نویسنده: روبن گالیچیان (قالیچیان)              

مترجم: آرمنوش آراکلیان

مشخصات نشر: تهران، مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب

سال نشر: 1399ش

در سال‌های اخیر، تاریخ‌نگاران و دانشمندان جمهوری ترکیه و جمهوری آذربایجان، بیش از پیش، آشکارا ادعا می‌کنند که ارمنیان، مردمان بومی قفقاز و آسیای صغیر نیستند بلکه یک قوم مهاجرند. سخنرانان ترکیه، در مقاله‌هایشان درباره تاریخ کهن و فرهنگ ترکیه بدون ذکر نام ارمنی و ارمنستان سخن می‌گویند، در حالی‌که سرزمین ارمنیان را اشغال کرده‌اند. از سوی دیگر، تاریخ‌نگاران جمهوری آذربایجان قصد دارند به مردم بقبولانند که ارمنیان تا قرن نوزدهم در قفقاز نبوده‌اند و تنها توسط ارتش روسیه به منطقه قفقاز کوچ کرده‌اند. به گفتهآنها، ارمنیان هرگز در این منطقه وجود نداشته‌اند.

حتی اگر بر فرض محال چنین باشد، در این صورت وجود ارمنستان در نقشه‌ها و مستندات جغرافی‌دانان و نقشه‌نگاران باستان را چگونه باید توجیه کرد؟

در این کتاب، با استفاده از منابع جغرافیایی و نقشه‌نگاری خارجی، به اثبات خلاف ادعای ترکیه و آذربایجان پرداخته‌ام. بر اساس نقشه‌های معتبر جهان، از بیش از 2600 سال پیش، ارمنستان و ایران در این منطقه بوده‌اند، در صورتی‌که نام ترکیه، فقط در اواسط قرن چهاردهم میلادی، در نقشه‌ها نمایان شده است. در مورد جمهوری آذربایجان، مسئله پیچیده‌تر است، چرا که در منطقه شمال رود اَرَس تا سال 1918م، کشوری به نام آذربایجان وجود نداشته است.

در کتاب من، گزیدهآثار نقشه‌‌نگاران برجسته جهان مربوط به حوزه جغرافیایی ارمنستان چاپ شده است؛ نقشه‌هایی از دوران یونان باستان، روم باستان، دوران اولیه مسیحیت، عهد اسلام و اواخر قرون وسطا و همچنین، نقشه‌هایی از نقشه‌نگارهای مهم غربی.

نسخه‌های اصل نقشه‌های منتشر شده در کتاب من، در موزه‌ها و کتابخانه‌های مختلف دنیا نگهداری می‌شوند و تعداد کمی نیز متعلق به مجموعه شخصی خودم است. برای تألیف کتاب، از کتابخانه‌های ذیل استفاده کرده‌ام: کتابخانه بریتانیا، کتابخانه کنگره واشنگتن، گالری والتِرز امریکا، کتابخانه دانشگاه منچستر، کتابخانه  بُدلِیان آکسفورد، کتابخانه‌های شهرهای مونیخ، وین، بولونیا و فلورانس، کتابخانه ملی پاریس، کتابخانه واتیکان، کتابخانه‌های ملی تهران و ایروان و ماتناداران ایروان.

سعی کرده‌ام در این کتاب به توضیح چند مسئله بسیار مهم بپردازم و نیز اطلاعاتی قابل توجه، به شرح زیر، ارائه دهم:

1. از نظر نقشه‌نگاران خارجی، ارمنستان کجا و از چه زمان در نقشه‌های جهان وجود داشته است؟ در اولین و قدیمی‌ترین نقشه جهان‌نما، که یک لوح رُسی بابلی مربوط به ششصد سال قبل از میلاد است، دریاها جهان را احاطه کرده‌اند. کارشناس‌های بریتانیایی اظهار داشته‌اند طبق سنگ‌نوشته لوح رُسی، نام سه کشور آشور، بابِل و ارمنستان (سرزمین آرارات) در مرکز جهان ذکر شده است.
2. نقشه‌های یونان باستان و نقشه‌های کتاب جغرافیای بطلمیوس، که اساس نقشه‌نگاری غرب محسوب می‌شوند، همگی نام ارمنستان را از دوران قبل از مسیحیت در بر دارند. در نقشه‌های بطلمیوس، نام ارمنستان، شامل ارمنستان بزرگ و ارمنستان کوچک، با ذکر بیش از 160 شهر آمده است. این نقشه‌ها از قرن دوم تا هفدهم میلادی مورد استفاده قرار گرفته‌اند. در نقشه‌نگاری این دوران، هیچ‌کجا نامی از جمهوری آذربایجان برده نشده است، زیرا فقط در سال 1918م، این منطقه جمهوری آذربایجان نامیده‌ شده است؛ قبل از آن، در نقشه‌ها، مدام استان‌های آذربایجان ایران مشهود بوده‌اند.
3. کشوری به نام آذربایجان چیست و کجا قرار دارد؟ جمهوری آذربایجان کنونی، تنها در سال 1918م به این اسم خوانده شده است. پیش از آن، منطقه مزبور را شیروان، طالش، داغستان و غیره می‌گفته‌اند، که سرزمین‌های باقی‌مانده از آغوانْک/ اران کهن هستند. نام آغوانْک یا آلبانیای قفقاز، از قرن نهم تا یازدهم میلادی به بعد دیگر دیده نمی‌شود. در حقیقیت، آذربایجان، نام استان شمال غربی ایران واقع در جنوب رود اَرَس است، که از دو هزار سال پیش تا کنون به این اسم نامیده می‌شود. نامی که بر جمهوری آذربایجان نهاده‌اند، ترفندی سیاسی بیش نبوده که در حیطه سیاست‌های پان‌ترکیستی برای ایجاد پلی ارتباطی بین ترکیه و آسیای مرکزی به آن متوسل شده‌اند. سرزمین واقعی آذربایجان [ استان ایران]، در همه نقشه‌های کتاب حاضر، از جمله در نقشه‌های اسلامی، مشاهده می‌شود. نقشه‌ها به دست نقشه‌نگارهای بی‌شمار غیر ارمنی کشیده شده‌اند.
4. طبق نقشه‌های اسلامی و همچنین کتاب‌های جغرافیایی عثمانی و عربی، کدام شهرها و منطقه‌ها در سرزمین ارمنستان قرار داشتند؟ نقشه‌ها گواه بر این دارند که شهرهای وان، آرجش، بتلیس، خلات، مانازگرت، دِوین، بِرکرْین، اِرزروم و غیره، شهرهای ارمنستان بوده‌اند. در این باره، جزئیات فراوان در دست‌نوشته‌های جغرافیایی اسلامی و عثمانی یافت می‌شوند. در نقشه‌های عثمانی، نام ارمنستان حتی تا سال1860م دیده می‌شود ولی پس از آن، در مستندات عثمانی به تدریج نام ارمنستان کوچک و کوچک‌تر می‌شود تا این‌که به طور کل حذف می‌شود و به جای آن، نام « آناتولی شرقی» به کار گرفته می‌شود، که معنی لغوی آن “شرق شرقی” است. در این رابطه، دیدن نقشه‌های عثمانی که چاپ مجدد شده‌اند و از ارمنستان در شرق ترکیه کنونی اسم برده‌اند، بسیار چشم‌گیر است (به نقشه‌های شماره 49، 55، 56 و 57 کتاب مراجعه شود).
5. در نقشه‌نگاری مسیحی قرون وسطایی، جهان با دریاها احاطه شده و مرکز آن اورشلیم است. در این نقشه‌های ساده نیز نام ارمنستان و کوه‌های آرارات با کشتی نوح، و رودهای دجله، فرات و اَرَس آمده است.
6. در نقشه‌‌های جغرافیایی اروپایی قرن شانزدهم تا نوزدهم میلادی، نام ارمنستان، نه به عنوان کشوری مستقل، بلکه تحت سلطه امپراتوری‌های ایران، عثمانی و سپس روسیه، همواره به وضوح ذکر شده است.

برای دستیابی به هدفم، هشتاد نقشه همراه با شرح و بسط‌های مربوطه و نیز تاریخ مختصر نقشه‌نگاری، عنوان‌های جغرافیایی و فهرست نقشه‌ها را در این کتاب گنجانده‌ام.

اولین بار، کتاب را به زبان انگلیسی در سال 2004 میلادی، توسط نشر آی.بی.توریس بریتانیایی چاپ کرده‌ام. در سال‌های بعد، خلاصه آن را در کتاب‌هایی به زبان‌های انگلیسی، روسی، ارمنی، تُرکی و اینک به زبان فارسی تألیف و منتشر کرده‌ام.

کتاب حاضر را خانم آرمنوش آراکلیان از متون ارمنی و انگلیسی به زبان فارسی ترجمه کرده است.

کتاب ارمنستان در نقشه‌های تاریخی جهان توسط مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب چاپ و منتشر شده است. علاقه‌مندان می‌توانند برای خرید و اطلاعات بیشتر به سایت مؤسسه به نشانی www.sahabmap.com  مراجعه کنند.

فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 95

سال بیست و پنج | بهار 1400 | 236 صفحه
در این شماره می خوانید: