کتاب های پان ترکیسم، یک قرن در تکاپوی الحاق گری، نوشتۀ جیکوب لاندو، ترجمۀ دکتر حمید احمدی و کتاب پان ترکیسم و ایران، نوشتۀ کاوه بیات

مراسم معرفی کتاب های پان ترکیسم، یک قرن در تکاپوی الحاق گری، نوشتۀ جیکوب لاندو، ترجمۀ دکتر حمید احمدی[1] و کتاب پان ترکیسم و ایران، نوشتۀ کاوه بیات[2] در تاریخ 19 آبان 1387 در تالار همایش های مؤسسۀ ترجمه و تحقیق هور برگزار شد.

در تاریخ معاصر، کلمۀ ((پان ترکیسم)) بیش از هر واژۀ دیگری شنیده می شود. پان ترکیسم، به منزلۀ پدیده ای منطقه ای و بین المللی، دارای اهمیتی ویژه برای کشورهای منطقه و به خصوص، ایران و ارمنستان است و به همین دلیل همواره از موضوعات مورد بحث و بررسی در این کشورها بوده. اهمیت این موضوع تا بدان جاست که در سال های اخیر کتاب های بسیاری در این زمینه به رشتۀ تحریر درآمده. بنا به همین دلایل، انتشار دو کتابی که در بالا یاد کردیم زمینه ای فراهم آورد تا طی مراسمی پای سخن نویسندگان آنها بنشینیم و نظراتشان را در خصوص پان ترکیسم و انتشار این کتاب ها جویا شویم.

در این مراسم، ابتدا کاوه بیات به معرفی کتاب پان ترکیسم و ایران پرداخت و گفت: ((موضوع بحث در واقع یک کتاب نیست بلکه صحبت از مسئله و پدیده ای تاریخی است که قوم ارمنی در آن فضل تقدم دارد؛ فضل تقدمی که بسیار تأسف بار است زیرا در واقع آنها اولین نشانه های پان ترکیسم و توسعه طلبی ترکی را، که خود را به صورت فشاری فزاینده بر روی اقلیت ارمنی در دولت عثمانی نشان داد، تجربه کرده اند و این قضیه بعدها، در نقطۀ او

کاوه بیات و حمید احمدی

وی سپس به مروری مختصر بر تاریخچۀ پان ترکیسم پرداخته یادآور شد: ((بحث پان ترکیسم به نوعی با بحث شکل گیری ملی گرایی در دنیای معاصر گره می خورد و موضوعی است که انواع مشابه آن را در میان ملل مختلف نیز شاهدیم. این بحث در واقع تعریفی جدید از ملت و ملیت است که اشاراتی به اصالت نژادی هم دارد ولی چون این وجه نژادی پایه و اساس ندارد زیاد قابل بحث نیست و در نهایت، بیشتر بحث زبان و هم زبانی است که به منزلۀ محور شکل گیری یک هویت جدید، با توجه به فروپاشی هویت پیشین، هویت امپراتوری عثمانی، مطرح می شود. در واقع، پان ترکیسم همان هویت دهندۀ جدیدی است که به منزلۀ جایگزینی جدید برای امپراتوری عثمانی – اسلامی از دست رفته مطرح می شود. از این رو، حکومتی که اساس و پایۀ آن بر روی محور زبان و تصوری نژادی استوار بود شکل گرفت و این موضوع زمینۀ اصلی بحثی است که امروزه تحت عنوان پان ترکیسم با آن روبه رو هستیم)).

وی سپس به موضوع کتاب پان ترکیسم و ایران پرداخت و گفت: ((کتاب حاضر بررسی ای است از یک دورۀ کوتاه از سال های نخست دهۀ1920م یا 1300ش. این سال ها سال هایی هستند که پان ترکیسم دوباره در ایران مطرح می شود و واکنش هایی را بر می انگیزد. در واقع، این کتاب بیشتر به نحوۀ واکنش ایرانیان نسبت به پان ترکیسم می پردازد که فکر می کنم از نظر شکل گیری ملی گرایی ایرانی و تأثیر منفی پان ترکیسم بر آن بسیار مهم است. در این کتاب، به این نکته اشاره می شود که ما در مبارزه با پان ترکیسم مقداری از خصوصیات آن را به خود گرفتیم؛ یعنی، مقداری از تندی های ترک گرایی را به ایرانی گرایی انتقال دادیم. اگر زمانی بحث از ملی گرایی ایرانی شود این دوره مهم خواهد بود.

