مقدمه

در میان بناها و مکان های تاریخی، آرامگاه ها و گورستان ها از جایگاهی ویژه برخوردارند و بخشی از آثار تاریخی فرهنگی را شامل می شوند که از جنبه های مختلف معماری، تاریخی، هنری، مذهبی، اجتماعی و … قابل مطالعه و بررسی هستند.

اعتقاد به حیات پس از مرگ در ادیان و تمدن های مختلف گذشته نمونه هایی گوناگون از بناهای آرامگاهی و همچنین گورستان های تاریخی را به یادگار گذاشته است. استان آذربایجان غربی به دلیل تنوع قومی و دینی آثار مختلفی از گورستان ها را از هزارهٔ قبل از میلاد تا سده های اخیر در زمرهٔ آثار با ارزش خود جای داده که تعداد زیادی از آنها تاکنون با تلاش پژوهشگران سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان آذربایجان غربی شناسایی و مستندنگاری شده و در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده اند.

دراین نوشتار برآنیم تا گورستان های ارمنیان استان آذربایجان غربی را معرفی کنیم. در بررسی های پژوهشی کارشناسان میراث فرهنگی استان آذربایجان غربی از 1380 تاکنون نزدیک به چهارده گورستان از گورستان های ارمنیان مورد شناسایی قرار گرفته که از این تعداد شش مورد مستند نگاری شده و در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

گورستان های شناسایی شده عبارت اند از:

1- گورستان بیمضرته اشنویه

2- گورستان پکاچیک سلماس

3- گورستان سرنق سلماس

4- گورستان آخته خانه سلماس

5- گورستان مهلم سلماس

6- گورستان خسرو آباد سلماس

7- گورستان وردان سلماس

8- گورستان هفتوان سلماس

9- گورستان گلشان سلماس

10-گورستان زاویه جیک سلماس

11- گورستان پته ویر متقدم سلماس

12- گورستان پته ویر متاخر سلماس

13- گورستان هدر سلماس

14- گورستان شیلان سلماس

از میان گورستان های فوق گورستان های بیمضرته، پکاچیک، سرنق، آخته خانه، مهلم و خسرو آباد در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده اند.[2]

این آثار را می توان به دو دستهٔ گورستان های تاریخی و گورستان های متأخرتر (قاجاریه) تقسیم بندی کرد که در ذیل نمونه هایی از هر دو دسته را معرفی می کنیم.[3]

از جمله گورستان های تاریخی عبارت اند از:

تصویر 1: نمای عمومی گورستان بیمضرته

گورستان بیمضرته اشنویه: این گورستان با ابعاد  200 * 200 متر در روستای بیمضرته شهرستان اشنویه واقع شده و قدمت آن به قرن هفتم هجری می رسد. نکتهٔ حائز اهمیت در خصوص این قبرستان وجود سنگ قبرهای سادهٔ فراوان در آن است. بقایای مخروبهٔ یک کلیسای قدیمی نیز در نزدیکی این قبرستان واقع شده که نشان از سکونت مسیحیان در ادوار گذشته در این منطقه دارد. [4]

گورستان پکاچیک سلماس: این گورستان در روستای پکاچیک شهرستان سلماس واقع شده و قدمت آن به قرن هفتم و هشتم هجری می رسد. سطح تپه پوششی از سنگ قبرهای قدیمی و متأخر است به صورت حجاری با علامت صلیب، گردون خورشید و نام متوفی و کتیبه هایی به خط ارمنی کهن. در پاره ای از قبرها بنا بر اعتقادات مذهبی سنگ هایی را به صورت چهارگوش تراش داده و وسط آن را برای ذخیرهٔ آب و استفادهٔ پرندگان گود کرده اند تا متوفی از ثواب اخروی آن بهره مند شود. در جوار قبرستان نیز بقایای یک کلیسای مخروبه به چشم می خورد.[5]

• 

  تصویر 3: نمونه ای از قبرهای گورستان پکاچیک در قسمت فوقانی تپه

• 

  تصویر 2: تپه گورستان پکچیک در مجاورت جاده خاکی

گورستان وردان سلماس: این گورستان با ابعاد  متر در یک کیلومتری روستای وردان شهرستان سلماس واقع شده است. قدمت این تپه قبرستان به قرن هفتم و هشتم هجری می رسد. در محوطهٔ قبرستان حدود 150 قبر وجود دارد. طبق بررسی پژوهشگران در گذشته در محل این گورستان کلیسایی وجود داشته که از آن تنها طاقچه ای در یک دیوار کاهگلی به جا مانده و امروزه، تمامی سطح کلیسا در ساخت و سازهای روستا واقع شده است.[6]

