 تصویر 1: خاچکار حجاری شده در جلفای قدیم اصفهان، پایتخت حکومت صفویه، تا اوایل قرن هفدهم میلادی از جنوب به رودخانهٔ زاینده رود محدود می شد اما پس از کوچ بزرگ ارمنیان ساکن دشت آرارات به اصفهان و سکونتشان در ساحل جنوبی رودخانه این قسمت از شهر رو به آبادی نهاد و به سمت ارتفاعات جنوب رودخانه گسترش یافت. سال ها پیش از این واقعه نیز در اواخر قرن شانزدهم میلادی و پیش از آغاز جنگ های ایران و عثـمانی شـماری از ارمنـیـان سـاکن بـرخـی از روسـتاهـای مـناطـق قـره باغ، شـماخی و گنـجه به علت ظلم حکام عثمانی با کسب اجازه از شاه عباس کبیر به طور گروهی به ایران مهاجرت کرده و به فرمان شاه در حاشـیهٔ شهر اصفهان و شمال رودخانهٔ زاینده رود مستقر شده بودند و حتی گفته شده به آنان اجازهٔ بنای کلیسا نیز داده شده بود. در سال های1603 ـ 1604 م ارمنیان ساکن شهرهای ارمنستان همچون قارص، ایروان، نخجوان، جلفا، اردوباد و آگولیس، که از دشـت آرارات به داخـل فلات ایران کوچانده شده بودند و اکثراً به صنعتگری و بازرگانی اشتغال داشتند، به فرمان شاه عباس در جنوب زاینده رود سکونت داده شدند. گروه سوم مهاجران نیز، که به سرپرستی ایلمازبیگ از شهرهای ایروان و تبریز به اصفهان آمده بودند، در شمال زاینده رود و در کنار ارمنیانی که قبلاً در این مکان مستقر شده بودند سکنی گزیدند. شاه عباس به اهالی جلفا، در کنارهٔ رود ارس، توجهی خاص داشت زیرا ارمنیان این شهر از نظر هنر حجاری در منطقه بی رقیب بودند و به لحاظ بازرگانی کل تجارت قفقاز را در دست داشتند و کاروان های آنها بین چین، روسیه و اروپا در رفت و آمد بود. آنان نفوذ زیادی در اروپا داشتند تا جایی که از میان 250 بازرگان دارای امتیازات خاص در جمهوری ونیز شصت تن از اهالی جلفا بودند. شاه عباس به منظور رونق تجارت خارجی اختیاراتی خاص به بازرگانان جلفا اعطا کرد و در مقابل آنان در مدت کوتاهی تجارت خارجی ایران را گسترش دادند. به علت امتیازات خاصی که شاه عباس به اهالی جلفا اعطا کرده بود آنها عملاً ادارهٔ امور ارمنیان این منطقه را در دست داشتند و کل منطقهٔ ارمنی نشین جنوب اصفهان را به یاد موطن آبا و اجدادی خود جلفای نو نام نهاده بودند. خود منطقهٔ جلفای نو نیز محله های مختلفی داشت که اهالی هر محله آن را به نام شهر خود نام گذاری و با کسب اجازه از شاه عباس اقدام به بنای کلیسای خاص خود کرده بودند. بنا بر اطلاعات موجود تا قبل از پایان قرن هفدهم میلادی در خود شهر اصفهان شش کلیسا و در منطقهٔ جلفای نو 24 کلیسا وجود داشت که در حال حاضر از کل این تعداد تنها سیزده کلیسا در منطقهٔ جلفا باقی مانده است. کلیساهای بنا شده در اصفهان صرفاً یک ساختمان خاص برای انجام فرایض مذهبی نبودند بلکه شامل مجموعه ای از بناهای مختلف در اطراف ساختمان کلیسا می شدند که کاربردهای علمی و فرهنگی نیز داشتند و کتاب های دستی بسیاری در آنها نوشته شده که در حال حاضر در موزهٔ کلیسای وانک اصفهان نگهداری می شود. در محوطهٔ اطراف این کلیساها، مدفن روحانیان، بازرگانان و افراد سرشناس ارمنی قرار دارد که بیانگر بخشی از تاریخ ارمنیان جلفای اصفهان است. ارمنیان مهاجر به اصفهان در حدود پنجاه سال پس از استقرار در این شهر به فرمان شاه عباس دوم به جنوب رودخانهٔ زاینده رود کوچانده شدند. این مهاجران عمدتاً در قسمت جنوبی پل مارون سکنی گزیدند و محله های جدیدی را ایجاد کردند. به این ترتیب، کلیساهایی که آنان پیش از این در داخل شهر اصفهان بنا کرده بودند متروکه و به مرور زمان تخریب شدند. امروزه از این کلیساها تنها نامی و مختصر اطلاعاتی باقی مانده اما از معماری آنها هیچ گونه اطلاعاتی در دست نیست. معروف ترین این کلیساها دیر مریم مقدس است که کتاب های دست نویسی به تاریخ 1634م به یادگار مانده. با هجوم محمود افغان به اصفهان و کشتار و غارت اهالی شهر بسیاری از ارمنیان، که آنان نیز از گزند این بلایا بی نصیب نمانده بودند، به مکان های امن تر گریختند. در نتیجه، برخی از محله ها از سکنه خالی و کلیساهای آنها متروکه شدند. اکثر این کلیساها بر اثر جنگ های طولانی به حالت نیمه ویران درآمدند و طی سال های بعد تنها تعدادی از آنها بازسازی شدند و مابقی به کلی از بین رفتند. در بین ارمنیان ساکن اصفهان و منطقهٔ جلفای نو اقلیتی از ارمنیان کاتولیک هم حضور داشتند که آنان نیز کلیساهای خود را در هر دو منطقه بنا کرده بودند. در حال حاضر یکی از این کلیساها در منطقهٔ جلفا موجود است. با وجود آنکه کلیساهای اصفهان به دست معماران ارمنی بنا شده اند هیچ شباهتی بین آنها و کلیساهای ارمنستان یا حتی کلیساهای شمال استان آذربایجان همچون قره کلیسا، هفتوان، زور زور و استپانوس مقدس وجود ندارد. علت این امر را باید در شرایط اجتماعی حاکم بر قرن هفدهم میلادی جست وجو کرد. ارمنیانی که به فرمان پادشاه صفوی و به اجبار از سرزمین آبا و اجدادی خود جدا و به اصفهان کوچانده شده بودند میل بازگشت به موطن اصلی خود را داشتند اما شاه عباس با برنامه هایی که در سر داشت به هیچ وجه حاضر به بازگشت آنان نبود و حتی تعدادی از آنان را که به جلفا در کنارهٔ رود ارس، برگشته بودند مجدداً به اصفهان بازگرداند. لذا باید با سیاستی مدبرانه از یک سو ارمنیان را راغب به ماندن و از سوی دیگر از بروز اختلافات مذهبی جلوگیری می کرد. در اوایل سدهٔ هفدهم میلادی، ارمنیان اصفهان تنها مسیحیانی بودند که با مسلمانان ارتباط مستقیم داشتند و چنانچه سیاست درستی در این مورد اعمال نمی شد بروز اختلافات مذهبی در بین آنان اجتناب ناپذیر بود. شاه عباس برای حل این معضلات ابتدا با دادن امتیازاتی به ارمنیان از جمله اجازهٔ ساخت کلیسا آنان را در سرزمین جدیدشان نگاه داشت و سپس، برای آنکه ساخت کلیساهای متعدد باعث دردسرهایی برای وی و تحریک احساست مذهبی اهالی اصفهان و در نتیجه، درگیری های مذهبی نشود بنای کلیساها را مشروط به آن ساخت که معماری آنها با کلیساهای ارمنستان متفاوت باشد. به این ترتیب، معماران ارمنی چاره را در آن دیدند که کلیساها را به شیوهٔ معماری ایرانی و گاه با ظاهری همچون مساجد بسازند. البته، شرایط دیگری همچون آب و هوا و نوع مصالح، که شامل آجر و خشت می شد، نیز در طراحی ساختمان کلیساهای اصفهان بی تأثیر نبوده است. معماران ارمنی جلفای اصفهان با تطبیق هنری معماری خود با شرایط موجود دست به خلق شاهکارهایی بی همتا زدند. آنان کلیهٔ کلیساها را از نظر اصول مذهبی و پلان منطبق با کلیساهای ارمنستان و از نظر شکل خارجی و نما کاملاً متفاوت با شیوهٔ معماری ارمنی و مطابق با شیوهٔ معماری ایرانی بنا نهادند و از نتیجهٔ این تلفیق بناهایی منحصر به فرد پدید آوردند که نمونهٔ آنها را در هیچ کجای دنیا نمی توان یافت. همان گونه که در تصاویر شمارهٔ 2 و 3 مشخص است کلیساهای استپانوس مقدس در جلفای اصفهان و مگردیچ مقدس در منطقهٔ آبراگونیس ارمنستان دارای یک نوع پلان اند درحالی که شیوهٔ معماری کاملاً متفاوتی دارند (به تصاویر شمارهٔ 4 و 5 نگاه کنید). این تصاویر حاکی از آن اند که معماران ارمنی اصفهان با تسلط و آشنـایی کامل به هر دو نوع سبک معماری ارمنی و ایرانی توانسته اند با حل مشکلات فنی و تلفیق ماهرانهٔ این دو شیوهٔ دسـت بـه خـلـق شـیـوه ای کـامـلاً جـدیـد در معـماری بـزنـنـد. ایـن سبـک تـا اوایـل دورهٔ قـاجار مورد استفاده قرار می گرفت و کـلیسـای تـادئـوس بارتـوقـیـمـئـوس تـهـران نمونه ای از این شیوهٔ معماری است.
ویــژگـی دیـگـر مـعـمــاری کلیساهای اصفهان به گنبدهای آنها مربوط می شود. این کلیساها اکثراً دارای گنبـدهــای کـــوچـک قوسی شکل اند و کلیساهایی که گنبد بزرگ دارند از شیوهٔ معماری مـساجـد استـفـاده کـرده انـد. ایـن گنبدهای بزرگ دوجداره اند در حالی که در معماری ارمنی گنبدها به صورت یک جداره طراحی می شوند و از داخل و خارج به یک اندازه هستند. نکتهٔ مهم و جالب توجه در این کلیساها هنر معماران اصفهانی است که با مهارت تمام توانسته اند گنبدهای مربوط به شیوهٔ معماری ایرانی را به نحوی بر روی پلان های سازگار با گنبدهای شیوهٔ معماری ارمنی سوار کنند که با گذشت بیش از چهارصد سال همچنان پابرجا باقی مانده اند. نمای خارجی کلیساهای اصفهان نیز با نمای دیگر کلیساهای ارمنی کاملاً تفاوت دارد و فاقد هر گونه تزیینات و دارای قاب بندی هایی به شیوهٔ خانه های اصفهان است.
از دیگر خصوصیات کلیساهای جلفای اصفهان وجود نقاشی های بسیار زیبا بر روی دیوارهای داخلی است. این شیوه از تزیین دیوارهای داخلی کلیسا تأثیری عمیق بر معماری کلیساهای ارمنی پس از قرن هفدهم میلادی گذاشت. تا آن زمان در هیچ یک از کلیساهای ارمنی دیوارها به این وسعت نقاشی نمی شدند و کلاً سنت کلیساسازی ارمنیان چنان بود که دیوارهای خارجی را با حجاری تزیین می کردند و تا جایی که امکان داشت دیوارهای داخلی را ساده و بدون هرگونه تزیینی باقی می گذاشتند. هنرمندان ارمنی اصفهان تحت تأثیر هنر ارمنی و ایرانی و با الهام از سبک های اروپایی و به خصوص، ایتالیایی نقاشی های بسیار زیبایی را با موضوعات برگرفته از انجیل مقدس بر روی دیوارهای کلیساهای اصفهان ترسیم کردند. شهرت برخی از این هنرمندان در زمان حیاتشان حتی به خارج از مرزهای ایران نیز رسیده بود چنان که استاد نقاش آسدوازادور در1667 م برای نقاشی دیوارهای کاخ کرملین به مسکو دعوت شد و سی سال در آنجا کار کرد. سبک نقاشی بر روی دیوارهای داخلی نخست به کلیساهای کنارهٔ رود ارس، به خصوص منطقهٔ نخجوان و سپس، به دیگر مناطق ارمنستان راه یافت. متأسفانه، به علت تخریب کلیساهای منطقهٔ نخجوان در سال های اخیر تمامی این آثار ارزشمند نابود شده اند. تنها کلیسای بازمانده از این سبک کلیسای استپانوس مقدس در داخل خاک ایران است که با مطالعهٔ آن می توان به نمونه های اولیهٔ این سبک از نقاشی های دیواری در منطقه و تأثیرات سبک کلیساهای اصفهان پی برد. پس از نخجوان این شیوه از تزیین کلیساها به دیگر شهرهای ارمنستان نظیر ایروان، اجمیادزین و غیره نیز راه یافت که بهترین نمونهٔ آن کلیسای شهر اجمیادزین است.
به جز نقاشی بر روی دیوارهای داخلی، کلیساهای اصفهان برای اولین بار در تاریخ معماری کلیساهای ارمنی با الهام از معماری ایرانی در قسمت های تحتانی دیوارهای داخلی کلیساها از کاشی های لعاب دار با طرح های مختلف استفاده کردند. این شیوهٔ تزیین نیز از خصوصیات منحصر به فرد کلیساهای اصفهان به شمار می آید. کلیساهای اصفهان در مقایسه با کلیساهای هم دورهٔ خود در ارمنستان پنجره هایی بزرگ تر داشتند که نور بیشتری از آنها به داخل می تابید. علت اصلی استفاده از این نوع پنجره ها را بهتر نمایان شدن نقاشی های دیواری دانسته اند. تفاوت دیگر کلیساهای اصفهان استفاده از کوچناک در آنها بود. این کلیساها در ابتدا فاقد ناقوس خانه و طبعاً فاقد ناقوس بودند و اهالی با صدای ضرباتی که بر چوبی بـزرگ (کـوچـنـاک) وارد می آمد برای ادای فرایض مذهبی به کلیسا دعوت شدند. در حال حاضر یک نمونه از این چوب های بزرگ در کلیسای کاتارینهٔ مقدس موجود است. اولین کلیسایی که مجهز به ناقوس شد کلیسای تُومای مقدس بود که به همین علت به کلیسای زنگدار معروف شـد. پـس از آن، کـلـیـهٔ کلیساهای اصفهان صاحب ناقوس خانه هایی با سـبـک معـمـاری ارمـنـی شـدنـد. (بـرای مـقـایسهٔ نـاقـوس خـانـه هـای کـلیـساهـای اصـفـهـان بـا ناقوس خانه های کلیساهای ارمنستان به تصاویر شمارهٔ 11 و 12 مراجعه کنید).
از زمـان تأسیس سـازمان هـای دولتـی حفـظ و نگـهداری آثار بـاستـانی ایـران کـلیـهٔ کلیساهای جلفای اصفهان نیز در زمرهٔ میراث ملی کشور به حساب آمدند و در حال حاضر، همگی آنها تحت حفاظت سازمان میراث فرهنگی قرار دارند. کلیسای آمِناپرکیچ مقدس کلیسای آمِناپرکیچ مقدس، معروف به دیر وانک، کلیسای جامع ارمنیان اصفهان و جنوب ایران و محل اقامت خلیفهٔ ارمنیان اصفهان است. مجموعهٔ این دیر کلیسای اصلی و صحن آن، ناقوس خانه، کتابخانه، موزه، برج ساعت، اتاق های مخصوص اقامت اسقف و کشیشان و همچنین تالار های اجتماعات و چاپخانه است که تمامی این بناها مجموعاً دارای مساحتی بالغ بر 8731متر مربع است. ارمنیان مهاجر به اصفهان پس از استقرار در منطقهٔ جلفا کلیسای کوچکی را در1606م در محل فعلی کلیسای آمناپرکیچ بنا کردند. سال ها بعد این کلیسا تخریب و به جای آن کلیسای باشکوه فعلی با تلاش های اسقف داوید در1655م ساخته شد. کار ساخت این کلیسا و تزیینات داخلی آن نه سال به طول انجامیده. در کتیبهٔ ارمنی ای که بر بالای سردرِ ورودیِ این بنا قرار گرفته آمده است: ((کلیسای آمِناپرکیچ در1655م، در دوران پادشاهی شاه عباس دوم و در زمان جاثلیق فیلیپوس، به دست راهب این دیر، خلیفه داوید و با کمک های مالی مردم جلفا بنا شد…)). در بین بناهای همجوار کلیسای دیر، چاپخانهٔ آن دارای اهمیت به خصوصی بوده که ساختمان اولیهٔ آن در1636م به دست اسقف خاچاطور گساراتسی بنا گردید که قدمت آن به قبل از بنای کلیسای فعلی می رسد و از نخستین بناهایی بود که در محوطهٔ دیر ساخته شد. وی در1620م به سِمَت خلیفهٔ اعظم ارامنهٔ جلفا منصوب و طی سفری در1630 م به اروپا با صنعت نوپای چاپ آشنا شد. گساراتسی پس از بازگشت به اصفهان شش سال مداوم برای ساخت دستگاه چاپ تلاش کرد. او در نهایت موفق شد و نخستین کتاب را با استفاده از این دستگاه در1638م به چاپ رساند. دستگاه چاپ وی در حال حاضر در موزهٔ دیر نگهداری می شود. کلیسای آمِناپرکیچ مقدس دارای پلانی مستطیل شکل در جهت شرقی ـ غربی با ابعاد 14/92 * 10/53متر است که سقف و گنبد آن بر روی قوس هایی که به دیوارهای کلیسا و دو ستون بزرگ متصل به دیوارهای جانبی وصل شده اند تکیه دارد. گنبد اصلی کلیسا دارای دوازده متر ارتفاع و هشت نورگیر است که به صورت دوجداره ساخته شده و فاقد هرگونه تزیینات خارجی است. در سمت غربی گنبد اصلی نیز گنبد قوسی شکل دیگری قرار گرفته. مصالح به کار رفته در بنا عبارت اند از آجر و خشت. کلیهٔ قسمت های داخلی کلیسا با گچ پوشانده و بر روی آنها نقاشی هایی با رنگ روغن و با موضوعاتی از کتاب مقدس ترسیم شده به گونه ای که تمامی سطح دیوارهای داخلی کلیسا پوشیده از نقاشی های بسیار زیباست اما دیوارهای خارجی هیچ گونه تزیین ندارند و به صورت قاب بندی هایی با نمای آجری طراحی شده اند. محراب کلیسا در قسمت شرقی بنا واقع شده و در دو طرف آن اتاقک هایی چهار گوش و در زیر محراب نیز مدفن بانی کلـیسا، خلیفـه داویـد و پدر صنـعـت چـاپ ایـران، خـلیـفـه خـاچـاطـور گِساراتسی، قرار گرفته است. به غیر از برج ناقوس کوچکی که در قسمت غربی سقف کلیساست در سمت غرب بنا و 3/5متر دورتر از آن برج ناقوس خانه دیگری با 10/5متر ارتفاع در 1716م به صورت دو طبقه بنا شده که گنبد آن بر روی هشت ستون قرار گرفته. در بالای ورودی اصلی دیر برج ساعت قرار دارد که از سه طبقه تشکیل و در1931م بنا شده است و در طبقهٔ دوم آن ساعت بزرگی به وزن سیصد کیلوگرم قرار گرفته.
کلیسای هاکوپ مقدس این کلیسا که در محلهٔ میدان جلفا و در مـجـاورت کـلیسـای مـریـم مقدس قـرار گـرفتـه در1607 م بنا شده و قدیمی ترین کلیسای ارمنیان جلفای اصفهان محسوب می شود. پلان اولیهٔ کلیسا به شکل صلیب بوده که به علت تخریب بازوی جنوبی آن در1843م به شکل مستطیلی در جهت شرقی ـ غربی با ابعاد 12/2 * 3/9 متر درآمده. سه گنبد کوچک قوسی شکل آن و سقف بنا بر روی قوس هایی تکیه کرده اند تکیه کرده اند که بر روی ستون های پهن متصل به دیوارهای شمالی و جنوبی قرار دارند. از سه گنبد کوچک بنا گنبد میانی نسبتاً بزرگ تر است. مصالح به کار رفته در ساختمان عبارت اند از خشت و آجر. دیوارهای داخلی با گچ و دیوارهای خارجی با کاهگل پوشانده شده اند. در بالای ورودی اصلی کلیسا نیز دو کتیبه به زبان ارمنی مربوط به1607م وجود دارد.
کلیسای سرکیس مقدس کـلیـسای سـرکـیـس مــقـدس یـا دیــر اوهـانـاوانـک در1609م در محلهٔ هاکوپجان بنا شده. در1658م زمانی که اسقف اوهان از طرف جاثلیق ارمنیان به مقام خلیفه گری ارمنیان جلفا منصـوب شـد بـه عـلت نیمه کاره بودن ساختمان کـلـیسـای آمـناپـرکیـچ مقدس این کلیسا را به منزلهٔ کلیسای جامع و مقر خود انتخاب کرد. به همـین دلیـل هـم ایـن کلیسا به نام وی به دیر اوهاناوانک معروف شد. این بنا طی سال های بعد به تدریج تخریب شد و تا نیمهٔ قرن نوزدهم میلادی (1850م) تنها ویرانه ای از آن باقی ماند اما ناقوس خانهٔ آن تا1930م پا برجا بود. در حال حاضر اثری از این بنا باقی نمانده است. کلیسای گئورگ مقدس این کلیسا در خیابان حکیم نظامی جلفا قرار دارد و بر اساس سنگ نوشته های نصب شده در جلوی محراب آن در1611م به دست بازرگان معروف جلفا، خواجه نظر، ساخته شده و به همین علت هم به کلیسای خواجه معروف است. ساختمان کلیسا پلانی مستطیل شکل در جهت شرقی ـ غربی با ابعاد 26 * 11/6 متر دارد و دارای سه گنبد کوچک قوسـی شکـل است. گنـبدها و سقـف کـلـیسا بـر روی قوس هایی قرار گرفته اند که بر روی سه جفت ستون پهن متصل به دیوارهای داخلی تکیه دارند. هر سه گنبد، که از میان آنها گنبد شرقی بزرگ تر است، دارای نورگیرند. در منتهی الیه قسمت غربی کلیسا و بر روی سقف آن برج ناقوس قرار گرفته که در1920م بنا شده است. مصالح به کار رفته در کلیسا عبارت اند از آجر و خشت. دیوارهای خارجی بنا با کاهگل و دیوارهای داخلی با گچ پوشانده شده اند و بر روی دیوارهای داخلی تزیینات مختصری به شکل خطوط هندسی ترسیم شده است. در میان کلیساهای جلفای اصفهان کلیسای گئورگ مقدس به علت وجود سنگ های مقدس در آن از اهمیت خاصی برخوردار است. این سنگ ها به فرمان شاه عباس به اصفهان آورده شدند. پادشاه صفوی که، سعی داشت به هر وسیلهٔ ممکن ارمنیان را در اصفهان نگاه دارد و از اعتقادات عمیق مذهبی آنان نیز مطلع بود، دستور داد تا اجمیادزین مقدس، کلیسای اصلی ارمنیان جهان، را تخریب و سنگ های آن را به اصفهان منتقل کنند و آن کلیسا را مجدداً در جلفا بنا نهند اما از آنجایی که این کار عملی نبود تنها پانزده قطعه سنگ از محراب و نقاط مختلف آن کلیسا جدا ساختند و آنها را به اصفهان منتقل کردند. سه قطعه از این سنگ ها با حجاری صلیب در جلوی محراب و مابقی آنها در صحن شمالی کلیسای گئورگ مقدس قرار داده شدند از آنجایی که این سنگ ها برای ارمنیان مقدس هستند از آن زمان به بـعـد کـلیسای گئورگ مـقـدس تبـدیل بـه زیارتگاه ارمنیان ایران شد.
کلیسای نازارت مقدس این کلیسا در1611م در میدان بزرگ جلفا بنا و در اوایل قرن نوزدهم میلادی کاملاً ویران شد و در حال حاضر اثری از آن باقی نمانده است. کلیسای مریم مقدس کلیسای مریم مقدس را در محلهٔ میدان جلفا خواجه آوِدیک باباکیان از بازرگانان معروف دورهٔ صفوی در1613م بنا کرد. پلان کلیسا مستطیلی شرقی ـ غربی از نوع تالارهای گنبددار در معماری ارمنی است. بنا چندین گنبد قوسی شکل کوچک دارد اما گنبد اصلی آن، که دارای چهار نورگیر است، در وسط ساختمان قرار گرفته و به قوس هایی تکیه کرده که بر روی ستون های پهن متصل به دیوارهای شمالی و جنوبی قرار دارند. این ستون ها فضای داخلی کلیسا را به سه بخش مرتبط به هم تقسیم می کنند. در قسمت شرقی بنا محراب کلیسا واقع شده و در دو طرف آن نیز دو اتاقک مستطیل شکل قرار گرفته است. مصالح به کـار رفتـه در بنـا عبـارت انـد از خشـت و آجـر. دیوارهـای داخلی ساختـمان بـا گـچ پوشـانده شده انـد و بر روی آنـها نـقـاشی هایـی با موضـوعـاتی از کتاب مقدس به تصویر کشیده شده. اطراف کلیسا، به غیر از سمت شرقی آن، دارای رواقی با بیست ستون از جنس سنگ حجاری شده است که کلیهٔ این ستون ها با قوس هایی به یکدیگر متصل شده اند. سطح خارجی قوس ها با کاشی های لعابدار به رنگ های مختلف تزیین شده که به زیبایی نمای خارجی کلیسا افزوده است. در محوطهٔ این کلیسا بناهای مختلفی قرار داشته. در 1848م در قسمت غربی کلیسا و بالای ورودی آن نیز برج ناقوس خانه ساخته شده. در مجاورت ضلع جنوبی بنا هم نمازخانهٔ کوچکی به نام استپانوس قرار دارد. کلیسای هاکوپ مقدس نیز در نزدیکی این کلیسا واقع شده است.
کلیسای استپانوس مقدس این کلیسا در جنوب خیابان خواجه نظر و در محلهٔ هاکوپجان قرار گرفته و در1614م بنا شده. پـلان کـلیـسای استـپانوس مـقـدس، کـه بـزرگ تـریـن کلیسای اصفهان است، با ابعاد 34 * 17متر به سبک بازیلیک ستون دار در جهت شرقی ـ غربی قرار گرفته. گـنـبـد کـلیسـا، کـه دارای هـشت نورگیر است، به وسیلهٔ قوس هایی به چهار ستون بنا و دیوارهای جانبی تکیه دارد و دو گنبد کوچک قوسی شکل نیز در دو طرف گنبد اصلی قرار گرفته اند. محراب کلیسا در قسمت شرقی بنا دارای دو اتاقک چهارگوش در دو سمت آن و یک گنبد قوسی شکل کوچک است. مصالح به کار رفته در ساختمان عبارت اند از خشت و آجر. دیوارهای داخلی با گچ پوشانده شده اند و نقاشی های دیواری بسیار کمی دارند اما چلیپاسنگ هایی در دیوارهای داخلی و خارجی کلیسا نصب شده است. برج ناقوس خانه در قسمت شمال شرقی کلیسا و بر روی سقف آن قرار دارد. در امتداد دیوار شمالی بنا هم ستون هایی با مصالح آجر و خشت ساخته شده که با قوس هایی به یکدیگر و به دیوار کلیسا متصل اند. در حیاط جنوبی کلیسا نیز نمازخانه کوچکی به نام مریم مقدس قرار دارد.
