تاریخچه

در سال 1512 میلادی، شش دهه پس از اختراع صنعت چاپ، نخستین کتاب چاپی ارمنی در شهر ونیز منتشر شد. 126 سال بعد، در سال 1638 (حدود 1017ه.ش) نخستین کتاب چاپی ایران در جلفای اصفهان به زبان ارمنی به طبع رسید. اما با وجود قدمت کتاب‌های چاپی ارمنی، مطبوعات ارمنی‌زبان سابقۀ کمتری دارند.

طراحی به مناسبت برپایی نمایشگاه 200 سال انتشار مطبوعات ارمنی در انجمن دانشگاهیان ارمنی ایران.

نخستین نشریۀ ارمنی‌زبان به نام «آزدارار» (خبررسان) در سال 1794 میلادی با تلاش و همت پدر روحانی «هاروتیون شماوُنیان» متولد شیراز، در شهر مَدرَسِ هندوستان چاپ و منتشر شد.

اگرچه این نشریه چندان نپایید و پس از دو سال و انتشار هجده شماره متوقف شد، اما آغازی شد برای چاپ و نشر مطبوعات ارمنی‌زبان در جهان. پس از آن بتدریج نشریات متعدد پا به عرصۀ وجود نهادند و در زمینه‌های گوناگون علمی، هنری، مذهبی، اجتماعی، سیاسی به انتشار افکار و اندیشه‌های متفکران پرداختند. به سبب پراکندگی ارمنیان در شهرها و کشورهای جهان، مطبوعات ارمنی از همان آغاز، اغلب جنبۀ محلی نداشته‌اند و در جوامع مختلف ارمنی در جهان توزیع گردیده‌اند. دیرپاترین نشریۀ ارمنی که هنوز هم انتشار می‌یابد، مجلۀ علمی-پژوهشی «بازماوِپ» از انتشارات حوزه مذهبی «مخیتاریان» در ونیز است که از سال 1843 منتشر می‌شود.

«آزدارار» و مؤسس آن

ماهنامۀ «آزدارار» نخستین نشریۀ ارمنی‌زبان، با تیراژ 200 تا 300 نسخه، در قطع 16×19 سانتیمتر و در 32 تا 50 صفحه منتشر می‌شد. با وجود انتشار منظم، از نظر موضوعی نظم مشخصی نداشت. اشعار، امثال و حکم، بررسی اسناد تاریخی و مقالات اخلاقی مطالب آن را تشکیل می‌دادند. اخبار و مقالاتی نیز از زبان انگلیسی ترجمه می‌شد و در آن به چاپ می‌رسید. زبان اصلی نشریه ارمنی کهن (گرابار) بود ولی مقالاتی نیز به زبان ارمنی معاصر که در آن زمان کاربرد نوشتاری محدود داشت، در آن چاپ می‌شد. این ماهنامه در جامعۀ ارمنیان هندوستان، جلفای اصفهان، تبریز، فسطنطنیه (استانبول) و شهرهای ارمنستان خوانندگانی داشت.

«آزدارار» نخستین نشریه ارمنی

مؤسس «آزدارار» کشیش «هاروتیون شماوُنیان» به سال 1750 در شیراز چشم به دنیا گشود. ابتدا در زادگاه خود و سپس در کلیسای «وانک» اصفهان به کسب دانش پرداخت و در همان کلیسا به سلک روحانیان در آمد و به عنوان کشیش به شیراز مراجعت کرد.

اما پس از چندی گرفتار مصیبتی عظیم شد و به فاصلۀ یک هفته دو فرزند خردسالش را از دست داد. اندوه مرگ فرزندان او را چنان دگرگون کرد که کار و زندگی را رها کرده، در باباکوه شیراز به درویشان و صوفیان پیوست و مدت هفت سال با آنان سر کرد و در این مدت در زبان و ادبیات فارسی و عربی و الهیات متبحر شد.

ارمنیان شیراز که از بازگرداندن او ناامید شده بودند سرانجام به پیشوای دینی خود مستقر در صومعۀ «وانک» جلفای اصفهان مراجعه کردند و با فرمانی به سال 1784 او را به عنوان کشش شهر مَدرَس به هندوستان گسیل داشتند.

به درخواست ارمنیان مَدرَس بازماندگان خانواده کشیش نیز به او پیوستند و به زندگی نابسامان او سر و سامانی دادند.

کشیش هاروتیون بزودی به کارهای فرهنگی نیز پرداخت. در سال 1789 چاپخانه‌ئی دایر کرد و به چاپ کتب همت گماشت. در همین چاپخانه در سال 1894 نخستین نشریۀ ارمنی‌زبان «آزدارار» را به چاپ رسانید.

«هاروتیون شماوُنیان»

کشیش «هاروتیون شماوُنیان» در سال 1824 درگذشت و در صحن کلیسای مریم مقدس مَدرَس به خاک سپرده شد.

نشریات ارمنی‌زبان در ایران

پس از «آزدارار» در سال‌های نخست قرن نوزدهم نشریاتی چند در حوزۀ فرهنگی-مذهبی مخیتاریان در ونیز منتشر شد ولی تا دهۀ 40 مطبوعات ارمنی رشد کمی و کیفی محدودی داست. از دهۀ 40 تا پایان قرن نوزدهم در بسیاری از جوامع ارمنی پراکنده در جهان، نشریات متعددی چاپ و منتشر گردیدند، از جمله در شهرهای کلکته، ازمیر، وین، قسطنطنیه، سنگاپور، پاریس، تفلیس، مسکو، سن‌پترزبورگ، اورشلیم، واقارشاپات (اجمیادزین)، مارسی و …

سرانجام با تأخیری صدساله نسبت به «آزدارار» در اول ژانویه سال 1894، هفته‌نامۀ «شاویق» در تهران منتشر شد. انتشار شاویق ثمرۀ جنب و جوش فرهنگی، اجتماعی و سیاسی جامعۀ ارمنی ایران در ربع پایانی قرن نوزدهم بود. در عین حال انتشار این نشریه مرهون تلاش و پیگیری یکی از شخصیت‌های مؤثر سیاسی وقت، مترجم نامی آثار شکسپیر، «هوانس خان ماسحیان» (مساعدالسلطنه) بود.

هفته‌نامۀ شاویق در چهار صفحه، ابتدا در قطع 26/5×35 سانتیمتر، سپس 35/5×45 سانتیمتر، به تعداد 50 شماره در سال منتشر می‌گردید و بهای اشتراک 6 ماهۀ آن 6 قران و اشتراک یکساله 10 قران بود. صاحب امتیاز هفته‌نامه «آندریاس بکنظریانس» بود و سردبیر آن در ابتداء «هوانس خان ماسحیان» بود ولی وی بزودی به عنوان نمایندۀ دولت ایران عازم کشورهای روسیه و آلمان شد و همکاریش با شاویق ادامه نیافت. در پاییز 1894 (1273ش) نویسندۀ معروف ارمنی «ورتانِس پاپازیان» (1864-1920م) که برای تدریس در مدرسۀ ارامنۀ «هایکازیان» به تهران دعوت شده بود، سردبیری هفته‌نامه را به عهده گرفت.

پاپازیان با ابتکارات خاص و انعکاس اخبار شهرستان‌ها و جوامع ارمنی در مناطق روستایی ایران از قبیل قراخان، ساوجبلاغ، سولدوز، قراداغ و غیره و چاپ اخبارِ مناطق ارمنی‌نشینِ اقصی نقاط جهان و نیز ترجمه و چاپ مطالب از نشریات انگلیسی، آلمانی، روسی و فرانسه به مقبولیت هفته‌نامه افزود. در صفحات شاویق در کنار مطالب خبری و بررسی‌های اجتماعی، آثار ادبی از زبان‌های روسی، فارسی و زبان‌های اروپایی نیز ترجمه و طبع می‌شد.

در آوریل 1896 (1275ش) پاپازیان تهران را ترک کرد. از آن پس ظاهراً صاحب امتیاز هفته‌نامه رأساً به امور طبع و نشر آن پرداخت ولی توفیقی نیافت و شاویق در ماه مه 1897 (1276ش) پس از انتشار شماره‌های معدودی متوقف شد.

دومین نشریۀ ارمنی‌زبان ایران «آستق آرِوِلیان» (ستاره شرق) است که در سال 1896 در تهران انتشار یافت ولی چندان نپایید. از آن پس شهرهای تبریز و جلفای اصفهان در کار مطبوعات ارمنی‌زبان فعال شدند. در تهران پس از یک و نیم دهه رکود در سال 1912 (1291ش) نشریۀ دوهفتگی ارمنی‌زبان به نام «آرشالویس» منتشر شد که بیش از یک سال دوام نیافت. نشریۀ ارمنی‌زبان بعدیِ تهران «آراوُت» بود که در سال‌های 1919 و 1920م منتشر گردید.

در دهۀ 1920 میلادی (1300-1310ش) تهران کانون فعالیت‌های مطبوعاتی نشریات ارمنی‌زبان شد. نشریات متعددی بویژه با زمینه‌های اجتماعی-سیاسی پا به عرصه وجود نهادند ولی پس از مدتی کوتاه از حرکت بازماندند. در میان نشریات دهۀ 1920 نشریۀ فکاهی «بوبوخ» طولانی‌ترین دورۀ انتشار را داشته است (1920-1942م). گفتنی است که «بوبوخ» اولین فکاهی‌نامۀ ارمنی‌زبان ایران بوده است.

در بهار سال 1931 (1310ش) روزنامۀ «آلیک» آغاز به انتشار کرد، «آلیک» در آغاز به صورت هفتگی، سپس به صورت سه روز یکبار، دو روز یکبار و سرانجام روزانه انتشار یافت و هم اکنون 66 سال از انتشار مداوم آن می‌گذرد.

نشریات ارمنی‌زبان ایران در تبریز و اسفهان نیز انتشار یافته‌اند. نخستین نشریۀ ارمنی‌زبان تبریز به نام «گورتز» (کار) است که در 1903 (1282ش) و فقط در یک شماره منتشر شد. سپس در سال‌های 1904-1905 خبرنامۀ خلیفه‌گری ارامنۀ آذربایجان به صورت هفتگی انتشار یافت. با وجود این، شمار نشریات ارمنی‌زبان ایران در دهۀ اول قرن بیستم میلادی بیش از 5-6 عنوان نیست. از سال 1909 تا 1922 تبریز کانون انتشار مطبوعات ارمنی‌زبان ایران بود. در این مدت نشریات متعددی در کوتاه مدت در این شهر انتشار یافتند. طولانی‌ترین مدت انتشار از آنِ «زانگ» (1910-1922) و «آیگ» (1912-1922) بوده است.

بار دیگر در سال‌های جنگ دوم و پس از آن به عناوین یکی دو نشریۀ ارمنی‌زبان در تبریز برمی‌خوریم: هاکافاشیست (ضدفاشیست، 1943-1945)، آرِوِلک (شرق، 1942-1946)، وِرِلک (ترقی، 1952).

علاوه بر نشریات چاپی نشریاتی نیز به صورت دستنویس، ماشین‌نویسی شده و تکثیر شده به زبان ارمنی از سوی شوراهای خلیفه‌گری، انجمن‌ها، دانش‌آموزان مدارس ارمنی و گروه‌های مختلف انتشار یافته‌اند که آنها را «نشریات داخلی» می‌نامیم. قدیمی‌ترین آنها «نشتاراک» (نشترک) است که در سال 1893 به صورت چاپ سنگی در رشت منتشر شد. سپس نشریۀ «پایلاک-کایتز» (Paylak-Kaytz) در سال‌های 1898-1903 به همت دانش‌آموزان مدرسۀ «هایکازیان-تاماریان» تبریز انتشار یافت. در تهران نخستین نشریه از این دست «پاروس»  (Paros)است که به سال 1901 منتشر گردید. این نشریات به طور محدود توزیع شده‌اند ولی شمار آنها از شمار مطبوعات چاپی کمتر نیست. جدول زیر محل انتشار و تعداد این گونه نشریات را نشان می‌دهد:

محل انتشار      تعداد

تهران                32

تبریز                  24

جلفای اصفهان    10

آبادان                 3

شهرهای دیگر     9

جمع                 78

به سبب نشر و توزیع محدود «نشریات داخلی»، ارقام این جدول را نباید قطعی دانست.

به طور کلی بیشترین شمار نشریات ارمنی‌زبان ایران در تهران منتشر شده است و هم اکنون نیز چاپ نشریات ارمنی منحصر به تهران است.

در صفحات آینده، ابتداء فهرست مطبوعات ارمنی‌زبان ایران، سپس فهرست «نشریات داخلی» دو دهه اخیر و در پایان، نشریات فارسی که دارای صفحاتی به زبان ارمنی بوده‌اند، به ترتیب تاریخ انتشار درج خواهد شد.

