ضربی و روغنی مرصع و مذهب متعلق به سده های هفدهم تا هجدهم میلادی.
9- غرفهٔ یپرم خان  تصویر یپرم خان،رنگ روغن اثر سمباط سال 1974م این غرفه شامل وسایل شخصی، عکس ها و مکاتبات شخصی یپرم خان ارمنی از سرداران انقلاب مشروطیت است که نقشی مهم دراین انقلاب داشت. اشیای این غرفه در1974 م به موزه اهدا شده اند. 10- غرفهٔ نژادکشی ارمنیان در 24آوریل1915 میلادی مجموعهٔ این بخش شامل کتاب های منتشر شده دربارهٔ نژادکشی ارمنیان به زبان های مختلف، نمونه هایی از مکاتبات سلاطین عثمانی، نقشهٔ پراکندگی کشتار ارمنیان در شهرهای ارمنستان غربی، تصاویر ویدیویی کشتار وحشیانهٔ ترک های عثمانی و تظاهرات گستردهٔ مردمی روز 24 آوریل در شهرهای ارمنی نشین ایران است. این غرفه در2001 م با کوشش و همکاری شورای خلیفه گری اصفهان و مؤسسهٔ ترجمه و تحقیق هور در تهران صورت تأسیس شده است. 11- مسکوکات سکه های موزهٔ کلیسای وانک به سه دستهٔ الف) سکه های قبل از تاریخ؛ ب) سکه های دوران اسلامی و ج) سکه های دوران پادشاهی کیلیکیه تقسیم می شوند که همگی آنها در دههٔ1970م به موزه اهدا شده اند. 12- غرفهٔ جمهوری ارمنستان در1918 ـ1920 میلادی ارمنستان پیش از آنکه بخشی از اتحاد جماهیر شوروی سابق شود بین سال های1918 ـ 1920 م به استقلال رسید. نمونه هایی از مدارک رسمی دولتی، که در این تاریخ مورد استفاده بوده اند، در این غرفه به نمایش گذاشته شده است از جمله گذرنامه ها، تمبرها، اسکناس ها، سکه ها و اوراق مربوط به کمک مالی ارمنیان جلفا به دولت تازه تأسیس ارمنستان در آن تاریخ. این غرفه در1975 م افتتاح شده و مهم ترین بخش آن بخش وسایل شخصی ایشخان هوسپ ارقوتیان، سفیر ارمنستان در ایران، است که شامل وسایل شخصی وی مانند عکس، عصا، انگشتر، اوراق شخصی و … می شود. اما معروف ترین چیزی که در موزهٔ کلیسای وانک نگهداری می شود تار مویی است متعلق به دختری هجده ساله که واهرام هاکوپیان در1974 م جمله ای از کتاب تورات را به زبان ارمنی با قلمی از جنس الماس بر روی آن نوشته است. این اثر در1975 م به موزه اهدا شده و بازدیدکنندگان می توانند این جمله را با میکروسکوپی که به همین منظور در محل تعبیه شده است بر روی مو ببینند. در1977 م دو تندیس در قسمت ورودی موزه تعبیه شد که یکی از آنها تمثال مسروپ ماشتوس، مخترع حروف الفبای ارمنی و دیگری تمثال خاچاطور گساراتسی، مؤسس چاپخانهٔ کلیسای وانک در سدهٔ هفدهم، است. این تندیس ها اثر هنرمند ارمنی زاون آیوازیان اند. امضای دفتر یادبود در تاریخ موزهٔ کلیسای وانک اولین بار به دست سفیر جمهوری ارمنستان، هوسپ ایشخان آرقوتیان، در1921 م صورت گرفت و از آن پس دفاتر یادبود متعددی به دست بازدیدکنندگان و نیز افراد سرشناس و معروف به امضا رسیدند و این رسم همچنان تا به امروز ادامه دارد. از جمله بازدیدکنندگان موزهٔ کلیسای وانک می توان به افراد زیر اشاره کرد: شاهزادهٔ سودان در1933م، شاهزادهٔ ژاپنی میساکا در1933 م، نخست وزیر آلمان در1957 م، ملکهٔ دانمارک و دخترش در1963 م، رییس جمهور هندوستان در1963 م، ولی عهد دانمارک در1963 م، پادشاه و ملکهٔ بلژیک در1964 م، شاهزادهٔ اسپانیا در1966 م و کوفی عنان، دبیر کل سازمان ملل متحد، در 1999 م. انسان موجودی است فراموش کار. فراموشی در ذات او و لازمهٔ حیات اوست اما به همان اندازه که آدمی به فراموشی نیازمند است به یادآوری هم نیاز دارد و رسالت یک هنرمند نیز جزء این نیست که برای به یادسپاری آنچه برای انسان ها ارزشمند است تلاش کند. مکتب هنری جلفا هم گویای این واقعیت است که نیاکان ما سختی ها و مشقّت های مهاجرت و غربت را به فراموشی سپردند اما بناها، آثار مختلف هنری و موزه ای پدید آوردند تا حضور خود را در تاریخ ایران و ایرانی جاودانه سازند و فرهنگ و هنر ارمنی را در حافظهٔ آیندگان یادآور شوند. تاکنون شاید صدها مطلب، مقاله و کتاب دربارهٔ تاریخ صفویه، اصفهان، ارمنیان، جلفا، مهاجرت ارمنیان و بناها و نقاشی های آنان نوشته شده اما تا به حال کمتر کسی سعی در شناسایی و معرفی آثار و اشیای منقول هنری، صنایع دستی و هنرهای تزیینی ارمنیان جلفا داشته است. جلفای قدیم با فرهنگ پیشرفتهٔ خود دارای صنایع دستی منحصر به فردی بود که نمونه های آن را در آثار هنری، تنوع نقش و نگارها و درهم بافتگی ظریف مواد و گوناگونی موتیوهای تزیینی باز می یابیم که همگی حکایت از وجود هنرمندانی خلاق و پویا دارند. شناسایی آثار فرهنگی و هنری موجود در موزه سبب خواهد شد تا به ارزش و حساسیت این آثار پی ببریم، با شاخص های نگهداری آنها آشنا شویم و بیش از پیش در حفظ و حراست از آنها کوشا باشیم. شناسایی اشیای فراموش شده در انبارها، منازل، مدارس و کلیساها، که یادگارهایی از فرهنگ گذشته اند، روح و جان تازه ای در کالبد آنها خواهد دمید. زنده شدن این یادگارهای ارزشمند گذشته سبب بازگشایی موزه های تخصصی دیگری در دیگر شهرهای ارمنی نشین ایران خواهد شد. شاید روزی در بین این اشیاء آثاری منحصر به فرد شناسایی شوند که به منزلهٔ آثار ملی و چه بسا جهانی به نام ارمنیان به ثبت رسند. موزهٔ کلیسای وانک با داشتن بیش از 850 اثر تاریخی و مردم شناسی و فضایی منحصر به فرد همواره مورد توجه گردشگران و سیاحان داخلی و خارجی بوده و هست و طی دهه های گذشته یکی از معتبرترین و مشهورترین نهادهای فرهنگی شهر اصفهان بوده که همه ساله مورد بازدید علاقه مندان بی شماری قرار می گرفته. اکنون که قریب چهارصد سال از سکونت ارمنیان در جلفای نو می گذارد و این شهر تبدیل به محله ای در دل شهر اصفهان شده هنوز جلوه و شکوه فرهنگی خاص خود را دارد. کلیساها، محله های قدیمی و ساکنانی با آداب و رسوم و فرهنگ خاص خود عناصری اند که به این جلوه و شکوه کمک می کنند.
شورای خلیفه گری ارمنیان اصفهان و جنوب ایران افتخار دارد که با فعالیت موزهٔ کلیسای وانک گام بلند دیگری در معرفی و نمایش غنا و تنوع فرهنگی شهر اصفهان برمی دارد. خصوصاً در سالی(2006م) که این شهر پایتخت فرهنگی جهان اسلام نامیده شده، است. به منظور جهت جذب بازدیدکنندگان و احیای موزه باید به مواد زیر توجه کرد: الف) ایجاد انگیزهٔ بازدید از موزه برای اقشار مختلف مردم به گونه ای که بازدید برای آنها خاطره انگیز باشد و به مطالعه و جـذب اطلاعات جدید در این خصوص تشویق شوند. ب) ایجاد زمینهٔ مناسب برای تحقیق و حضور محققان به گونه ای که موزه به منزلهٔ یک مرکز علمی ـ تحقیقاتی مطرح باشد. ج) پذیرش اصل بالندگی موزه. بدین مفهوم که موزه را فضایی پویا در نظر گیریم که شرط حیات آن در اختیار داشتن امکانات اولیه است. وجود این امکانات اولیه و رشد و تکامل موزه نیز در گرو برنامه ریزی دقیق مسؤلان و کارشناسان موزه در طی زمان است. بنابراین باید با مطالعه و بررسی نیازهای جامعه به لحاظ فرهنگی، آموزشی و اجتماعی سیاستی کلی را طرح ریزی کرد و به دنبال راهکارهای اجرایی آن بود. در صورت بی توجهی به اصول یاد شده موزه به مرور زمان تبدیل به فضایی کسل کننده و عاری از هر گونه تحرک و پویایی خواهد شد. امیدواریم موزهٔ کلیسای وانک به منزلهٔ تنها موزهٔ خصوصی متعلق به اقلیت های مذهبی ساکن در ایران همچنان مورد کمک و حمایت دولت محترم ایران، خصوصاً، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و صنایع دستی قرار گیرد. منابع: آذرمهر، گیتی. ((نگاهی به موزهٔ هنرهای تزیینی اصفهان)). موزه ها. ش44. تابستان1385 . خبرنامه های ایکوم. تهران: سازمان میراث فرهنگی و جهانگردی و صنایع دستی،1383 . قازاریان، م. هنر نقاشی جلفای اصفهان. ترجمهٔ ا. گرمانیک. تهران:[ بی نا]،1363 . کارگر، محمدرضا، ((جایگاه انسان در موزه)). موزه ها. ش21 . بهار و تابستان1378 . ملکمیان، لینا. کلیساهای ارامنهٔ ایران. تهران: دفتر پژوهش های فرهنگی،1380 . میناسیان، لءون. اولین چاپخانهٔ ایران و فهرست چاپخانه های اصفهان. جلفای اصفهان:[بی نا]،1379 . نفیسی، نوشین دخت. موزه داری. تهران: سمت،1380 . یاوری، علی. ((از موزه تا موزه)). موزه ها. ش22 . زمستان1378 . پی نوشت ها: 1- موزه دار موزهٔ هنرهای تزیینی اصفهان و نمایندهٔ میراث فرهنگی استان اصفهان در موزهٔ کلیسای وانک. 2-Mousein 3- Mouse 4- Tangaran 5- توضیحات مربوط به اشیا را آقای لءون میناسیان با استفاده از دفتر اموال موزهٔ کلیسای وانک تنظیم کرده اند. 6- بقیهٔ آنها در مرکز اسناد، ماتناداران، کلیسای وانک نگهداری می شوند و قابل بازدید نیستند. 7- کاخ های آیینه خانه، هفت دست و … در دوران حاکمیت مسعود میرزا، ظل السلطان، فرزند ناصرالدین شاه قاجار، حاکم وقت اصفهان، ویران شدند. 8- Harants vark 9- Khorhrdatetr 10- Jamagirk |
فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 40
|