کلیسای آنانیای مقدس این کلیسا که در اوایل قرن هفدهم میلادی در محلهٔ هاکوپجان بنا شده بود در قرن هجدهم میلادی کاملاً ویران شد و در حال حاضر اثری از آن بر جای نمانده است. کلیسای هوانس مگردیچ مقدس این کلیسا که در محلهٔ چهارسو واقع است در1621م بنا شده. پلان کلیسا با ابعاد 21/5 * 15 به سبـک بازیـلـیک چهـارستون در جهت شرقی ـ غربی قرار گرفته. ستون ها با قوس هایی به یکدیگر و به دیوارهای جانبی متصل اند. گنبد کلیسا با نورگیرهای متعدد و نیز سقف بنا برروی این قوس ها تکیه دارند. محراب کلیسا در قسمت شرقی واقع شده که در دو طرف آن اتاقک هایی با پلان چهارگوش و محراب مجزای خود قرار گرفته اند. مصالح به کار رفته در ساختمان عبارت اند از خشت و آجر. دیوارهای داخلی بنا با گچ پوشانده شده اند و در قسمت زیر گنبد و محراب کلیسا دارای نقاشی هایی با موضوعاتی از کتاب مقدس اند اما دیوارهای خارجی با کاهگل پوشانده شده اند. کلیسا دارای سه ورودی است که برج دوطبقهٔ ناقوس خانه و گنبد آن در 1841م در جلوی ورودی غربی کلیسا بنا شده. در مجاورت ضلع شمالی کلیسا هم نمازخانهٔ کوچکی قرار دارد که در1774م ساخته شده است.
دیر کاتارینۀ مقدس دیر کاتارینهٔ مقدس در محلهٔ چهارسو و در همسایگی کلیسای هوانس مگردیچ مقدس واقع شده است. این دیر را خواجه یقیازار لازاریان از بازرگانان جلفای اصفهان در 1623م برای خواهران راهبه ساخت. بنا بر اطلاعات موجود این بنا اولین دیر مخصوص خواهران راهبه در ایران است که در زمان فعالیتش تعداد راهبه های آن به 32 تن می رسید اما پس از فوت آخرین راهبه در1954 م به فعالیت خود خاتمه داد. لازم به یادآوری است که اولین مدرسهٔ دخترانهٔ ارمنیان جلفا تحت نظر این دیر و در همسایگی آن در1858 م شروع به کار کرد. با کم شدن تعداد راهبه های دیر در 1907م بخشی از محل اقامت آنان را تخریب و به جای آن یتیم خانه ای بنا کردندکه تحت نظر دیر فعالیت می کرد. پلان مستطیل شکل کلیسای دیر با ابعاد 9 * 6/5 متر در جهت شرقی ـ غربی قرار گرفته و دارای یک گنبد کوچک قوسی شکل و یک گنبد بزرگ تر با هشت نورگیر است گنبدها و سقف بنا با قوس هایی بر روی ستون های پهن متصل به دیوارهای داخلی ساختمان قرار گرفته اند. فضای داخلی کلیسا از سه بخش مرتبط به یکدیگر تشکیل شده که بخش شرقی محراب کلیساست. ناقوس خانهٔ کلیسا نیز در سمت غربی بنا و در بالای ورودی اصلی قرار گرفته. مصالح به کار رفته در ساختمان عبارت اند از آجر و خشت. دیوارهای داخلی بنا با گچ پوشانده شده اند و در قسمت محراب نقاشی هایی با موضاعات مذهبی ترسیم شده. در ایوان غربی کلیسا هنوز چوبی که به جای ناقوس استفاده می شده (کوچناک) آویزان است.
کلیسای بِدخِهم مقدس کلیسای بِدخِهم مقدس واقع در خیابان نظر و در مجاورت کلیسای مریم مقدس در1628م به دست خواجه پطروس ولیجانیان، بازرگان معروف دوران صفوی، بنا شده و مدفن وی و چند تن از اعضای خانواده اش نیز در حیاط کلیسا قرار دارد. کلیسای بِدخِهم را می توان هم از نظر نقاشی های زیبای دیوارهای داخلی و هم از نظر نمای خارجی باشکوه ترین کلیسای اصفهان دانست. به خصوص اینکه دارای بزرگ ترین گنبد در میان کلیساهای جلفای اصفهان است. پلان کلیسا از نوع تالارهای گنبددار مستطیل شکل است که در جهت شرقی ـ غربی قرار گرفته و دارای گنبدی دوجداره با هشت نورگیر در قسمت پایین گنبد است. بنا هیچ گونه تزیین خارجی ندارد و ارتفاع آن از سطح زمین 25 و قطر آن 11متر است. گنبد با چهار قوس به چهار ستون بزرگ متصل به دیوارهای شمالی و جنوبی بنا تکیه کرده. در سمت غربی کلیسا و در قسمت جلوی ورودی اصلی ایوانی دو طبقه قرار دارد و در بالای آن ناقوس خانهٔ کلیسا، که در1897م بنا شده، قرار گرفته است. مصالح به کار رفته در ساختمان عبارت اند از خشت و آجر. دیوارهای داخلی با گچ پوشانده شده اند و بر روی تمامی آنها نقاشی هایی با موضوعاتی برگرفته از کتاب مقدس نقش بسته. در قسمت پایین دیوارها نیز از کاشی های لعابدار به رنگ های نیلی و آبی برای تزیین استفاده شده است.
کلیسای نیکوغایوس مقدس کلیسای نیکوغایوس مقدس واقع در محلهٔ قاراگل در1630م بنا شده است. کلیسا با پلانی مستطیل شکل در جهت شرقی ـ غربی قرار گرفته و سقف و گنبد آن بر ستون های پهن متصل به دیوارهای جانبی تکیه کرده است. این ستون ها فضای داخلی کلیسا را به سه بخش مرتبط با یکدیگر تقسیم کرده اند. گنبد اصلی کلیسا با هشت نورگیر در بالای بخش میانی قرار گرفته. ناقوس خانه نیز در بخش غربی و بر روی سقف بنا واقع شده. در بخش شرقی نیز محراب با دو اتاقک چهارگوش در دو سوی آن قرار گرفته است. مصالح به کار رفته در ساختمان عبارت اند از خشت و آجر. دیوارهای داخلی بنا با گچ پوشانده و در برخی قسمت ها با خطوط هندسی تزیین شده اند. در سمت شمال شرقی کلیسا، نمازخانهٔ استپانوس مقدس واقع شده که در1774م ساخته شده است. در حیاط کلیسا نیز قبر خواجه میناس قرار دارد که به دستور نادرشاه کشته شد.
کلیسای هاکوپ مقدس  کلیسای هاکوپ مقدس کلیسای هاکوپ مقدس که به علت گنبد لایه لایهٔ آن به کلیسای گنبد خیاری نیز معروف بوده در1632 م در محلهٔ میدان بزرگ بنا شد. این کلیسا از1820م متروکه شد. تا1860م ویرانه های این کلیسا باقی بود اما امروزه اثری از آن برجای نمانده است. کلیسای گریگور لوساوریچ مقدس این کلیسا در محلهٔ میدان کوچک قرار دارد و در1633م با همت خواجه میناس از تاجران دورهٔ صفوی و همکاری اهالی محل بنا شده و به همین علت نیز به نام کلیسای خواجه کوچک معروف بوده. پلان کلیسا مستطیل شکل در جهت شرقی ـ غربی و با ابعاد 17 * 7/5 متر است. سقف و گنبد کلیسا با قوس هایی بر ستون های پهن متصل به دیوارهای شمالی و جنوبی بنا تکیه کرده و در بالای قسمت میانی بنا گنبد اصلی کلیسا با هشت نورگیر قرار گرفته است. مصالح به کار رفته در ساختمان عبارت اند از خشت و آجر. دیوارهای داخلی بنا با گچ پوشانده شده اند. این دیوارها قبلاً دارای نقاشی بودند اما در مرمت های بعدی نقاشی ها از بین رفته و تنها تعداد کمی از آنها بر جای مانده. در مجاورت کلیسا نمازخانهٔ کوچکی قرار دارد که در1714 م بنا شده است.
کلیسای میناس مقدس کلیسای میناس مقدس واقع در محلهٔ تبریزی ها در1659 م ساخته شده. این کلیسا را ارمنیانی که در1655 م به دستور شاه عباس دوم از محلهٔ شمس آباد اصفهان به این محله کوچانده شدند بنا کردند و در ابتدا به یاد کلیسای محلهٔ قبلی آن را مریم مقدس نام نهادند اما بعدها نام آن به میناس مقدس تغییر یافت. در گذشته، در قسمت داخلی طوقهٔ گنبد نوشته هایی در خصوص بنای کلیسا وجود داشته که در زمان مرمت کلیسا در1909 م از بین رفته اما قبل از نابودی تمامی این نوشته ها برروی دو سنگ مرمر حک شده اند که در حال حاضر برروی ستون های داخل صحن کلیسا قرار دارند همچنین در بالای درب حیاط کلیسا و درب های ورودی کلیسا لوحه هایی قرار دارد که تاریخ آنها به سال های1689،1687،1659 و 1691 باز می گردد. پلان کلیسا به شیوهٔ بازیلیک ستون دار در جهت شرقی ـ غربی است و گنبد آن با نورگیرهایی بزرگ به وسیلهٔ قوس هایی بر چهار ستون تکیه کرده. در سمت غرب بنا برج ناقوس خانه قرار دارد. مصالح به کار رفته در ساختمان عبارت اند از آجر و خشت. دیوارهای خارجی دارای قاب بندی هایی زیبا با نمای آجری اند اما دیوارهای داخلی با گچ پوشانده شده اند و برروی آن نقاشی هایی ترسیم شده که به خصوص در قسمت گنبد و محراب بسیار زیبا هستند. در قسمت جنوبی کلیسا و کمی دورتر از آن نیز نمازخانهٔ کوچک مریم مقدس قرار دارد که در1713م بنا شده است.
کلیسای سرکیس مقدس این کلیسا در محلهٔ ایروانی ها قرار دارد و در1659 م بنا شده. در ابتدا نام آن آمِناپرکیچ مقدس بود اما در1850 م به دنبال ویرانی کلیسای سرکیس مقدس و انتقال وسایل آن به این کلیسا به کلیسای سرکیس مقدس تغییر نام داد. پلان کلیسا به شیوهٔ بازیلیک ستون دار در جهت شرقی ـ غربی قرار گرفـته. کلیسـا دارای دو گنـبد اسـت کـه هـریـک دارای هـشت نـورگـیرند. گـنبد کوچک تر در بالای محراب قرار دارد و گنبد بزرگ تر با قوس هایی بر روی چهار ستون قرار گرفته. مصالح به کار رفته در ساختمان عبارت اند از خشت و آجر. دیوارهای خارجی دارای قاب بندی هایی با نمای آجری اند و دیوارهای داخلی با گچ پوشانده شده اند. این دیوارها در گذشته دارای نقاشـی هـای بسـیاری داشتـند کـه به علت مرمت بسیاری از آنـهـا از بـیـن رفتـه و در حـال حاضـر تنها نقـاشـی هـای قسمت گنبد باقی مانده است. برج ناقوس خانه در قسمت جنوب غربی ساختمان و بر روی سقف کلیسا بنا شده. در قسمت جنوبی کلیسا هم نمازخانهٔ کوچکی با گنبدی قوسی شکل به نام استپانوس مقدس قرار دارد که در1704 م ساخته شده است.
کلیسای هاکوپ مقدس کلیسای هاکوپ مقدس در1666م در محلهٔ هاکوپجان بنا شد. این کلیسا دارای ساختمانی بزرگ با نقاشی های دیواری بود که در حال حاضر اثری از آن بر جای نمانده است. کلیسای نرسس مقدس کلیسای نرسس مقدس واقع در محلهٔ کوچر در1666م بنا شده. پلان کلیسا مستطیل شکل در جهت شرقی ـ غربی است. بنا دو گنبد دارد که گنبد غربی قوسی شکل و فاقد نورگیر اما گنبد مرکزی بزرگ تر و دارای هشت نورگیر است. محراب کلیسا با دو اتاقک چهارگوش در دو طرف آن در قسمت شـرقـی بـنا واقـع شـده. مـصـالـح بـه کـار رفـتـه در ساختمان عبارت اند از خشت و آجر. دیوارهای داخلی با گچ پوشانده شده و فاقد نقاشی است. برج ناقوس در قسمت جنوب غربی ساختمان و بر روی سقف آن قرار گرفته و در1889م بنا شده. دیوارهای خارجی کلیسا با نمای آجری دارای قاب بندی هایی زیباست و در آن از پنجره هایی به سبک ایرانی استفاده شده. ورودی های جنوبی آن نیز دارای قاب سنگی با حجاری ای زیباست که در آنها از نقش صلیب هم استفاده شده.
کلیسای تومای مقدس کلیسای تومای مقدس در1695م در قسمت شمالی خیابان نظر، حد فاصل خیابان حکیم نظامی و پل مارون، که به محلهٔ نوراشن نیز معروف بود، ساخته شد و تا1850م نیز فعال بود اما در حال حاضر اثری از آن باقی نمانده است. کلیسای هوانس مقدس کلیسای هوانس مقدس در1697 م در نزدیکی کلیسای تومای مقدس به دست دو برادر تاجر جلفایی به نام های خواجه هوسپ و خواجه هوانس مارکاریان بنا شد. طبق اطلاعات موجود این کلیسا دارای گنبد و دیوارهای داخلی آن دارای نقاشی بوده. این بنا در نیمهٔ اول قرن نوزدهم میلادی ویران و سنگ قبر متولیان آن به حیاط کلیسای آمناپرکیچ منتقل شد. امروزه اثری از این کلیسا بر جای نمانده است. کلیسای مریم مقدس کلیسای مریم مقدس بنا بر اطلاعات موجود احتمالاً به دست ارمنیان کوچ داده شده از شمال رودخانهٔ زاینده رود در قرن هفدهم میلادی در محلهٔ مارون و گاسک بنا شد. تا1840م ویرانه های کلیسا باقی بود اما اکنون اثری از آن برجای نمانده است. کلیسای آودیک مقدس این کلیسا، که متعلق به ارمنیان کاتولیک بود، در اواخر قرن هفدهم میلادی در محلهٔ میدان بزرگ بنا شد اما امروزه اثری از آن بر جای نیست. کلیسای مریم مقدس کلیسای مریم مقدس واقع در محلهٔ ایروانی ها در نیمهٔ قرن هفدهم میلادی و احتمالاً به دست خواجه شافراز از ارمنیان کوچ داده شده از اصفهان بنا شد. ویرانه های این کلیسا تا نیمهٔ اول قرن نوزدهم میلادی باقی بود اما اکنون اثری از آن وجود ندارد. دیر روزاریای مقدس دیر روزاریای مقدس واقع در محلهٔ سنگ تراشان به ارمنیان کاتولیک ساکن جلفای اصفهان تعلق دارد. کلیسای اولیه در1681م به نام مریم مقدس و به دست اسقف ارمنیان کاتولیک، قوگاس آبارانی، بنا شد اما کلیسای اصلی در1705م به نام دومینیگوس مقدس یا روزاریای مقدس ساخته شد و تا زمان بنای کلیسای گریگور مقدس در تهران کلیسای جامع ارمنیان کاتولیک ایران محسوب می شد. پلان کلیسا به شیوهٔ بازیلیک ستون دار، با ابعاد 24 * 15 متر در جهت شرقی ـ غربی قرار گرفته. گنبد کلیسا دارای ساق هشت ضلعی است که بر روی هر ضلع یک نورگیر دارد و با قوس هایی بر روی چهار ستون قرار گرفته. محراب کلیسا با دو اتاقک چهارگوش در دو سمت آن در سمت شرقی بنا واقع شده. کلیسا دارای دو ورودی در شمال و غرب است و یک ورودی نیز به داخل اتاقک شمالی محراب باز می شود. ورودی غربی دارای سر دری زیباست. مصالح به کار رفته در بنا عبارت اند از خشت و آجر. دیوارهای داخلی کلیسا با گچ پوشانده شده و دارای نقاشی های بسیار زیبایی با موضوعات مذهبی است از جمله چهرهٔ دومنیگوس و فرانچیگوس مقدس همچنین در دیوار داخلی بنا کتیبه ای متعلق به1724 م قرار دارد.
کلیسای هوگی یا روح المقدس این کلیسا در محلهٔ میدان بزرگ قرار داشت. در حال حاضر اثری از آن باقی نمانده است اما در1718م کلیسایی فعال بوده. کلیسای میناس مقدس کلیسای میناس مقدس را ارمنیان کوچ داده شده از شمال رودخانهٔ زاینده رود در محلهٔ مارون و گاسک بنا کرده بودند این کلیسا در اوایل قرن هجدهم میلادی ویران شد و اکنون اثری از آن باقی نمانده است. در محلهٔ سنگ تراشان و در همسایگی کلیسای نرسس مقدس و کلیسای کاتولیک مریم مقدس کلیسایی نیز به نام بغوس مقدس متعلق به پروتستان ها قراردارد. منابع: میناسیان، لئون. کلیساهای ارامنهٔ جلفا. اصفهان، جلفا: چاپخانهٔ کلیسای وانک،1992. |
فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 40
|