1. فهرست نشریات ارمنی‌زبان به ترتیب تاریخ انتشار
2. شاویق: Shavigh (گذرگاه)

هفته‌نامۀ اجتماعی، ادبی، سیاسی. تهران، 1894-1897م. (1272-1276ش). صاحب امتیاز و ناشر: آندریاس بکنظریانس. سردبیران: هوانس خان ماسحیان و ورتانس پاپازیان. چاپخانۀ «جاواهای». 2 تا 6 صفحه. 26/5×35 و 35/5×45 سانتیمتر.

2. آستق آرولیان: Astgh Arevelyan (ستاره شرق)

هفته‌نامۀ اجتماعی، ادبی، سیاسی. تهران، 1896م. سردبیر: ماکار ماکاریان. چاپخانۀ «جاواهای». 4 صفحه. 34×50 سانتیمتر. 26 شماره منتشر شده است.

3. گورتز: Gortz (کار)

هفته‌نامۀ ادبی، علمی و بازرگانی. تبریز، 1903م (1282ش). ناشر: خلیفه‌گری ارامنۀ آذربایجان سردبیران: یقیشه وارتاپت مرادیان و «آترپت». چاپخانۀ خلیفه‌گری ارامنۀ آذربایجان. 8 صفحه. 28×38 سانتیمتر. یک شماره به عنوان نمونه به قصد ادامۀ انتشار در ژانویۀ 1904 منتشر شد ولی ادامه نیافت.

4. آزدارار آراجنوردارانی: Azdarar Arajnordarani (خبرنامۀ خلیفه‌گری)

هفته‌نامه. تبریز، 1904-1905. سردبیر: ماشتوتس وارتاپت پاپازیان. ناشر: نرسِس پاپازیان. چاپخانۀ خلیفه‌گری ارامنۀ آذربایجان. 4 صفحه. 26×36 سانتیمتر. 34 شماره منتشر شده است.

5. نور جوقایی لرابر: Nor Jughayi Lraber (خبرنامۀ جلفای نو)

ماهنامه، نشریۀ خلیفه‌گری ارامنه ایران و هندوستان. جلفای اصفهان، 1904-1908م. سردبیر: باگرات وارتاپت واردازاریان. چاپخانۀ  کلیسای «وانک»و 4 تا 6 صفحه. 28×40 و 31×46 سانتیمتر. 45 شماره منتشر شده است.

6. نور جوقایی آوِتابر: Nor Jughayi Avetaber (نویدبخش جلفای نو)

هفته‌نامه. جلفای اصفهان، 1908-1911م. چاپخانۀ کلیسای «وانک». دربارۀ این نشریه اطلاعات موثق موجود نیست. نام نشریه نیز مورد تردید است.

7. آراوُت: Aravot (صبح)

هفته‌نامه، سپس نشریۀ سه روزانۀ ادبی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی. تبریز، 1909 (1288ش)-1911م. سردبیر: هایراپت پانیریان و هوسپ هوانسیان (؟). چاپخانۀ «بان‌وُر»، چاپخانۀ خلیفه‌گری ارامنۀ آذربایجان و «امید». 4 صفحه. 36×52 سانتیمتر.

8. زانگ: Zang (زنگ)

هفته‌نامه، در آخر نشریۀ سه روزانۀ سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، ادبی. تبریز، 1910-1922م. مؤسس و سردبیر: آلکساندر دِر وارتانیان. چاپخانه‌های خلیفه‌گری ارامنۀ آذربایجان و «پاروس». 2-4 صفحه. 37/5×55 و 48×64 سانتیمتر.

9. تاوریزی هایتاراروتیون‌نِر: Tavrizi Haytararutiunner (اعلانات تبریز)

گاهنامه. تبریز، 1910-1912م. سردبیر: اسقف کاراپت دِرمگردچیان. ناشر: خلیفه‌گری ارامنۀ آذربایجان. چاپخانۀ خلیفه‌گری ارامنۀ آذربایجان. 21 شماره منتشر شده است.

10. آقاقان: Aghaghan

نشریۀ دوماهانۀ مصور. تبریز: 1912 (1290ش)-1913م. ناشر: «انجمن روستای آقاقان قراداغ». سردبیر: واقیناک سارگیسیان. چاپخانۀ «پاروس». 40 صفحه. 17×25 سانتیمتر. از شمارۀ 5 (1913م) به عنوان «قراداغ» و ماهانه منتشر شد.

11. آرشالویس: Arshaluys (سپیده)

نشریۀ دو هفتگی. تهران، 1912م (1291ش). صاحب امتیاز و ناشر: آرسن میکایلیان. اعضاء هیئت تحریریه: زورا ساگینیان، هوسپ هوانسیان و دیگران. چاپخانۀ «پاروس»و 16 صفحه. 21×29 سانتیمتر. 10 شماره منتشر شده است.

12. میتک: Mitk(اندیشه)

هفته‌نامۀ ادبی، اجتماعی، سیاسی. تبریز، 1912-1914م. سردبیر و ناشر: آلکساندر وارتانیان. چاپخانۀ «پاروس» و چاپخانۀ خلیفه‌گری ارامنۀ آذربایجان. 4 صفحه. 36/5x5/51 سانتیمتر.

13. آیگ: Ayg (پگاه)

هفته‌نامه، سپس نشریۀ سه روزانۀ اجتماعی-سیاسی و در پایان نشریه دو روزانه. تبریز 1912-1922م. سردبیران: مگردوم ساهاکیان و گاسپار هاکوپیان. چاپخانۀ خلیفه‌گری ارامنۀ آذربایجان. 2 تا 4 صفحه. 32×48، 34×50 و 38×55 سانتیمتر.

14. خسک: Khosk (سخن)

نشریۀ دوماهانۀ ادبی. تبریز، 1913م. ناشر و سردبیر: هراند غریبیان. چاپخانۀ خلیفه‌گری ارامنۀ آذربایجان. 36 صفحه. 14×21 سانتیمتر. دو شماره منتشر شده است.

15. اُتار پونجِر: Otar Punjer (گلچین ادبیات خارجی)

نشریۀ هنری، ادبی (ادبیات خارجی). تبریز، 1913م. ناشر و سردبیر: آلکساندر ملیک وارتانیان. چاپخانۀ خلیفه‌گری ارامنۀ آذربایجان. فقط شمارۀ اول در 159 صفحه منتشر شده است. 15/5×23 سانتیمتر.