تصویر 4: نمای عمومی گورستان وردان

از جمله گورستان های متأخرتر عبارت اند از:

گورستان سرنق سلماس: این گورستان در روستای سرنق سلماس واقع شده است و قدمت آن به دورهٔ قاجاریه می رسد. در داخل محوطه آن حدود 170 سنگ قبر وجود دارد که شامل قبرهای ساده و سنگ هایی با تاریخ های1888،1897، 1905 و 1907 است. همچنین بر روی برخی از این سنگ ها، که جنس عمدهٔ آنها بازالت آتشفشان است، نقوش حجاری شده مانند جام، چنگ، صلیب و … مشاهده می شود. در داخل این قبرستان نیز قوچی از سنگ سفید که شکسته شده و نمونه هایی از سنگ آسیاب مشاهده شده است.[7]

• 

  تصویر 6: نمای سنگ قبرهای گورستان سرنق

• 

  تصویر 5: نمای عمومی گورستان سرنق

گورستان مهلم سلماس: این گورستان در روستای مهلم سلماس واقع شده است و قدمت آن به دورهٔ قاجاریه می رسد. در محوطهٔ گورستان سنگ قبرهایی از سنگ های سیاه آتشفشانی و تخته سنگ های صاف با نوشته هایی به خط ارمنی وجود دارند.[8]

• 

  تصویر 10: نمونه سنگ قبرهای گورستان مهلم

• 

  تصویر 9: نمونه سنگ قبرهای گورستان مهلم

• 

  تصویر 7: نمای عمومی گورستان مهلم

• 

  تصویر 8: نمای عمومی گورستان مهلم

گورستان آخته خانه سلماس: این گورستان با وسعت 800 مترمربع در یک کیلومتری روستای آخته خانهٔ شهرستان سلماس واقع شده است و قدمت آن به دورهٔ قاجاریه می رسد. در این قبرستان یک کلیسای تاریخی نیز وجود دارد که در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. در محوطهٔ قبرستان سنگ قبرهایی از سنگ های سیاه آتشفشانی با نوشته هایی به خط ارمنی وجود دارد که تاریخ آنها اکثراً به اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم می رسد.[9]

• 

  تصویر 11: نمونه سنگ قبرهای گورستان آخته خانه

• 

  تصویر 10: نمای عمومی گورستان آخته خانه

گورستان هفتوان سلماس: این گورستان با وسعت دو هکتار در داخل روستای هفتوان شهرستان سلماس واقع شده و با کلیسای تاریخی هفتوان مرتبط است. سنگ قبرهای موجود در این قبرستان دو نوع اند: سنگ های سیاه آتشفشانی و سنگ های صاف تخته ای.[10]

تصویر 13: نمای عمومی گورستان هفتوان

منابع:

فهرست آثار ثبت شدهٔ استان آذربایجان غربی.

عفیفی، ریحانه. پروندهٔ ثبتی گورستان ارامنهٔ پیرانشهر، پاییز1385.

علی پور، وحید. پروندهٔ ثبتی تپهٔ قبرستان پکاچیک سلماس، بهار1385.

عفیفی، ریحانه؛ حیدری، رضا. پژوهش های باستان شناسی شهرستان سلماس،1380.

آرشیو میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری آذربایجان غربی. پروندهٔ ثبتی گورستان سرنق سلماس،1380.

آرشیو میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری آذربایجان غربی پروندهٔ ثبتی گورستان مهلم سلماس،1380.

پی نوشت ها:

1- عضو هیئت علمی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان غربی.

2- فهرست آثار ثبت شدهٔ استان آذربایجان غربی.

3- گورستان های پته ویر به دلیل وجود سنگ قبرهای باارزش در آنها در مقالهٔ جداگانه ای در همین فصلنامه معرفی خواهند شد.

4- ریحانه عفیفی، پرونده ثبتی گورستان ارامنهٔ پیرانشهر، پاییز1385 .

5- وحید علی پور، پرونده ثبتی تپهٔ قبرستان پکاچیک سلماس، بهار1385 .

6- ریحانه عفیفی و رضاحیدری، پژوهش های باستان شناسی شهرستان سلماس،1380 .

7- آرشیو میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری آذربایجان غربی، پرونده ثبتی گورستان سرنق سلماس،1380.

8- آرشیو میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری آذربایجان غربی، پرونده ثبتی گورستان مهلم سلماس،1380.

9- ریحانه عفیفی و رضاحیدری، همان،1380.

10- همان.

فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 41
سال یازدهم | پاییز 1386 | 144 صفحه
در این شماره می خوانید: