|
مـوزه فـرش ایــران و گفت و گو با پریسا بیضایی،مدیر موزه گریگور قضاریان موزه فرش ایران مـوزه فـرش ایـران از مـوزه‌های مهـم و خاص کـشور است که علاوه بر شهـرت داخـلی شهـرت جـهانی نیـز دارد. همـه روزه، گـردشگران، مـردم عـادی، پژوهشگـران و هنر‌دوستان بسیاری از آن بازدیـد مـی‌کنند. در ایـن مـوزه، آثـار بسیـار ارزشمنـدی شامـل، فـرش و گلیم ایرانی، نگهداری می‌شـود و علاقـه‌منـدان می‌توانـند فرش‌ها و گلیـم‌هایی در طـرح‌ها و سبک‌های مختلف در این موزه مشاهده کنند. علاوه بر این، موزه فرش ایران مرکزی علمی و مستند برای تحقیق است و بسیـاری از محـققان داخـلی و خارجـی در حوزه صنعـت فرش برای پژوهش به این موزه مراجعه می‌کنند.(1) در این موزه، فرش‌های ارزشمند و نفیس اثر هنرمندان معروف از نقاط مختلف ایران و همچنین، انواع گلیم نگهداری می‌شود و پژوهشگران و دوستداران قالی می‌توانند انواع گوناگونی از الگوها و نقش‌های محلی بافت قالی را از چهار گوشه مشاهده کنند. اینجا، مرکزی برای تحقیق درباره فرهنگ، تاریخ و هنر ایران زمین است.
فضای اصلی موزه 3,400 متر مربع مساحت دارد و شامل دو تالار یکی در طبقه همکف و دیگری، در طبقه فوقانی است. این دوتالار از ابتدا برای کاربری‌هایی متفاوت ساخته شده‌اند. تالار همکف به نمایشگاه‌های اختصاصی و نگارخانه دائمی فرش و سیر تکاملی صنعت و هنر فرش‌بافی از قرن هفدهم میلادی (979ـ 1078 در گاه‌شماری هجری خورشیدی) تا دوران معاصر ایران تعلق دارد. تالار طبقه فوقانی برای بر گزاری نمایشگاه‌های موقت گلیم و فرش در نظر گرفته شده است. در تالار همکف، نزدیک به دویست تخته فرش از شاهکارهای قالی ایران بافته مراکز مهم قالی‌بافی مانند کاشان، مشهد، کرمان، اصفهان، تبریز، خراسان و کردستان به نمایش در آمده‌اند. در گردآوری آثار این گنجینه، علاوه بر قدمت و کیفیت آنها به ویژگی‌های قالی ایران از لحاظ رنگ‌آمیزی، طرح، نقش، بافت و تنوع مناطق بافت قالی نیز توجه شده و بازدیدکننده می‌تواند به طور کامل شاهد سیر تکاملی فرش ایران باشد.
یکی از مهم‌ترین امکاناتی که در موزه فرش ایران وجود دارد کتابخانه موزه است. در این کتابخانه، حدود 3,500 جلد کتاب به زبان‌های مختلف فارسی، عربی، فرانسوی، انگلیسی و آلمانی در زمینه هنر و صنعت انواع فرش نگهداری می‌شود. کتابخانه برای استفاده عموم آزاد است و منبعی غنی برای پژوهشگران و علاقه‌مندان محسوب می‌شود. در تالار نمایش، برای استفاده بهتر بازدیدکنند گان، فیلم‌ها و اسلایدهایی درباره فرش، گلیم و هنرهای دستی ایران نمایش می‌دهند. همچنین، سخنرانی‌ها و دوره‌های آموزشی نیز برگزار می‌شود. دلیل اصلی احـداث موزه فـرش ایران، حفظ و ترویـج فرهنگ اصیـل و سنـتی ایران است. اهداف موزه شامل مطالعه و تحقیق درباره تاریخ و سیر تکاملی فرش ایران از نظر هنری، کیفی و فنی؛ گردآوری و خریداری انواع قالیهای دست‌باف ایرانی از داخل و بازارهای دنیا؛ و برگزاری نمایشگاه‌های موقت از فرش ایران و سایر نقاط جهان است. موزه به دستور فرح پهلوی ساخته و در روز 22 بهمن 1356 به دست وی افتتاح شده است. معماری موزه فرش ایران موزه فرش ایران، که در زمینی به مساحت دوازده هزار متر مربع بنا شده است، همان‌قدر که در درون محتوایی اصیل و منحصر به فرد دارد از بیرون نیز دارای معماری‌ای بی‌بدیل و بسیار زیباست که نمایانگر صنعت فرش بافی است. با دیدن این بنای چشمگیر، دار قالی برای بازدیدکننده تداعی می‌شود. ساختمان موزه فرش را یکی از مشهورترین معماران ایرانی، عبدالعزیز فرمانفرمائیان، طراحی و اجرا کرده است. فرمانفرمائیان در1330ش ازدانش‌سرای عالی ملی هنرهای زیبای پاریس فارغ التحصیل شد و ویژگی طراحی‌های وی اهمیت به اصالت طراحی ساختمان است. افزون‌بر علاقه‌مندان به هنر فرش ایران، دانشجویان معماری نیز، که برای مطالعه این بنا به موزه می‌آیند، از بازدیدکنندگان اصلی آن هستند. گفت و گو با پریسا بیضایی، مدیر موزه فرش ایران گریگور قضاریان: موزه فرش چرا ساخته شد؟ ■ پریسا بیضایی: چرا نباید ساخته می‌شد ؟ و چرا نسازیم؟ به این دلیل که ما مدعی هستیم جزو اولین مردمانی بوده‌ایم که به فن بافت دست پیدا کرده‌ایم و فرش‌های بسیار زیبا بافته‌ایم. ایرانی‌ها، که در فلات ایران زندگی می کردند، اولین کسانی بودند که متوجه شدند می‌توانند از نخ و پشم زیرانداز گرم برای خانه‌هایشان تهیه کنند، زیراندازهایی که گره داشته باشد. این ادعای ما وقتی تبدیل به یقین شد که قدیمی‌ترین فرش جهان، یعنی فرش پازیریک، که در دره سیبری پیدا شده، صد در صد ایرانی است. قالی پازیریک متعلق به حدود 2,500 سال پیش، یعنی زمان هخامنشیان، است و اکنون، در موزه آرمیتاژ روسیه درسنت پترزبورگ نگهداری می‌شود. نحوه بافت این فرش برای آن زمان بسیار هوشمندانه است و طرح و نقوش آن نشان دهنده این است که ایرانی‌ها بسیار قبل‌تر از آن کار بافت انجام می‌داده‌اند و تازه، در آن دوران به مرحله ای رسیدند که گره زدند و این طرح زیبا را روی آن انداختند. بافتن با گره کار سختی است و هر کسی که کار قالی کرده باشد می‌داند که کنار هم چیدن گره‌ها و در‌آوردن یک طرح با آن چقدر سخت است و ممارست طولانی و پیش‌زمینه لازم دارد.  پریسا بیضایی فرش زود از بین می‌رود، چون مواد تشکیل دهنده آن نخ و پشم و ابریشم است. پازیزیک چون یخ بسته بوده توانسته دوام بیاورد. فرش پازیریک در 1949م در دره سیبری کشف شد ولی ما خیلی اصرار داشتیم بفهمیم که پازیریک در چه روزی کشف شده است. شاید تعداد معدودی از روز کشف آن اطلاع داشتند. این مطلب را توضیح دهم که چرا روز کشف این قالی برای ما مهم بود. ما در موزه فرش به دنبال این هستیم که بتوانیم در ایران روزی را به عنوان روز ملی فرش در تقویم کشوری داشته باشیم. مناسبت‌ها و روزهای بسیاری در تقویم داریم ولی مهم‌ترین صنعت دستی خودمان که هم هنر است، هم میراث فرهنگی ماست و افتخار ما در سراسر دنیا و هم جاذبه گردشگری و برند معتبر ایران در کل دنیاست متأسفانه روز ملی ندارد. خیلی فکر کردیم که چه روزی را به عنوان روز فرش نام‌گذاری کنیم و به این نتیجه رسیدیم که روز کشف قالی پازیریک می‌تواند بهترین روز برای روز ملی فرش باشد و در حال حاضر، هم پیگیر این قضیه هستیم. پس از رایزنی‌هایی که با موزه آرمیتاژ انجام دادیم و با بررسی سندهای مربوط به کاوش‌های پازیریک، مشخص شد که فرش در روز 31 مرداد کشف شده است و الان هم پیگیر هستیم که این روز را به عنوان روز ملی فرش در تقویم کشوری ثبت کنیم. با توجه به مواردی که اشاره کردم، تصمیم بر این می‌شود که موزه‌ای در شأن و منزلت دست‌بافته‌های ایرانی و برای نمایش آن تأسیس شود. زمین آن انتخاب می‌شود، طراحی‌ها و برنامه‌ریزی‌ها صورت می‌گیرد و بالاخره، در روز 22 بهمن 1356ش موزه افتتاح می شود. البته، از زمان طراحی تا ساخت و افتتاح آن خیلی طول کشید و یک تیم متشکل از مهندسان و هنرمندان ایرانی و خارجی به نظارت مهندس فرمانفرمائیان عهده‌دار این امر مهم بودند. لطفاً کمی هم درباره معماری بنای موزه توضیح دهید. ■ متأسفانه، اطلاعات ما درباره معماری موزه بسیار کم است. معماری ساختمان از بیرون شبیه ذوزنقه است مانند چغازنبیل یا سیاه چادرهای عشایر ولی ستون‌های تکراری از بیرون نماد تار و پود قالی است. نکته جالب درباره موزه این است که تعداد بازدید‌کنندگانی که دانشجوی معماری هستند بیشتر از دانشجویان فرش است چون معماری موزه فرش جزو معماری‌های پیشرو زمان خودش است. این مکان جزو معدود موزه‌هایی است که از ابتدا برای موزه شدن ساخته شده است.بسیاری از موزه‌های ایران قبلاً کاربری دیگری داشته‌اند بعد تغییر کاربری داده و تبدیل به موزه شده‌اند، مانند موزه آبگینه که قبلاً خانه قوام السلطنه بوده یا کاخ موزه‌ها. موزه فرش، موزه ملی و موزه هنرهای معاصر بناهایی هستند که از ابتدا برای موزه شدن طراحی شده‌اند. از این رو، این بنا دارای تشخص موزه‌ای است. موزه با چند تخته فرش فعالیت خود را آغاز کرد؟ ■ مـوزه فـرش کار خود را با دویست تخـته فرش آغاز کرد. تعدادی از فرش‌های ایرانی را از خارج از کشـور خریداری کردند و به ایران بازگرداندند. گروهی از کارشناسان مأمور خـریداری فرش‌های ایرانی از حراجـی‌های معروفـی چون کریستیز(2) و ساتبیز(3) شدند. تعدادی از فـرش‌ها را هم از داخل ایران خـریداری کردند. تعـدادی هم از طـرف اشخاص و نهادها اهـدا شده؛ مثلاً، بعـد از انقلاب فرش‌های برخی از ساختمان‌های حکومتی مثل فرش‌های کاخ‌ها را به موزه دادند و به این ترتیب، تعداد فرش‌های موزه افزایش پیدا کرد. آیا خریداری و گردآوری فرش هنوز ادامه دارد؟ ■ در حال حاضر، مخزن موزه پر است. قصد افزایش تعداد فرش‌ها را نداریم. چنین برنامه‌ای برای این کار نداریم، مگر اینکه فرش خیلی خاصی باشد و به نظر کارشناسان، فرش موزه‌ای باشد. فرش موزه‌ای چه نوع فرشی است؟ ■ دریک تعریف کلی، فرش موزه‌ای یعنی فرشی که هویت و تاریخچه فرش ایرانی را به خوبی بازگو میکند. بر فرض، فرشی که نشان دهنده یک رویداد تاریخی است، فرشی که متعلق به هنرمند خاصی است که دیگر طراحی و تولید نمی‌شود یا آن کارگاه دیگر فعالیت ندارد و در نوع خودش، بی‌نظیر بوده است یا طرحی است متعلق به منطقه‌ای که دیگر بافته نمی شود، فرشی متعلق به منطقه‌ای از ایران که بیان‌کننده اعتقادات یا روحیات مردم آن منطقه است و پیشینه فرهنگی ما را بازگو میکند و دیگر بافته نمی‌شود. منظور از فرش‌های موزه‌ای فرش‌های فاخر و ابریشمی نیست. البته، این فرش‌ها هم جزو فرش‌های موزه‌ای هستند ولی فقط اینها نیستند؛ مثلاً، فرش‌هایی که متعلق به دوران معاصر باشند و خلاقیت و ابتکار خاصی در آنها به کار رفته باشد نیز جزو فرش‌های موزه‌ای هستند مانند فرش مرحوم خداداد که متعلق به دوران اخیر است ولی گل برجسته دارد. پس، یک فرش موزه‌ای است به خاطر فن جدیدی که ایشان ابداع کردند و مخصوص به خودشان است. علاوه‌بر این نوع فرش‌ها، فرش‌های اشرافی هم داریم که از الیاف نقره و طلا بافته شده‌اند و همگی به خاطر منحصربه فرد بودن در موزه فرش قرار گرفته‌اند. چند تخته فرش در موزه نگهداری می‌شود؟ ■ نزدیک به دو هزار اثر در موزه داریم. این آثار دسته‌بندی شده هستند از قبیل قالی، زیلو وگلیم هرچـیزی که قابلیت گسترده شـدن بر روی زمین را داشتـه باشد فرش می‌نامیم. ما همیشـه فکر می‌کنیم که قـالی و فرش یک معنـی دارند در حالی که قالی فـرش دست‌باف است که گره و پرز دارد. در حال حاضر، در تالار اصلی حدود دویست اثر دست‌بافت از زمان صفوی تا دوران حاضر به صورت منطقه‌ای چیدمان شده است. موزه فرش برای شناساندن، افزایش آگاهی و ایجاد یک جایگاه شایسته برای فرش ایران چه فعالیت‌هایی انجام می‌دهد؟ ■ موزه فرش اصلاً جایی برای نمایش فرش نیست. موزه‌های دیگر هم نباید فقط به نمایش دادن بسنده کنند. اگر صرفاً برای نمایش آثار باشد که می‌شود نگارخانه. شما باید بتوانید هر اثری را که دارید به خوبی معرفی کنید، تا زمانی که معرفی نکنید خواهان پیدا نمی‌کند. حالا، در یک موزه چه اتفاقاتی باید رخ دهد تا بتواند به نحو احسن خودش را معرفی کند؟ موزه باید زنده و پویا باشد. متأسفانه، در حال حاضر به دلیل وضعیت همه‌گیری ویروس کرونا فعالیت‌های ما محدود شده. ما تا پیش از همه‌گیری نمایشگاه برگزار می‌کردیم. نشست‌های تخصصی، کلاس‌ها و کارگاه‌های آموزشی داشتیم و به بهانه‌های مختلف مردم را به موزه دعوت می‌کردیم. الان، در دنیای مجازی فعال هستیـم. پویا و زنـده بودن به این معنـی که هـر روز شما باید به این فکـر باشید که چـطور با زمانه پیش بروید و برای تحقق بخشیدن به این وضعیت پویایی چه کارهایی باید انجام دهید. من چـون رشته مـوزه‌داری خوانده‌ام همیشه این جملـه را با خـودم تکرار می‌کنم : « موزه‌ای که بازدید‌کننده‌اش یک بار بیا ید و دیگر نیاید، موزه موفقی نیست». موزه باید همیشه بازدیدکننده دائمی و وفادار داشته باشد. ارتباط موزه و بازدیدکننده یک تعامل دو طرفه است. بازدیدکنندگان خودشان با بازخوردهایی که می‌دهند به نوعی مسیر را به مسئولان موزه نشان می‌دهند. به قول معروف مستمع صاحب سخن را بر سر ذوق آورد؛ مثلاً، بازدید‌کننده‌ای که یک بار از موزه بازدید میکند، شاید درآینده هم به موزه بیاید ولی اگر دو سال بعد دوباره از موزه بازدید کند و ببیند که چیزی تغییر پیدا نکرده و همان چیزها را می‌بیند که دوسال قبل دیده بود با خود فکر میکند پس موزه فرش همین است و بس. چیز دیگری برای نمایش و عرضه ندارد و شاید، مجدداً برای بازدید به این موزه نیاید. به نظر من، رویدادها و اتفاقاتی که در موزه رقم می‌خورد باعث می‌شود که مردم و بازدیدکنند گان جذب شوند چون می بینند که این موزه حرف جدیدی برای گفتن و چیزهای جدیدی برای ارائه دارد. در دوران همه‌گیری کرونا، موزه تعطیل بود ولی ما در دنیای مجازی فعالیتمان را بیشتر کردیم و اتفاق خوبی که افتاد این بود که توانستیم با بازدید‌کننده‌های بیشتری حتی از خارج ایران نیز ارتباط برقرار کنیم و متوجه شدیم که چقدر مخاطب زیاد داریم. قبل از همه‌گیری، روال بر این بود که مخاطب باید بلیت می‌خرید و از موزه بازدید می‌کرد اما الان می‌بینیم که بسیاری از مخاطبان ما خارج از ایران هستند و بیشترشان اصلاً ایرانی نیستند ولی با فرش ایران آشنا هستند و مـی‌دانند که فرش ایرانی جزو شاخصـه‌های معرفی کشور ماست.گردشگران وقتی به ایران سفر می‌کنند یکی از مکان‌هایی که تمایل دارند حتما بازدید کنند موزه فرش است. بازدیدکنندگان موزه فرش شامل چه گروه‌ها یا افرادی هستند؟ ■ اول از همه گردشگران خارجی هستند که بیشتر بازدیدکنندگان ما را تشکیل می‌دهند. دسته بعـدی، محقـقان و دانشجـویان فـرش و حتـی، دانشجویان معـماری هستند. علاوه‌بر این نـوع بازدیدکنندگان، گردشگران ایرانی هم هستند؛ مثلاً، خانواده‌هایی که در ایام نوروز یا تعطیلات در تهران مانده‌اند یا از شهرستان‌های مختلف به تهران سفر کرده‌اند. همگی بازدیدکنندگان برای ما عزیز و گرامی‌اند. وقتی آنها از موزه بازدید می‌کنند یعنی ما را انتخاب کرده‌اند و طبیعی است که ما هم باید بهترین معرفی را ازخود مان داشته باشیم، از آنها به خوبی استقبال کنیم و خدمتی ارائه دهیم تا باز هم به موزه ما سر بزنند. در راه اهداف و رسالت و فعالیت‌هایتان آیا با چالش‌های خاصی مواجه هستید؟ ■ ما یک نهاد دولتی هستیم و طبیعتاً، از منابع نامحدود مالی و انسانی برخوردار نیستیم. به همین دلیل، تلاش می‌کنیم که حامیانی داشته باشیم و خودمان را به آنها معرفی کنیم تا انگیزه‌ای بشود که داوطلبانه به ما کمک کنند؛ برای مثال، در نمایشگاه‌هایی که برگزار می‌کنیم در زمینه هر‌چه کامل‌تر بودن نمایشگاه از همکاری هنرمندان و افراد داوطلب در زمینه عکاسی، چاپ بروشور یا کتاب، نور‌پردازی و کارهای فنی استفاده می‌کنیم. هر چقدر تعداد حامیان ما و افرادی که داوطلبانه با ما همکاری می‌کنند بیشتر باشد فعالیت‌های ما نیز سهل‌تر و روبه‌رویی با چالش‌ها راحت‌تر خواهد بود. پی‌نوشت‌ها: در زمان تألیـف این نوشتار، خانـم پریسا بیضایـی مدیریت موزه فـرش ایران را بر عهده داشتند. از مهـر 1400، آقای محمـد سجاد نوروزیان عهده‌دار این سمت شده‌اند. Christie’s،بنگاه تجارت آثار هنری و بزرگترین خانه حراج اشیای هنری با شهرت جهانی که در 1766م در لندن تأسیس شد. کریستیز دارای دفاتر اصلی در لندن و نیویورک است.. Sothbey’s،یک حراج خانه چند ملیتی آمریکایی به مرکزیت نیویورک است که یکی از بزرگترین حراجیهای آثار هنری زیبا، جواهر و مجموعه ها را اداره میکند. |
بخش‌های اصلی موزه فرش ایران 
فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 96سال بیست و پنج | تابستان 1400 | 248 صفحه
|