16. قراداغ: Gharadagh

ماهنامه، سپس دوهفته‌نامه. تبریز، 1913-1914م. از انتشارات انجمن روستای آقاقان قراداغ. سردبیر: واقیناک سارگیسیان. چاپخانۀ «پاروس». 32-40 صفحه. 17/5×26 سانتیمتر. 21 شماره منتشر شده است.

17. آرشالویس:

هفته‌نامۀ اجتماعی-سیاسی برای نوجوانان. تبریز، 1918-1919م. از انتشارات انجمن نوجوانان تبریز. زیر نظر هیئت تحریریه. چاپخانۀ خلیفه‌گری ارامنه آذربایجان. 2 صفحه. 30×44 سانتیمتر. 21 شماره منتشر شده است.

18. پایکار: Paykar (پیکار)

هفته‌نامه، سپس نشریۀ دوهفتگی سیاسی، اجتماعی، تبریز، 1918-1919م. زیر نظر هیئت تحریریه. 4 صفحه. 29×38 سانتیمتر.

19. کوهاک: Kohak (موج)

نشریۀ اطلاعات عمومی ادبی و هنری. تبریز، 1918م. ناشر و سردبیر: ه. آرامیانس. در 1919 به عنوان گِقاسر منتشر شد.

20. گقاسِر: Geghaser (دوستدار زیبایی)

ماهنامۀ اطلاعات عمومی ادبی و هنری برای دانش‌آموزان. تبریز، 1919م. مسؤول هیئت تحریریه: موشِق هوانسیان. چاپخانۀ خلیفه‌گری ارامنۀ آذربایجان. 24 صفحه. 17×22 سانتیمتر.

21. مینارِت: Minaret (مناره)

هفته‌نامۀ ادبی، اجتماعی و علمی. تبریز، 1919-1921م. سردبیر: آراکِل هاروتیونیان. چاپخانۀ خلیفه‌گری ارامنۀ آذربایجان. 2-4 صفحه. 26×56 و 33×49 سانتیمتر.

22. آراوُت:

هفته‌نامه. تهران، 1919-1920م. صاحب امتیاز و ناشر: هامبارتسوم بازیل. سردبیران: زورا ساگینیان و هوسپ هوانسیان. چاپخانۀ تهران. 2-4 صفحه. 45×60 سانتیمتر. 76 شماره منتشر شده است.

23. ایرانی آراوُت: Irani Aravot (صبح ایران)

هفته‌نامه. تهران، 1919م. (1297ش). ل.گ. میناسیان در کتاب «مطبوعات ارامنه ایران» می‌نویسد که چنین نشریه‌ئی وجود نداشته است.

24. بوبوخ: Bobokh (لولو)

نشریۀ دوهفتگی، سپس هفته‌نامۀ فکاهی، اجتماعی. تهران، 1920 (1298ش)-1942م. صاحب امتیاز: آرمناک آقاسیان، سردبیر: هایک گاراگاش. چاپخانۀ «روشنایی»، «پاروس»، «بوبوخ» و «وراتزنوند». 4-8 صفحه. 23×36، 28×40 و 40×56 سانتیمتر. اولین نشریۀ فکاهی ارمنی‌زبان ایران بوده است.

25. اِنکر: Enker (دوست)

ماهنامه. جلفای اصفهان، 1920م. ناشر: انجمن «بوی اسکاوتز» (پسران پیشاهنگ) به مدیریت هوسپ آبکاریان. چاپخانۀ کلیسای «وانک». 16-18 صفحه. 18×24 سانتیمتر. سه شماره منتشر شده است.

26. هوریزون: Horizon (افق)

هفته‌نامۀ کارگری، اجتماعی. تهران، 1920م. (1299ش). صاحب امتیاز هاکوپ هوانسیان. زیر نظر هیئت تحریریه. چاپخانۀ «پاروس». 4 صفحه. 41×56 سانتیمتر. 12 شماره منتشر شده است.

27. ایرانی آشخاتاوُر: Irani Ashkhatavor (کارگر ایران)

هفته‌نامه، سپس نشریۀ سه روزانه. تهران، 1920 (1299ش) -1921م. صاحب امتیاز: واهان مسروپیان. زیر نظر هیئت تحریریه. چاپخانۀ تهران. 4 صفحه. 41×56 و 42×59 سانتیمتر. ادامۀ هفته‌نامۀ هوریزون بوده است. از 1921 تا 1924م با ترجمۀ فارسی تحت عنوان «رنجبر ایرانی» منتشر گردید.

28. رنجبر ایرانی:

هفته‌نامۀ اجتماعی، کارگری. تهران، 1921-1924م. صاحب امتیاز و سردبیر: واهان مسروپیان. چاپخانۀ «تهران و شرکاء» و «مدرن». در آغاز 2 سپس 8-10 صفحه. 40/5×55 سانتیمتر.

29. نورکیانک: Nor Kyank (زندگی نو)

نشریۀ سیاسی، اجتماعی و ادبی. در آغاز به صورت دو روز در هفته و از 1923 هفتگی منتشر شده است. تهران، 1922 (1300ش)-1927م. صاحب امتیاز: استپان خانبابیان و از سال 1924 دکتر وارتان هوانسیان. سردبیر: اونیک مخیتاریان. چاپخانۀ «پاروس». 4 صفحه. 40×56 و 51×66 سانتیمتر.

30. بان‌وُر: Banvor (کارگر)

هفته‌نامۀ اجتماعی، سیاسی و ادبی. تهران، 1923-1925م. صاحب امتیاز: تزرون گینوسیان. زیر نظر هیئت تحریریه. چاپخانۀ «بُسفر» و «شرکت مدرن». 2-4 صفحه. 42×58 سانتیمتر.

31. مِهیان: Mehyan (آتشکده)

هفته‌نامه. تهران، 1924م. سردبیر: آوتیس یقیایان.

32. نور پاتگام: Nor Patgam (پیام نو)

ماهنامۀ ادبی-هنری. تهران، 1924-1925م. صاحب امتیاز هاکوپ هوانسیان. سردبیر: مارکار قرابگیان (دِو). ناشر: انجمن «میتک» (اندیشه). چاپخانۀ «پاروس». 16 صفحه. 20×28 سانتیمتر. 13 شماره منتشر شده است.

33. رنجبر:

هفته‌نامۀ اجتماعی، کارگری. تهران، 1924م. سردبیر و ناشر: آ. یقیایان. 4 صفحه.

34. گاقاپار: Gaghapar (مرام)

هفته‌نامۀ اجتماعی، سیاسی و ادبی. از 1926 سه روز یک بار منتشر شده است. تهران، 1925-1927م. صاحب امتیاز: آرتاشس بگیان. مسؤول هیئت تحریریه: دکتر آرشاک قازاریان، چاپخانۀ «روشنایی». 4 صفحه. 40×55 سانتیمتر.

35. نور گاقاپار: Nor Gaghapar (مرام نو)

سالنامۀ ادبی، علمی، سیاسی و اجتماعی. از انتشارات هفته‌نامۀ «گاقاپار». تهران 1926م. سردبیر: دکتر آرشاک قازاریان. چاپخانۀ «روشنایی» و سپس «بسفر». 460 صفحه. یک شماره منتشر شده است.

36. پارسکاهای تارِتسویتس: Parskahay Taretsuyts(سالنامۀ ایرانیان ارمنی)

تهران، 1927 و 1929 و 1930م. سردبیر و ناشر: هایک گاراگاش و ک. پیونیان. چاپخانۀ «پاروس»، 276 تا 487 صفحه. 16/5×24 سانتیمتر و 5/15×21 سانتیمتر. 3 شماره منتشر شده است.

37. نور خسک: Nor Khosk (سخن نو)

نشریۀ دو روزانۀ مستقل ادبی، اجتماعی و سیاسی. تهران، 1930م. (1308-1309ش). صاحب امتیاز و سردبیر: سیمون سیمونیان. چاپخانۀ «مدرن» و «بُسفر». 4 صفحه. 41×56 سانتیمتر. 56 شماره منتشر شده است. از شمارۀ 8 یک صفحۀ آن به زبان فارسی بوده است.

38. وراتزنوند: Veratznund (تولد نو)

روزنامۀ سیاسی، اجتماعی و ادبی. تهران، 1930-1953م. تا 1941 هفته‌نامه بوده، سپس به صورت نشریۀ دوروزانه و از 1943 روزانه منتشر شده است. در سال‌های 1950 و 1951 مجدداً به صورت هفته‌نامه و از آن پس سه روز یکبار و دو روز یکبار انتشار یافته است. صاحب امتیاز و سردبیر: هایک گاراگاش. چاپخانۀ «پاروس»، «بوبوخ» و «وراتزنوند». 2 تا 12 صفحه. 29×43، 30×41 و 42×60 سانتیمتر. 2491 شماره منتشر شده است.

39. آلیک: Alik (موج)

روزنامۀ خبری، ادبی، اجتماعی و سیاسی. تهران. از فروردین 1931 (1310ش) تا سال 1934 به صورت هفتگی چاپ شده، از سال 1935 تا 1940 دو روز یکبار به چاپ رسیده است. از سال 1941 تاکنون به صورت روزانه منتشر می‌شود. مؤسسین: دکتر هاروتیون استپانیان، دکتر وارتان هوانسیان، استپان خانبابیان، هوسپ تادئوسیان، هامبارتسوم گریگوریان و یقیشه ایشخانیان. سردبیر کنونی روزنامه سدا داویدیان است. ابتدا در 4 صفحه و اکنون در 8 صفحه منتشر می‌شود. 42×61 و 35×50 سانتیمتر. ضمیمه‌های فارسی، ارمنی و انتشارات متعدد داشته است. تاکنون بیش از 17 هزار شماره منتشر شده است.

40. آروسیاک: Arusyak (زهره)

نشریۀ مستقل دوروزانه و سپس روزانۀ سیاسی، اجتماعی، ادبی، اقتصادی و ایران‌شناسی. تهران، 1935-1936م. صاحب امتیاز و سردبیر: آرتاشس نازاریان. چاپخانۀ اطلاعات. 2 تا 4 صفحه. 27×35، 36/5×51 و 38×56 سانتیمتر.

41. نور اج: Nor Ej (صفحۀ نو)

گاهنامۀ ادبی. انتشار گروه ادبی «نور اِج». تهران، 1935-1978م. چاپخانۀ «مدرن» و «ناییری». 64-206 صفحه. 17/5×22 سانتیمتر. 19 شماره منتشر شده است.

42. نور هاسکر: Nor Hasker (خوشه‌های نو)

نشریۀ دوهفتگی مصور برای کودکان و نوجوانان (در آغاز ماهنامه بوده است). تهران، 1935-1937م (1314-1316ش). صاحب امتیاز و سردبیر: مارگاریت سارواریان. چاپخانۀ «مدرن»، «خیام» و «نورهاسکر». 24 صفحه. 18/5×25/5 سانتیمتر. 29(؟) شماره منتشر شده است.

43. ناواسارد: Navasard

نشریۀ دو ماهانۀ ادبی-علمی. تهران، 1937 (1316ش) -1939م. ناشر: مگردوم مگردچیان. سردبیران: هوسپ تادئوسیان و تاجات پوغوسیان. چاپخانۀ «مدرن». 64 صفحه. 17×24 سانتیمتر. 10 شماره منتشر شده است.

44. بوبوخ:

نشریۀ دوهفتگی برای کودکان و نوجوانان. وابسته به نشریۀ فکاهی «بوبوخ». تهران، 1940-1943م. در آغاز همراه با نشریۀ «بوبوخ» و به همان قطع، در دو صفحه انتشار می‌یافت. سپس به صورت مستقل در 8 صفحه و به قطع 20×28 سانتیمتر منتشر شد. سردبیر: هایک گاراگاش. چاپخانۀ «بوبوخ». در پایان سال 1942 به نشریۀ «وراتزنوند» پیوست.

45. آروسیاک

روزنامۀ مستقل سیاسی، اجتماعی، علمی و ادبی. تهران 1942م. صاحب امتیاز و سردبیر: آرتاشس نازاریان. چاپخانۀ «مدرن». 2-4 صفحه. قطع 36×50 سانتیمتر.

46. نور آقبیور: Nor Aghbiur (چشمۀ نو)

ماهنامۀ کودکان و نوجوانان. تهران، 1942-1948م. سردبیران: آندره دِراوهانیان و وُستانیک هوانسیان. چاپخانۀ «پاروس»، «گارون»، «گوتنبرگ»، «مدرن» و «آنی». 12-16 (12-36؟) صفحه. 18/5×21/5 و 16/5×23 سانتیمتر. به صورت ناپیوسته منتشر شده و سال 1944 انتشار نیافته است.

47. لویس: Luys (نور)

نشریۀ دوماهانۀ ادبی و علمی. تهران، 1943 (1322ش) -1945م. سردبیران: هوسپ تادئوسیان، هامبارتسوم گریگوریان و تاجات پوغوسیان. چاپخانۀ «مدرن». 64-80 صفحه. 17/5×26 سانتیمتر. 14 شماره منتشر شده است.

48. هاکافاشیست‌آکان ترتیک: Hakafashistakan Tertik (نامۀ ضدفاشیست)

ارگان کمیتۀ ضدفاشیست آذربایجان. تبریز، 1943-1944م. زیر نظر هیئت تحریریه. از شماره 17 (1944م) به نام «هاکافاشیست» و به صورت هفته‌نامه و سپس نشریۀ سه روزانه منتشر شد.

49. هاکافاشیست: Hakafashist (ضدفاشیست)

هفته‌نامه و سپس نشریۀ سه روزانه. ارگان کمیته ضدفاشیست آذربایجان. تبریز، 1944 (1322ش)-1945م. چاپخانۀ خلیفه‌گری ارامنۀ آذربایجان. 2-4 صفحه. 35×55 و 30×42 سانتیمتر.

50. تساخاول: Tsakhavel (جاروب)

نشریۀ مصور فکاهی. تهران، 1943 (1322ش) -1944م. صاحب امتیاز و سردبیر: یرواند بازِن (بازین) میرزایان. چاپخانۀ «مدرن» و «آنی». 18-20 صفحه. 18×22/5 و 23×31 سانتیمتر. 8 شماره منتشر شده است.

51. مشاکویت: Mshakuyt (فرهنگ)

خبرنامۀ انجمن فرهنگی ارمنی. تهران. 1944م. چاپخانۀ «پاروس». 20×27 سانتیمتر. 12 صفحه. یک شماره منتشر شده است.

52. گارون: Garun (بهار)

ماهنامه، نشریۀ انجمن فرهنگی نوجوانان ارمنی. تهران، 1945م. چاپخانۀ «مدرن». دو شماره منتشر شده است.

53. گیتوتیون یِو آروست: Gitutiun yev Arvest (دانش و هنر)

نشریۀ انجمن دانشگاهیان ارمنی ایران. تهران، 1946م. زیر نظر هیئت تحریریه. چاپخانۀ «مدرن». 120 صفحه. 15×20/5 سانتیمتر. یک شماره منتشر شده است.

54. آشخاتانک: Ashkhatank (کار)

روزنامۀ اجتماعی، سیاسی، ادبی (در آغاز نشریۀ سه روزانه). تهران، 1946 (1325ش) -1947م. صاحب امتیاز و مدیر مسؤول: پروفسور گ. هاکوپیان. چاپخانۀ گوتنبرگ. 4 صفحه. 35×50 سانتیمتر.

55. آرِوِلک: Arevelk (شرق)

نشریۀ سه روزانه، سیاسی، اجتماعی و ادبی. تبریز، 1945-1946م. این نشریه عنوان جدید نشریۀ «هاکافاشیست» است که از شماره 98 تغییر نام داده است. سردبیر: داویت گئورگیان. 4 صفحه. 32×44 سانتیمتر.

56. آزدارار جشمارتوتیان: Azdarar Djshmartutyan (خبرنامۀ حقیقت)

ماهنامۀ مذهبی. ناشر: کلیسای ادونتیست. تهران، 1947م. سردبیر: هوانس دِرگریگوریان. چاپخانۀ «مدرن». 12 تا 16 صفحه. 22×32 سانتیمتر. سه شماره منتشر شده است.

57. آرپی: Arpi (آفتاب)

ماهنامۀ ادبی، علمی و اجتماعی. تهران، 1949-1955م. سردبیر و ناشر: هوسپ تادئوسیان. چاپخانۀ «مدرن». 64-72 صفحه. 17×24 سانتیمتر. در سال‌های 1950-1953 ضمیمه‌ئی برای کودکان به همان نام و همان قطع در 16-24 صفحه داشته است.

58. لوسابر: Lusaber (نور آور)

ماهنامۀ کودکان و نوجوانان. تهران، 1949 (1328ش) -1971م. صاحب امتیاز: آشوت مرادخانیان، زیر نظر هیئت تحریریه. چاپخانۀ «فرانسوا مَلِک کَرَم»، «آلیک»، «آنی»، «مدرن». 32 صفحه. 17×24 سانتیمتر.

59. آرمنوهی: Armenuhi (زن ارمنی)

ماهنامۀ ادبی، تاریخی و هنری. تهران 1949 (1328ش) -1955م. مدیر مسؤول و سردبیر: آندره دِراوهانیان.

چاپخانۀ «مدرن»، «آلیک» و «آنی». 16 تا 32 صفحه. 20×28 و 22×29 سانتیمتر. 62 شماره منتشر شده است.

60.اِروس: Eros

جُنگ ادبی. تهران، 1950م. سردبیر: نورایر استپانیان. چاپخانۀ «ایرانچاپ». 72 صفحه. 17/5×24/5 سانتیمتر. فقط یک شماره منتشر شده است.

61. تساخاول:

نشریه دوهفتگی فکاهی. تهران: 1950-1958م. (1329-1336ش). صاحب امتیاز و سردبیر: یرواند بازِن (بازین) میرزایان. چاپخانۀ «ایرانچاپ»، «آنی» و «الوان». 8-12 صفحه. قطع 25×35/5 سانتیمتر.

62. نورآیگ: Nor Ayg (پگاه نو)

هفته‌نامه. تهران، 1951-1953م (1330-1332ش). صاحب امتیاز: س. سارگیسیان. زیر نظر هیئت تحریریه. چاپخانۀ «وراتزنوند»، «گیلان» و «دانش». 4 صفحه. 30×45 و 35×50 سانتیمتر.

63. پاهاک: Pahak (نگهبان)

ماهنامۀ سیاسی، اجتماعی و ادبی. تهران، 1951 (1330ش) -1952م. صاحب امتیاز و سردبیر: موشق ماستیان (ماسریان؟): چاپخانه «الوان». 32-64 صفحه. 16/5×23 سانتیمتر.

64. پاهاک:

نشریۀ دوروزانۀ اجتماعی و ادبی. تهران 1952م (1331ش). صاحب امتیاز: موشِق ماستیان (ماسریان؟)، زیر نظر هیئت تحریریه. چاپخانۀ «الوان». 4 صفحه. 25/5×5/35 سانتیمتر. 21 شماره منتشر شده است.

65. ورلک: Verelk (ترقی)

هفته‌نامۀ سیاسی، اجتماعی، ادبی. تبریز 1952م (1331ش). صاحب امتیاز و سردبیر: آرامائیس آرزومانیان. چاپخانۀ خلیفه‌گری ارامنۀ آذربایجان. 4 صفحه. 30/5×46 سانتیمتر. 12 شماره منتشر شده است.

66. شانت: Shant (صاعقه)

ماهنامه. نشریۀ دانش‌آموزان دبیرستان‌های کوشش داویدیان و کوشش مریم. تهران، 1958م (1336ش). چاپخانۀ «ایرانچاپ». 12 صفحه. 17/5×25 سانتیمتر. دو شماره منتشر شده است.

67. آرارات:

ماهنامۀ انجمن فرهنگی آرارات. تهران، 1959-1960م. سردبیر: سواک ساگینیان. چاپخانۀ «آلیک». 32 صفحه. 17×24 سانتیمتر.

68. ماهنامۀ آلیک:

ماهنامۀ ادبی، هنری، علمی و اجتماعی. تهران، 1961-1963م. چاپخانۀ «آلیک». 80-96 صفحه. 17×23 سانتیمتر.

69. خاچبار: Khachbar (جدول کلمات متقاطع)

گاهنامه. تهران 1962م. رئیس هیئت تحریریه: وارتان نازاریان، چاپخانۀ مدرن. 16 صفحه. 14×21 سانتیمتر. چهار شماره منتشر شده است.

70. آرمن: Armen

ماهنامۀ ادبی، هنری، علمی و ورزشی. ناشر: گروه تآتر انجمن فرهنگی آرارات. تهران، 1963م. زیر نظر هیئت تحریریه. چاپخانۀ «مدرن». 48 صفحه. 22×27 سانتیمتر. دو شماره منتشر شده است.

71. آلیک پاتانِکان: Alik Patanekan (آلیک نوجوانان)

نشریۀ دوهفتگی. تهران 1969-1978م. رییس هیئت تحریریه: ژیرایر غریبیان. چاپخانۀ آلیک. 12-16 صفحه. 24×34 سانتیمتر. 187 شماره منتشر شده است.

72.رافّی تارِگیرک: Raffi Taregirk (سالنامۀ رافی)

سالنامۀ ادبی، تحقیقی، تاریخی و فرهنگی. تهران، 1969-1971م. ناشر و سردبیر: تاجات پوغوسیان. شماره‌های اول و دوم در چاپخانه «مدرن» تهران و شمارۀ سوم که در سال 1984 منتشر شد در چاپخانۀ کلیسای «وانک» اصفهان به چاپ رسیده است. تعداد صفحات به ترتیب 583 و 688 و 263 است. 17/5×24 سانتیمتر.

73. هور:

ماهنامۀ پژوهشی، تاریخی، ادبی و فرهنگی. تهران 1971-1974م (1349-1353ش). صاحب امتیاز و مدیر مسؤول: دکتر گاگیک هواگیمیان. چاپخانۀ «نوربخش»، «خوشه» و «وحید». 124-180 صفحه. 18×25 سانتیمتر. 38 شماره به زبان‌های فارسی و ارمنی منتشر شده است.

74. پیونیک: Piunik (ققنوس)

هفته‌نامۀ سیاسی، اجتماعی و ادبی. تهران، 1979 (1358ش) -1983م. صاحب امتیاز و سردبیر: ژرژ هامبارچیان. چاپخانۀ کارون. 4-8 صفحه. 30×45 سانتیمتر.

75. نور خسک: Nor Khosk (سخن نو)

هفته‌نامه. ناشر: انجمن فرهنگی ارامنۀ ایران. تهران، 1979 (1358ش) -1980م. سردبیر: سورن هامبارچیان. 8-12 صفحه. 25×35 سانتیمتر.

76. زیازان (تزیاتزان): Tziatzan (رنگین کمان)

مجلۀ ادبی، فرهنگی و اجتماعی. تهران، 1982م. از انتشارات بخش جوانان انجمن فرهنگی ارامنۀ ایران. 40-64 صفحه. 17×24 سانتیمتر.

77. زیازان (تزیاتزان):

ماهنامۀ ادبی، فرهنگی و اجتماعی. تهران، 1982-1988م. از انتشارات انجمن فرهنگی ارامنۀ ایران. صاحب امتیاز: کارِن اوهانجانیان. چاپخانۀ «اتاق چاپ». 16-48 صفحه. 22×28/5 سانتیمتر.

78. آراکس: Araks (ارس)

ماهنامۀ ادبی، فرهنگی و اجتماعی. تهران. از 1987م (1366ش) منتشر می‌شود. دو شمارۀ اول به نام «آراز» منتشر شده است. دارای بخش فارسی است. سردبیر: هاکوپ گریگوریان. چاپخانۀ «نخستین». 21×29 سانتیمتر.

79. هاندیپوم: Handipum (دیدار)

گاهنامۀ ادبی. نشریۀ «گروه ادبی ارمنیان تهران». تهران، 1986م (1367ش). سردبیران: خاچیک خاچر و گالوست خاننتس. چاپخانۀ ناییری. 184-216 صفحه. 17×24 سانتیمتر. سه شماره منتشر شده است.

80. آپاگا: Apaga (آینده)

نشریۀ سیاسی، اجتماعی و فرهنگی. تهران، 1995م (1374ش). سردبیر و مدیر مسؤول: ادیک باغداساریان. 8 صفحه. 30×45 سانتیمتر. فقط یک شماره منتشر شده است.

2. فهرست «نشریات داخلی» دو دهۀ اخیر به ترتیب تاریخ انتشار

در این فهرست، نشریات دو دهۀ اخیر انجمن‌ها، مدارس و گروه‌های مختلف که غالباً ماشین‌نویسی شده و از طریق تکثیر و یا افست چاپ و بیشتر در گسترۀ محدودی انتشار یافته‌اند معرفی می‌شوند. به لحاظ انتشار محدود این فهرست نمی‌تواند کامل باشد.

