|
اشاره در شماره های 23و 27 فصلنامهٔ پیمان، در مقاله های ‹‹مروری کلی بر کلیساهای جلفای اصفهان›› و ‹‹بررسی کلیساهای ارامنه در ایران›› ضمن ارائهٔ تاریخ سکونت ارامنه در ایران به بررسی کلیساهای سطح کشور پرداختیم. در این مقاله، نویسنده به سبک معماری کلیساهای ارامنهٔ ایران می پردازد و آنها را به دو دستهٔ اصلی تقسیم می کند: الف: کلیساهای ارمنیان بومی ب: کلیساهای ارمنیان غیر بومی منظور از کلیساهای ارمنیان بومی آن دسته از کلیساهایی هستند که بیشتر در مناطق شمال غرب ایران واقع شده اند و معماری آنها دنبالهٔ سبک معماری کلیساهای ارمنستان است. اما، دستهٔ دوم کلیساهایی هستند که به دست ارمنیان غیربومی و مهاجر در اکثر نقاط ایران ساخته شده اند مانند جلفای اصفهان. در بررسی کلیساهای دستهٔ اول، واقع در استان آذربایجان غربی، به معرفی و بررسی کلیساهای تادئوس قدیس یا قره کلیسا و کلیسای زرزر می پردازیم و از کلیساهای سرکیس خوی و هفتوان سلماس و چند مورد دیگر نیز نام می بریم. با عنایت به اینکه نگارنده شش سال سابقهٔ فعالیت در میراث فرهنگی آذربایجان غربی را داشته است بر آن شدم در ادامهٔ مباحث فوق ضمن تکمیل فهرست کلیساهای استان آذربایجان غربی تعدادی از مهم ترین آنها را در این نوشتار معرفی کنم. |
|
قبل از بحث پیرامون کلیساهای آذربایجان غربی لازم است نخست به ترویج مسیحیت در ارمنستان و معماری کلیساهای ارامنه اشارهٔ مختصری کنیم. در نیمه های قرن اول میلادی، دو نفر از حواریون حضرت مسیح (ع) به نام های بارطلیموس مقدس و طاطائوس مقدس برای ترویج و تبلیغ مسیحیت از بین النهرین راهی سرزمین ارمنستان شدند و در این سرزمین به شهادت رسیدند. دویست وپنجاه سال پس از آن تاریخ ارمنستان مسیحیت را دین رسمی کشور اعلام کرد. بدینسان ارمنستان نخستین کشوری است که دین مسیح را رسمیت داد و آن را پذیرفت. لیکن مهم ترین سهم ارمنستان طی قرون پس از گرویدنش به دین مسیح در پیشرفت تمدن و فرهنگ داشته در زمینهٔ معماری بوده است. در این خصوص ملت ارمنی نقش واسط و رابط بین شرق و غرب را بازی کرده اند. چنانچه هنرشناس و استاد دانشگاه وین، یوهان استرزیووسکی، در تحقیقات خود به این نتیجه رسیده که معماری مسیحیان قسمتی از ابداعات و ابتکارات خود را به ارمنستان مدیون است. وی معتقد است ارمنستان و ایران برای معماری جهان مسیحیت همان نقشی را داشته اند که یونان برای جهان باستان. ارمنستان که در ارتباط دائم با ایران غیر مسیحی و معماری آن بود ساخت گنبد را که از قرن ها پیش در ایران ساخته می شد از این کشور اقتباس کرد و سپس این هنر به قسطنطنیه، یونان، کشورهای بالکان، فرانسه و ایتالیا راه یافت. وجود کلیساهای متعدد ارامنه در ایران خصوصاً در آذربایجان مؤید ارتباط تنگاتنگ فرهنگی میان دو ملت ارمنی و ایرانی است. در برررسی این کلیساها مهندس واروژان آراکلیان در مجموعه مقالات کنگرهٔ معماری ارگ بم آنها را چنین دسته بندی کرده است: «به طور کلی تشخیص و تعیین کلیساهایی که از بدو نشر مسیحیت در ایران توسط ارمنیان در این سرزمین به وجود آمده است بسیار مشکل و شاید غیرممکن می نماید. لیکن آن تعداد از کلیساها که شناسایی شده اند را می توان به طور خلاصه به سه دورهٔ اصلی تقسیم بندی نمود: الف: کلیساهایی که از اول نشر مسیحیت الی قرن13 – 14و نیمهٔ دوم قرن 15 به وجود آمده اند. ب: کلیساهایی که در دورهٔ صفویه تا قاجاریه ساخته شده اند. ج: کلیساهایی که در قرن19و 20 بنا شده اند». با مقدمهٔ فوق به معرفی کلیساهای استان آذربایجان غربی می پردازیم: |
کلیساهای شناسایی و مستندسازی شده از سوی میراث فرهنگی آذربایجان غربی
| نام کلیسا | موقعیت | نام کلیسا | موقعیت |
| قره باغ | حومهٔ ارومیه | آفتارخان | حومهٔ سلماس |
| مردآباد | // | زاویه جیک | // |
| محله کهنه | خوی | گیلذان | // |
| سورپ سرکیس | // | تازهشهر | // |
| مهلذان | حومهٔ خوی | ننه مریم سوره | // |
| کلیسا کندی | // | آخته خانه | // |
| قریس | // | چهریق | // |
| فنایی | // | شیطان آباد | // |
| دیزه | // | گلشان | // |
| هفتوان | حومهٔ سلماس | سنگی محلم | // |
| سرنیق | // | خشتی محلم | // |
| سور | // | سرای ملک | // |
| پکاچیک | // | عیان | // |
| قلعهٔ سربنا | // | کوچشمک | // |
| مارسرگیز | // | پته ویر | // |
| درشک | // | قره کلیسا | چالدران |
| قزلجه | // | زرزر | // |
| گلزان | // | صخره ای صعدل | // |
| چورس | قره ضیاالدین | خرابه شرق ماکو | // |
| دره شام | // |
|
به غیر از موارد فوق کلیساهای زیر را نیز آقای مهندس آراکلیان در مجموعه مقالات کنگرهٔ معماری ارگ بم و آقای بهروز خانمحمدی در شمارهٔ 31 فصلنامهٔ پیمان معرفی کرده اند. (ازآنجا که اکثر کلیساهای ذیل مربوط به حدود قرن هجدهم میلادی و از طرفی اکثر آنها ویران و یا نیمه ویران اند و بقایای آنها موجود نیست به این دلیل تاکنون میراث فرهنگی استان آذربایجان آنها را شناسایی نکرده است). ارومیه و حومه: 1- استپانوس مقدس قرن18 م 2- گردآباد قرن17 م 3- آدا – هوانس قرن17 م 4- چهاربخش – بوغوس – پطروس قرن17 م 5- ریحان آباد – مریم مقدس قرن17 م 6- نخجوان تپه – مریم مقدس قرن17 م 7- عیسی لو – مریم مقدس قرن18 م 8- بادلبو- هوانس قرن18 م 9- بابا رود – مریم مقدس قرن18 م 10- درب رود – سرکیس قرن18 م 11- قره قیز – مریم مقدس قرن18 م 12- قره گوز- هوانس قرن18 م 13- جمال آباد – نشان قرن18 م 14- شیرآباد – گئورگ قرن18 م 15- ایکی آغاج – سرکیس قرن18 م 16- بالانج – هوانیس قرن17 م 17- کوکیا- سرکیس قرن18 م 18- دیزج تکیه 19- باراندوز 20- سردرود 21- سورمان آباد – سرکیس قرن18 م 22- مستکان قرن18 م 23- محکان – سنت طاطائوس 24- پردوک – سنت منجی 25- هشتیان – چهل کودک قرن18 م 26- گنبد 27- هوسن قرن18 م 28- قصریک قرن18 م 29- گنگچین قرن18 م 30- قونه قرن18 م 31- ممکان قرن18 م 32- ماستکان قرن18 م 33- سین آباد قرن18 م 34- صورمان آباد قرن19 م 35- دیگاله قرن19 م 36- قراجلو قرن17 م 37- کوفا قرن17 م 38- بالو قرن17 م 39- چهارگوشان قرن17 م 40- خان باباخان قرن17 م 41- تومتار قرن17 م حومهٔ سلماس: 1- واردان – مریم مقدس قرن17 م 2- اولق – سرکیس قرن19 م 3- درگه (صومعه دریک) قرن14 م 4- اصلانیک – سرکیس 5- حق ورن قرن19 م 6- کارا 7- اصلا نیک قرن19 م 8- هدر 9- گل اوزان قرن18 م 10- کاپیک 11- ساورا قرن18 م حومهٔ خوی: 1- وار – گئورگ 2- قطور 3- قورق قرن13 م 4- سعیدآباد قرن18 م 5- پسا قرن18 م 6- مهلام قرن 11 و 12 م حومهٔ ماکو و چالدران: 1- آواجیق – کلیسا کندی 2- ملحملوی علیا 3- کشمش تپه 4- وردان مقدس 5- مرگن قرن 16و 17 م 6- شوران قرن18 م 7- شوران قرن18 م نقده و حومه: 1- آقابیگلو – حضرت مریم 2- ماما جار – هوانس مقدس قرن18 م 3- نقده - سرکیس مقدس قرن18 م 4- گورن آباد میاندوآب و حومه: 1- قره ویران – هوانس مقدس قرن18 م 2- میاندوآب – گئورگ مقدس قرن18 م 3- تقی آباد – حضرت مریم قرن18 م حال به بررسی خصوصیات معماری چند مورد ازکلیساهای مستندسازی شده می پردازیم:[2] کلیسای سورپ سرکیس این کلیسا در شمال غربی شهرستان خوی در محلهٔ قدیمی امامزاده در جنوب غربی زمینی به مساحت نیم هکتار واقع شده است. با توجه به تحقیقاتی که تاکنون دربارهٔ قدمت این کلیسا به عمل آمده زمان ساخت آن را به دو دورهٔ متفاوت یعنی قرون چهارم و نهم میلادی نسبت می دهند و تعمیرات متأخر آن را که شکل فعلی کلیسا را شامل می شود مربوط به دورهٔ صفویه می دانند. شکل خارجی کلیسا مکعب مستطیل، پلان آن مستطیلی به ابعاد 18 در 23 متر و ارتفاع آن شش متر است. در داخل بنا، شش ستون سنگی با پلان های صلیبی شکل وجود دارد. کف داخلی کلیسا حدود هشتاد سانتی متر از کف خارجی گودتر است. در انتهای ضلع شمال شرقی کلیسا، دو اطاق کوچک در دو طرف محراب واقع است. پلان کلیسا دارای دو ورودی از ضلع های جنوبی و غربی، چهار زوج روزنه کوچک در اضلاع جنوبی و شمالی، سه روزنه در ضلع شرقی و یک پنجره کوچک در ضلع غربی است. مصالح عمده به کار رفته در بنا سنگ و آجر است. تقریباً دو پنجم پایین دیوارهای بنا سنگ چین و سه پنجم بالای آن آجرچینی است. سنگ ها از نوع سنگ آهک تیره رنگ اند که به صورت مکعب مستطیل تراشیده و به صورت رگه چینی با دقت روی هم قرار داده شده اند ولی در قسمت آجرچینی دقت کافی نشده است. این بنا از نظر تزیینات ساده است. فقط، سنگ های قوس سردر ورودی بنا دارای نقوش و تراش هایی است و در بعضی قسمت ها نیز نقش صلیب روی سنگ حک شده است. همچنین، محراب دارای بقایای نقاشی های مذهبی با رنگ های تند بر روی اندود گچ است. این اژر در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و در سال های اخیر جزو کارگاه های فعال مرمتی میراث فرهنگی آذربایجان غربی بوده است.
کلیسای مهلذان این کلیسا در هشت کیلومتری شمال شهرستان خوی و به فاصلهٔ حدود 5/1 کیلومتری جادهٔ آسفالتهٔ خوی تبریز در قریه ای به همین نام، که حدود دویست متر با ساختمان کلیسا فاصله دارد، قرار گرفته است. این بنا که تا چند سال پیش نیمه مخروبه بود هیچ گونه سنگ نوشته و یا تزیینات مشخصی نداشت که بتوان از روی آنها تاریخچهٔ دقیق احداث آن را تعیین کرد ولی با توجه به شکل ساختمان و شیوهٔ معماری و مصالح به کار رفته و مقایسه پلان کلیسا با بناهای هم زمان قدمت آن را به دوره های مغول یا صفویه منسوب می دانند. شکل پلان کلیسا مشابه دیگر کلیساهای ارامنه در سطح استان مستطیلی به ابعاد 22 در 15متر و دارای چهار ستون آجری در وسط، گنبدی مرکزی و هشت گنبد پیرامون آن است. مصالح به کار رفته در قسمت پی سنگ و پس از آن آجر و سنگ اند. نمای خارجی ساده ولی نمای داخلی دارای اندود گچ است. بر روی گچکاری قسمت محراب بقایای نقاشی هایی شامل داستان های مذهبی دیده می شود که به علت متروکه بودن بنا، از بین رفته اند. دیوارهای نمای خارجی و گنبدهای پوششی فروریخته بنا در سال های اخیر از سوی میراث فرهنگی آذربایجان غربی مرمت شده اند. این بنا در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
کلیسای قریس این کلیسا در بخش فیورق شهرستان خوی و در مجاورت روستایی به همین نام واقع شده است و با توجه به نحوهٔ کارگذاری سنگ ها و استفاده از ملات ضخیم و نیز شکل پلان و نحوهٔ تراش سنگ ها و ستون های آن و مشابهت شکل ساختمانی به کاروانسرای قوردیک، که در پنج کیلومتری همین بنا قرار دارد، در دورهٔ ایلخانیان ساخته شده است. شکل پلان بنا مستطیلی به ابعاد 15در 11 متر و محراب کلیسا به شکل نیم بیضی است. روبه روی محراب، یک پلکان سنگی دوطرفه وجود دارد که درهر طرف آن چهار پلهٔ حجاری شده دیده می شود. در دو طرف بالایی محراب نیز شش پلهٔ متقارن وجود دارد که به دو اتاق کناری محراب می رسند. در نمای خارجی ساختمان کلیسا، هفت نورگیر برای هدایت نور به داخل بنا تعبیه شده است. یک سنگاب شکسته نیز در جلوی ورودی کلیسا به چشم می خورد که محل جمع آوری آب چشمه است. گنبد اصلی کلیسا بر روی چهار ستون شامل پایه، ساقه و سر ستون استوار شده و در اتصال آنها از بست های آهنی استفاده شده است. مصالح به کار رفته در بنا در دیوارهای خارجی سنگ مالون و در جرزهای داخلی و طاق های بنا سنگ های تراش دار و در پوشش های گنبدی کلیسا قلوه سنگ است. این بنا در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و در سال 1378 از سوی میراث فرهنگی آذربایجان غربی مورد پژوهش قرار گرفته و مرمت اساسی شده است.
کلیسای فنایی کلیسای فنایی در حومهٔ شهر خوی و در داخل روستایی به همین نام واقع شده است. با توجه به سبک معماری به ویژه در قسمت ورودی و محراب آن و مقایسهٔ آن با کلیسای سرکیس خوی می توان قدمت آن را به قرون سیزدهم و چهاردهم میلادی نسبت داد ولی اظهار نظر قطعی در مورد پیشینهٔ آن نیاز به مطالعات پژوهشی دارد. این بنا به صورت مکعب مستطیل با دیوارهای نسبتاً ضخیم و پوشش طاق جناغی ساخته شده است. یک ورودی سنگی ساده و محرابی کوچک ولی زیبا و مزین به گل و بوته و گچبری های مقرنس از ویژگی های معماری این بناست. دیوارهای جانبی بنا با سنگ های لاشه و قلوه سنگ های درشت با ملات گچ و طاق و گنبدهای آن با آجر ساخته شده اند.
کلیسای هفتوان کلیسای هفتوان در روستای هفتوان از توابع شهرستان سلماس واقع شده است و قدمت آن به900 – 1200 سال قبل باز می گردد (قرون هشتم تا یازدهم میلادی). در ضلع غربی پلان حیاط نسبتاً بزرگی واقع شده است. یک سردر نسبتاً مرتفع در فاصلهٔ چندمتری ضلع شمالی کلیسا قرار دارد که به تئاتر معروف است. این سردر متعلق به یک سالن اجرای تئاتر بوده است. سقف کلیسا از طاق و تویزه هایی تشکیل شده است که بر روی چهار ستون واقع در وسط پلان ساخته شده اند. پوشش قسمت مرکزی پلان یک گنبد رک با دوازده نورگیر است. در دو طرف محراب کلیسا دو اطاق کوچک قرینه وجود دارد که یکی اطاق تعمید و دیگری اطاق خدمات است. محراب کلیسا به صورت یک طاقنمای بیضی شکل است. مصالح عمدهٔ به کار رفته در این بنا سنگ لاشه و ملات ماسه آهک اند. تزیینات بنا محدود به ورودی آن است که با تغییر رنگ و تغییر جنسیت سنگ ها در آن تزیینی ایجاد شده و تزیینات نمای داخلی هم شامل رنگ آمیزی آبی بر روی اندود گچ است.
کلیسای مار سرگیز خسروآباد کلیسای مار سرگیز در فاصلهٔ دو کیلومتری جنوب غربی شهر سلماس و در روستای خسروآباد از توابع دهستان زولاچای واقع شده است و قدمت آن بر اساس کتیبهٔ مدخل ورودی به سال1896 میلادی می رسد. بنا دارای پلانی مستطیل شکل به ابعاد 7/3 در 12/5 و فضای داخلی شامل یک سالن مستطیل شکل است که با دو ستون چوبی مدور بر پایه های سنگی مربع شکل استوار شده اند. این فضا با پله هایی در دو طرف به سکویی، که یک متر بالاتر از سالن مذکور است، راه پیدا می کند که محل اجرای مراسم مذهبی است. بنا کتیبه ای دارد که درون تخته سنگی تراشیده به شکل ذوزنقه به تاریخ1896 میلادی حک شده است. مصالح عمدهٔ به کار رفته در بنا در قسمت پی، سنگ های تراش دار در شکل های مربع و مستطیل و پس از آن خشت خام و اندود کاهگل و پوشش سقف تیرهای چوبی است. در داخل محوطهٔ کلیسا سنگ قبرهایی به تاریخ های1837،1890،1893،1914، 1917 میلادی قابل ملاحظه اند. این کلیسا در حال حاظر فعال است و ارامنه از آن استفاده می کنند.
کلیسای قزلجه این کلیسا در حومهٔ شهر سلماس در ضلع غربی روستایی به همین نام و در کنار محوطهٔ تاریخی قزلجه واقع شده است و قدمت آن به قرن شانزدهم میلادی می رسد. پلان کلیسا مستطیلی به ابعاد 10در 15 متر است. در میان سالن اصلی بنا چهار ستون مربع شکل به ابعاد 1 در 1 متر قرار گرفته و سقف بنا با طاق های رومی بر روی این ستون ها اجرا شده است. در دو طرف محراب دو اطاق کوچک قرار دارد. کلیسا سه نورگیر در دیوار ضلع جنوبی، یک نورگیر در دیوار ضلع شرقی و بالای محراب و یک نورگیر در ضلع غربی دارد. در ضلع شمالی نمای داخلی طاقچه هایی تزیینی با سنگ حجاری شده به چشم می خورد. درب ورودی بنا نیز از سه تکه سنگ یکدست سیاه حجاری شده ساخته شده و مصالح عمدهٔ به کار رفته در بنا سنگ، خشت های آهکی، گچ و ملات آهک با دانه بندی درشت است.
کلیسای آخته خانه این کلیسا در جنوب غربی شهر سلماس در روستایی به همین نام واقع شده است و قدمت آن طبق نوشتهٔ موجود در لوح سردر ورودی به سال 1890 میلادی می رسد. پلان بنا مستطیلی به ابعاد تقریبی 9در 5متر است. در سالن اصلی کلیسا چهار ستون مدور آجری قرار دارد. گنبد آجری مرکزی بر روی ستون های فوق اجرا شده است. بنا دو گنبد فرعی دیگر نیز دارد. سه نورگیر این بنا در ضلع جنوبی و سه نورگیر دیگر در ضلع شرقی واقع شده اند. بنا تزیینات خاصی ندارد ولی در قسمت سردر ورودی سعی کرده اند که با تغییر در چیدمان آجرها در نمای آن تزیینی ایجاد کنند. در نمای داخلی نیز قسمت هایی از کاربندی در زیر گنبد هنوز باقی است. نمای داخلی بنا دارای اندود گچ و مصالح عمدهٔ به کار رفته در بنا سنگ لاشه، آجر و ملات ماسه آهک است.
کلیسای قره باغ کلیسای قره باغ در هفتاد کیلومتری شمال شرقی شهرستان ارومیه و به فاصلهٔ حدود سی کیلومتری جادهٔ آسفالتهٔ ارومیه – سلماس در روستایی به همین نام واقع شده است. از مقایسهٔ پلان این بنا با کلیسای سورپ سرکیس و مشابهت آنها می توان نتیجه گرفت که قدمت آن احتمالاً به دورهٔ ایلخانی یا صفویه می رسد. پلان بنا مستطیلی به ابعاد 12در 15 متر و حجم کلی آن به صورت مکعب مستطیلی ساده است. در سالن اصلی کلیسا چهار ستون سنگی مربع شکل قرار دارد که برروی آنها طاق های رومی و گنبدهای پوششی اجرا شده است. مصالح به کار رفته در ستون ها و طاق ها سنگ تراشدار و در گنبدهای پوششی قلوه سنگ است. تمام دیوارهای جانبی نیز با سنگ های لاشه و قلوه سنگ و با ملات گچ و خاک اجرا شده اند. بعد از اتمام دیوارهای جانبی و انجام پوشش سقف از ارتفاع 4/5 متری به بالا دور تا دور کلیسا را در جبهه خارجی با نصب تخته سنگ های یکنواخت قرنیزسازی کرده و در بالای آن دیوار جان پناه احداث کرده اند که با تعبیه شکاف هایی (برای تیراندازی) در مواقع لزوم از بام بنا به منزلهٔ سنگر دفاعی استفاده می کرده اند. نمای داخلی بنا در حال حاضر فاقد پوشش و هر گونه تزییناتی است ولی از شاهدهای به جا مانده چنین پیداست که بنا قبلاً اندود گچ همراه با نقاشی داشته است. این بنا که در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده در سال 1378 از سوی میراث فرهنگی آذربایجان غربی به صورت اساسی مرمت شده است.
منابع: آراکلیان، واروژان. ‹‹تاریخچه و روند شکل گیری بناهای مذهبی ارمنیان در ایران››، در مجموعه مقالات کنگرهٔ تاریخ معماری و شهرسازی ایران،1378، ج3. استرژیو وسکی، یوهان. هنر معماری در ارمنستان و در اروپا. وین،1918. پیمان، شماره های23، 27 و31. مرکز اسناد میراث فرهنگی و گردشگری آذربایجان غربی. مطالعات میدانی. هویان، آندرانیک. کلیساهای ارمنیان ایران، انتشارات سازمان میراث فرهنگی کشور،1382. پی نوشت ها: 1- عضو هیئت علمی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری آذربایجان شرقی. 2- ازآنجا که کلیساهای تادئوس قدیس و زرزر در شماره های پیشین فصلنامهٔ پیمان بررسی شده انداز تکرار توضیحات آنها صرفه نظر کردیم. |
فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 33
|