این کتاب، در عین حال توضیح دهندۀ دوره ای کوتاه از آشنایی ما با پان ترکیسم است. از آنجایی که ما ایرانی ها اصولاً دوست نداریم با مسائل نا خوش آیند رو به رو شویم و در تاریخ و جغرافیای خودمان هم بیشتر سعی کرده ایم مسائل را به توافق، خوبی و خوشی بگذرانیم و کلاً، دوست نداریم به چنین بحث هایی بپردازیم برای همین هم اگر در دوره ای کوتاه با آن رو به رو می شویم، در مقابل در دوره های طولانی آن را فراموش می کنیم تا جبر روزگار آن را دوباره رونمایی می کند. این دوره فقط سه چهار سال از تاریخ ما را در بر می گیرد ولی در مراحل بعد ما با جلوه هایی دیگر از پان ترکیسم درگیر بوده ایم.

در سال های بعد از شهریور1320ش، در فراز و فرود فرقۀ دموکرات آذربایجان، پان ترکیسم وسیله ای شد در دستان روسیه برای فشار آوردن به ایران. این داستان را همۀ ما به یاد داریم که چگونه روسیۀ شوروی در ایران آشوبی به راه انداخت و بعد هم بنابر مسائل بین المللی و سیاست های داخلی این آشوب فرو نشست و ما این آشوب ها را کم و بیش فراموش کردیم تا زمان فروپاشی شوروی و تحولات چهارده پانزده سال اخیر که سرریز مجدد آن را دیدیم و در واقع، اهمیت این بحث را می توان در این تحولات مشاهده کرد)).

در ادامۀ بحث، کاوه بیات به کاستی هایی اشاره کرد که در شناسایی این مسئله با آن رو به رو هستیم و اینکه هنوز در مورد چگونگی شکل گیری این پدیده در ایران و مخصوصاً، تأثیر آن بر تحولات ایران اطلاعات دقیقی در دست نداریم؛ مثلاً، در خصوص اینکه این پدیده در قفقاز چگونه شکل گرفت و شکل گیری این حرکت، که خودش را با نفی هویت ایرانی توأم می دید، چه ابعادی پیدا کرد و چگونه وارد ایران شد و یا اینکه چه شد گروهی از روشنفکران قفقازی به این نتیجه رسیدند که ایرانی بودن فایده ای ندارد و باید به دنبال تحولاتی که در عثمانی در حال وقوع بود روانه شوند.

بیات گفت: ((بحث دیگری که می بایست روی آن کار شود بحث های تاریخی ای است که در چند سال اخیر با گفتارهای پان ترکیسمی در ایران مطرح شده و از قدیم هم به شکل های مختلف در تاریخ و جغرافیای منطقه مطرح بوده و ارمنیان تا حدودی روی آن کار کرده اند و ما هم باید اطلاعات بیشتری در مورد آن کسب کنیم)).

در بخش دوم این مراسم دکتر حمید احمدی نقطه نظرات خود را در مورد ترجمۀ کتاب پان ترکیسم، یک قرن در تکاپوی الحاق گری مطرح ساخت. ایشان سخنان خود را با پیدایش سه جریان ملی گرایانۀ عرب، ترک و ایرانی در اوایل قرن بیستم و سیر تحولات این سه جریان، که در نهایت منجر به پیدایش پان عربیسم و پان ترکیسم شد، آغازکردند و گفتند: ((دولت های جدیدالتأسیس عربی و ترکیه با الهام گیری از مسلک الحاق گرایانۀ پان ترکیسم و پان عربیسم در پی گسترش نفوذ خود به مناطق همجوار و گاه دور از مرزهای خود برآمدند. ملی گرایی ایرانی، حتی در نوع “پان” خود، که به لحاظ زمانی مدت ها پس از پان ترکیسم و پان عربیسم ظهور کرد، هیچ گاه جلوه های الحاق گرایانه و افراطی به خود نگرفت. این امر به ویژه از اینجا ناشی می شود که ملی گرایی ایرانی، بنا به ماهیت خود، بر خلاف دو جریان ملی گرایی عرب و ترک، در پی درهم ریختن نظم سرزمینی و فروپاشی و الحاق سرزمین های دیگر برای پی ریزی یک دولت قومی نبود بلکه بیشتر قصد آن داشت تا در درون مرزهای دولت – ملی ایران به بازسازی نظام سیاسی ایرانی بپردازد و زمینه ها را برای نوسازی و پیش رفت جامعۀ ایرانی فراهم آورد)).

دکتر احمدی در ادامه به اندک بودن تعداد آثار تحقیقی در مورد پان ترکیسم اشاره کرد و افزود: ((گرچه حجم مقالات پراکندۀ مربوط به پان ترکیسم تا حدی در خور توجه است کمتر محققی پیرامون آن به کنکاش پرداخته. بدون شک، مهم ترین و به عبارتی، تنها اثر جامع بعد از کتاب افسانۀ پان تورانیسم، اثر زاره وند، در 1924م، همین کتاب پان ترکیسم، یک قرن در تکاپوی الحاق گری، اثر جیکوب لاندو است.

گسترش فعالیت های جریان های پان ترکیستی در منطقه، پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، استقلال کشورهای قفقاز و آسیای میانه و تلاش های رسمی دولت ترکیه و در کنار آن، جمهوری آذربایجان برای پیشبرد پروژۀ پان ترکی و ارتباطی که این گونه تلاش ها می توانست با منافع ملی ایران در سطح داخلی و منطقه ای داشته باشد ضرورت شناخت بیشتر و گسترده تر جریان پان ترکی را دو چندان کرد و با توجه به همین ضرورت بنده این اثر را، که در واقع تنهاترین و معتبر ترین اثر پیرامون پان ترکیسم در سطح جهانی است، ترجمه کردم.

کتاب کنونی از چند جهت دارای امتیازات متعدد است. نخست اینکه جامع ترین نوشته پیرامون پان ترکیسم از هنگام ظهور آن، در نیمۀ دوم قرن نوزدهم، تا پایان قرن بیستم در 1995م است. دوم اینکه کتاب توصیف دقیقی از فعالیت پان ترکیست ها، به ویژه در سطح انتشار مطبوعات و کتاب های گوناگون از آغاز تا کنون، به دست می دهد. سوم اینکه نویسنده در لا به لای تجزیه و تحلیل مطالب نشریات پان ترکی به معرفی دقیق دیدگاه ها و مکاتب گروه های پان ترکیست ترکیه می پردازد و در طی همین بررسی هاست که خوانندگان به مسلک پان ترکی و ماهیت آن، به ویژه، ویژگی نژادپرستانه و الحاق گرایانۀ پان ترکیسم پی می برند. چهارم اینکه در فصل های پایانی کتاب نویسنده سیاست نوین پان ترکی دولت ترکیه را تشریح و وجوه مختلف سیاست های این دولت را برای پیاده کردن ابعاد گوناگون طرح پان ترکی در منطقه معرفی می کند و سرانجام اینکه کتاب به خودی خود گسترده ترین کتابنامه پیرامون پان ترکیسم محسوب می شود چراکه در لا به لای فصول گوناگون آن صدها منبع مربوط به پان ترکیسم و اندیشه های نظریه پردازان و فعالان آن و فعالیت های آنان برای پیشبرد طرح پان ترکی ارائه شده و این خود بهترین و گران بهاترین امتیاز این کتاب است که می تواند زمینۀ کارهای بیشتری را از سوی پژوهشگران دربارۀ پان ترکیسم فراهم سازد.

موسسه هور

این کتاب روی هم رفته چند نکتۀ اساسی را در خصوص مسلک پان ترکیسم به خوانندگان ارائه می دهد که آنها را می توان به شرح زیر خلاصه کرد:

1. پان ترکیسم به لحاظ ماهیت یک مسلک نژادپرستانه است و همان گونه که از لا به لای مطالب فصل های گوناگون بر می آید این میهن پرستی افراطی نژادی و شعار “برتری نژاد ترک بر سایر نژادها” در نوشته های اکثر نویسندگان پان ترکیست مشاهده می شود.
2. پان ترکیسم به همان اندازه که یک مسلک نژادگرایانه است به شدت رمانتیک و تخیلی نیز هست. تأکید بر یگانگی نژاد ترک در کشورهای پراکندۀ دارای لهجه های متفاوت ترکی، ایجاد امپراتوری رؤیایی از دل اروپا تا دل چین و استفاده از نمادهای گرگ خاکستری (بوزکورت) در نشریات وتبلیغات گروه های پان ترکیستی – نظیر حزب حرکت ملی – نمونۀ این رمانتیسیسم و تخیل گرایی است.
3. گروه های نخبه گرای پان ترکی، چه در ترکیه یا سایر مناطق، نه تنها به لحاظ کمیت گروه های کوچکی برخوردار از طرفداران محدود بودند بلکه میان آن گروه ها و نخبگان سیاسی و فکری نیز رقابت هایی شدید بر سر رهبری جریان پان ترکی مشاهده می شد.
4. پان ترکیسم در نوع خود مسلک و جنبشی الحاقگرایانه نیز به حساب می آید و نوشته های پان ترکیستی و عمل رهبران آنها حاکی از آن است که الحاق سایر سرزمین های دارای جمعیت های ترک زبان از اهداف عمدۀ طرح پان ترکی بوده.
5. مطالب کتاب نشانگر آن است که گروه های پان ترکیست از همان دهۀ اول قرن بیستم به بعد طرح های الحاق گرایانۀ خود را در خصوص مناطق آذری نشین و سایر مناطق ایران و کشورهای همسایه، شامل عراق و افغانستان، دنبال می کرده اند و گاه، به ویژه، در سال های حاکمیت ترک های جوان و احتمالاً، سال های پس از فروپاشی شوروی، به فعالیت های سازمانی برای پیشبرد طرح الحاق گرایانۀ پان ترکی در ایران و دو کشور عراق و افغانستان نیز دست می زده اند)).

دکتر احمدی در ادامه اشاراتی به کمبودهای کتاب کرده و عمده ترین کمبودها و اشکالات آن را عدم ارائۀ شرحی دقیق از فعالیت های پان ترکیست ها در خصوص سایر کشورها و دربر نگرفتن کارهای نظری و عملی آنان از نیمۀ دوم دهۀ 1990م به بعد دانست و گفت: ((بنده در مقام مترجم کتاب برای جبران این کمبودها برآن شدم تا مهم ترین تلاش های عملیاتی و نظری پان ترکیست ها را در چند سالۀ اخیر مورد بررسی قرار دهم و آن را به خوانندگان ایرانی ارائه کنم. در نتیجۀ کنکاش های خود متوجه شدم عمده ترین تلاش های نظری پان ترکیست ها را برای انطباق مسلک و طرح پان ترکیسم با دورۀ پس از سقوط اتحاد شوروی باید در بحث های صابر زیان بدرالدین جست و جو کرد. در میان آثار گوناگون او مقالۀ معروفش به نام پان ترکیسم، گذشته، حال و آینده مهم ترین نوشته ای است که برنامۀ کنونی پان ترکیسم را بیان می کند و ترجمۀ آن در پیوست کتاب از دیدگاه خوانندگان می گذرد و به نظر می آید پیشنهادهای مندرج در این نوشتار کوتاه در حال حاضر در دستور عملیاتی گروه های پان ترکی در منطقه قرار گرفته است و آنها تأکید بر مسائل فرهنگی و زبانی را، در کشورهای دارای گروه های ترک زبان، به منزلۀ مقدمه ای برای فراهم ساختن مراحل بعدی ادغام و الحاق سیاسی و سرزمینی در صدر برنامه ها و خواسته های خود قرار داده اند)).

در انتهای برنامه، آقایان دکتر احمدی و بیات به پرسش های مطرح شده از سوی حاضران پاسخ گفتند.

پی نوشت ها:

1- دانشیار علوم سیاسی دانشگاه تهران.

2- محقق و مترجم.