1. نور جوقا: Nor Jugha (جلفای نو)

خبرنامۀ خلیفه‌گری اصفهان. جلفای اصفهان، 1977-1980م. در آغاز نشریۀ دوهفتگی، سپس ماهنامه. سردبیران: در آغاز مسروپ وارتاپت آشجیان و ل.گ.میناسیان،سپس کُریون خلیفه پاپیان. پس از مدتی وقفه از 1987 به صورت نشریۀ داخلی دوماهانه، حاوی فهرست اعیاد و نیکوکاران ادامه یافته است. 6-58 صفحه. 21×32، 22×28 و 21×33 سانتیمتر.

2. میوتیون: Miutiun (اتحاد)

ماهنامۀ اجتماعی، ادبی. نشریۀ انجمن دانشگاهیان ارمنی ایران. تهران، 1979 (1358ش) -1982م. 16-24 صفحه. 21×28 و 22×32 سانتیمتر. 36 شماره منتشر شده است.

3. آرارات:

ماهنامۀ فرهنگی. نشریۀ انجمن فرهنگی-ورزشی آرارات. تهران، 1979 (1358ش) -1982 و 1988-1989م. 16 صفحه. 21×28/5 و 22/5×33 سانتیمتر.

4. آشاکرت: Ashakert (دانش آموز)

مجلۀ اجتماعی، فرهنگی. تهران 1979-1983. 24-64 صفحه. 17×24 و 24×30 سانتیمتر.

5. ژوقوورد: Zhoghovurd (مردم)

هفته‌نامۀ اجتماعی، فرهنگی. نشریۀ جبهۀ مردمی ارمنی. جلفای اصفهان، 1979م. 4 صفحه. 22×28 سانتیمتر.

6. آشاکرتی زاین: Ashakerti Dzayn (صدای دانش‌آموز)

ماهنامۀ اجتماعی، فرهنگی. تهران، 1979م. 14-24 صفحه. 20/5×25 و 24×30 سانتیمتر.

7. مشاکویت: Mshakuyt (فرهنگ)

نشریۀ انجمن فرهنگی ارامنۀ اهواز. 1979م. فقط یک شماره منتشر شده است. 12 صفحه. 16/5×21 سانتیمتر.

8. تِقِکاتو شاهین‌شهری: Teghekatu Shahinshahri (خبرنامه شاهین‌شهر)

ماهنامۀ خبری. شاهین‌شهر اصفهان، 1973م. 16 صفحه. 22×33 سانتیمتر.

9. هِقاپوخوتیان جامپوو: Heghapokhutyan Djampov (در راه انقلاب)

مجلۀ اجتماعی، سیاسی. تهران، 1979-1986م. 16-64 صفحه. برخی از شماره‌ها دارای بخش فارسی است.

10. رافّی یریتاسارداکان: Raffi Yeritasardakan (رافی جوانان)

دو هفته‌نامۀ اجتماعی. تبریز، 1979م. 8-16 صفحه. 22×33 سانتیمتر.

11. شارژوم: Sharzhum (جنبش)

نشریۀ ماهانه. کرمانشاه، 1980م.

12. آروِلک: Arevelk (شرق)

ماهنامه. تهران، 1980م.

13. سورهانداک: Surhandak (پیک)

نشریۀ ماهانۀ کلیسای انجیلی ارامنۀ ایران. تهران. از 1980 منتشر می‌شود. 16-24 صفحه. 21×32 سانتیمتر.

14. آزدارار: Azdarar (خبررسان)

نشریۀ ماهانۀ دانشجویان دورۀ زبان ارمنی. شیراز، 1981-1982م. سردبیر: آرمینه آراکلیان. 18-24 صفحه. 21×30 سانتیمتر.

15. آیبوبن: Aybuben (الفبا)

ماهنامۀ فرهنگی. نشریۀ انجمن فرهنگی «سیپان» تهران، 1981-1982م. 44 صفحه. 21×29 سانتیمتر.

16. اوسوتسیچ: Usutsich (معلم)

مجلۀ فرهنگی. نشریۀ انجمن معلمان ارمنی مدارس تهران. تهران، 1981-1982م. 28 صفحه. 22×28 سانتیمتر.

17. دِپی یرگیر: Depi Yergir (به سوی وطن)

مجلۀ اجتماعی. جلفای اصفهان، 1981-1986م. 8-20 صفحه. 24×34 سانتیمتر.

18. تِقِکاتو تهرانی هایوتس تمی: Teghekatu Tehrani Hayots Temi (خبرنامه خلیفه‌گری ارامنۀ تهران)

گاهنامه. نشریۀ شورای خلیفه‌گری ارامنه تهران. تهران، 1982م. 20-44 صفحه. 21×29 سانتیمتر.

***

3. نشریات فارسی با صفحاتی به زبان ارمنی
4. ایران کنونی:

هفته‌نامه. تهران، 1313ش. مدیر مسؤول: گریگور یقیکیان. در شش ماه اول انتشار به صورت دوزبانه به فارسی و روسی، همچنین چند شماره به زبان روسی و چند شماره به زبان ارمنی و فارسی منتشر شده است.

2. اندیشه و هنر:

ماهنامۀ علمی، تاریخی و ادبی. نخستین شمارۀ آن در فروردین 1333ش در تهران منتشر شده است. صاحب امتیاز و مدیر مسؤول: دکتر ناصر وثوقی. سردبیر بخش مقالات ارمنی: هرایر خالاتیان. از شماره هشتم تا دهم آن، حداکثر تا دوازده صفحه مقالاتی به زبان ارمنی منتشر شده است.

***

منابع:

1- رائین، اسماعیل. ایرانیان ارمنی. تهران 1349.

2- دولت‌آبادی، عزیز. تاریخچۀ جراید و مجلاتی که در ایران به زبان ارمنی انتشار یافته است، مجلۀ هور، شماره 3 و 4 شهریور 1350. تهران.

3- میناسیان، لئون گ.، مطبوعات ارامنۀ ایران. جلفای اصفهان 1373 (به زبان ارمنی).

4- پهلوانیان، هوهانس. جامعۀ ارامنۀ ایران (1941-1979). انتشارات آکادمی علوم ارمنستان. ایروان، 1989 (به زبان ارمنی).

5- ویژه‌نامۀ «انجمن دانشگاهیان ارمنی ایران» به مناسبت دویستمین سال انتشار مطبوعات ارمنی. تهران 1994 (1373ش).

فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 5 و 6

سال دوم | بهار و تابستان 1376 | 152 صفحه
در این شماره می خوانید: