دوران رنسانس یا تجدید حیات در اروپا مبداء ظهور مدارس نوین در سرتاسر دنیای ارمنی، از ارمنستان تا مهاجرنشین های دور از موطن اصلی بود. این امواج نوگرایی از فراز جلفای اصفهان (جلفای نو) نیز عبور کرد و با متأثر کردن جلفاییان آنان را نیز با موج تجدید حیات ارمنیان همگام ساخت.

ارمنیان جلفا در حالی که هنوز از مصائب مهاجرت اجباری رها نشده بودند به تبع رسوم قومی خود در کنار کلیسا مدرسه نیز تأسیس کردند. مدرسهٔ جلفا، که از بدو تأسیس در کنار علوم الهی به آموزش زبان های مختلف و فن کتابت می پرداخت، با تلاش های اسقف خاچاطور کِساراتسی (وفات1646 م)، پیشوای دینی ارمنیان جلفا، رونق بسیار یافت، به طوری که در نیمهٔ دوم قرن هفدهم میلادی، در دورانی که گوستاند مقام پیشوایی دینی ارمنیان جلفا را داشت، این مدرسه به دلیل سطح بالای علمی خود ((دانشگاه)) خوانده می شد و طی دوران متمادی فعالیت خود پذیرای حدود 250 دانش آموز شد.

چنان که از کتاب گوستاند، آشخارهاژُقوو، بر می آید در دوران وی در مدرسهٔ دیر آمِناپرکیچ ریاضیات، زبان ارمنی، تجارت، هنر، نجوم و دیگر علوم رایج زمان تدریس می شده.

عشق و علاقهٔ به تحصیل علم در جلفا چنان شدت یافت که در اوایل قرن هجدهم میلادی به همت اسقف مُوسِس دو مدرسهٔ جدید بنا نهاده شد اما با کاهش جمعیت جلفا در این سده به دلیل شرایط بغرنج سیاسی مدارس یکی پس از دیگری تعطیل شدند.

پس از یک سده هرج و مرج داخلی در ایران به تدریج امنیت بر کشور سایه افکند. دستاورد امنیت در جلفا احیای مجدد اندیشه های نوگرایانه در ذهن و روح ارمنیان بود.

نخستین مدرسهٔ قرن نوزدهم میلادی به نام مدرسهٔ دیر آمِناپرکیچ سامیان با بهره گیری از میراث گریگور سامیان اهل مَدرَس هند در1833 م/1212 ش بنا نهاده شد. این مدرسه، که اندیشمند بنام ارمنی، مسروپ تاقیادیان، در آن تدریس می کرد، بیش از هشتاد دانش آموز داشت اما پس از چند سال فعالیت به دلایلی تعطیل شد.

در1843م/1222 ش به همت بنیاد خانهٔ آبکاریان در محوطهٔ کلیسای مریم مقدس در محلهٔ میدان بزرگ جلفا مدرسهٔ جدیدی دایر شد که شصت تا هشتاد دانش آموز در آن تحصیل می کردند. این مدرسه نسبت به دیگر مدارس جلفا عمر طولانی تری داشت و در آن قوانینی خاص همراه با اصول متفاوت تربیتی حاکم بود.

در1853 م/1232 ش تلاش خلیفه تادئوس برای تأسیس دو مدرسه در کلیساهای استپانوس مقدس و میناس مقدس به ثمر رسید. این مدارس پذیرای 100 دانش آموز جدید شدند.

در مدارس جلفا آموزش رایگان بود و حتی نوشت افزار از بودجهٔ مدارس تأمین می شد. در آنها فن نگارش، حساب، خوش نویسی، زبان فارسی و سایر زبان ها تدریس می شد. بعدها، در مدرسهٔ آبکاریان، موسیقی مذهبی نیز به دانش آموزان آموزش داده شد.

در1857 م/1236 ش مدرسهٔ دختران در دیر کاتارینای مقدس با حمایت های مالی مانوک هوردانانیان تأسیس شد و به شمار مدارس جلفا پیوست.

رافی، نویسندهٔ شهیر ارمنی ( 1835-1888م) در نوشته ای با تأسف از مدارس جلفا یاد کرده که اسقف گریگوریس، پیشوای مذهبی ارمنیان جلفا آنها را به مستر بروس انگلیسی واگذار سپرده است. هدف اسقف به کارگیری شیوه های اروپایی در ادارهٔ مدارس جلفا بود اما زمانی به اشتباه خود پی برد که میسیونر انگلیسی با اجرای موفقیت آمیز سیاست های مذهبی خود تعداد بسیاری از دانش آموزان را به مسلک خویش درآورده بود.

وقوع چنین فراز و نشیب هایی در زندگی ارمنیانی که به دور از سرزمین اصلی خود و در شرایط دشوار سیاسی و اقتصادی به سر می بردند اجتناب ناپذیر بود اما در نهایت آنان توانستند با الهام از اندیشه های نوگرایانه محکم و استوار به حیات ملی خویش ادامه دهند و در برابر تمامی فراز و نشیب ها استقامت کنند.

مدارس ارمنیان جلفا در دوره های مختلف

سرگذشت بناها، همانند افرادی که در آنها زندگی می کنند، دارای مراحل و دوره های متفاوت و اوقات خوب و بد است. مدارس ارمنیان جلفا نیز از این قاعده مستثنی نیستند و طی سال های گذشته با پشت سر گذاشتن روزهای خوب و بد و اوقات سرشار از امید و ناامیدی و با ایستادگی در برابر موانع و مشکلات بسیار به جایگاه کنونی رسیده اند. این مدارس بارها دستخوش تغییر شده اند. مدارس پسران و دختران جابه جا شده اند، زمانی به صورت مختلط درآمده اند، مقاطع مختلف در یک بنا جمع، سپس، بار دیگر جدا شده اند.

در اواخر قرن نوزدهم مدارس ارمنیان جلفا، همانند دیگر مدارس ارمنیان ایران، از درجه و رتبهٔ مشخصی برخوردار نبودند، هر چند در پایان هر دوره به دانش آموزان گواهی نامهٔ پایان تحصیلات اعطا و امتحانات نیز با نظم و مقررات شدید، حتی با حضور پیشوای دینی و هیئت بازرسان مرکب از افراد خبرهٔ جامعه، برگزار می شد.

فعالیت مدارس ارمنیان جلفا را می توان به چهار دورهٔ زیر تقسیم کرد:

دورهٔ اول: از فاصلهٔ سال های1882 تا1900م/1261تا1279 ش. در دسامبر1882 م/1261 ش با ادغام سه مدرسهٔ پسران، که در محوطهٔ سه کلیسا دایر بودند، مدرسهٔ مرکزی به وجود آمد. مدرسهٔ دختران در دیر راهبه ها مستقر بود و این وضع تا1900 م/1279ش، که مدارس کاتارینای مقدس و گئورگ کانانیان احداث شدند، ادامه یافت.

از1892 م/1271ش به پیشنهاد خلیفهٔ جدید، اسقف یسایی آستوازادوریان، مدارس دختران و پسران از نظر اداری به هم پیوستند و با نام مدارس مختلط ارمنیان جلفا به کار خود ادامه دادند.

دورهٔ دوم: در فاصلهٔ سال های1900 تا1980 م /1279 تا1359 ش. در سال تحصیلی 1899 ـ1900م/1278 ـ1279 ش شمار دانش آموزان مدرسهٔ پسران به 187 نفر رسیده بود. در ماه اوت1900 م/1279 ش 87 تن از نوآموزان این مدرسه به مدرسهٔ کاتارینای مقدس انتقال یافتند و به نوآموزان دختر این مدرسه پیوستند. در این مدرسه نیز، به سبب کمبود جا، به طور موقت از اتاق های مدرسهٔ سابق گئورگ هوسپیان، که محل تشکیل کلاس های آن محوطهٔ کلیسای هوانس مقدس بود، استفاده می شد.

از آن پس در سال های مختلف، برحسب شمار دانش آموزان، یکی دو کلاس را از مدرسهٔ مرکزی به مدرسهٔ کاتارینای مقدس یا از مدرسهٔ کاتارینا به مدرسهٔ کانانیان انتقال می دادند اما همواره مدرسهٔ مرکزی به پسران، مدرسهٔ کاتارینای مقدس به دختران و مدرسهٔ گئورگ کانانیان به کودکستان و کلاس های بالاتر اختصاص داشته است.

در1905 م/1284ش، در مدرسهٔ مرکزی، مدرسهٔ فنی ـ حرفه ای یا هنرستان دایر شد و حدود سی سال به کار خود ادامه داد. همچنین از1907 م/1286ش در طبقهٔ بالای مدرسهٔ مرکزی مدرسهٔ شبانه روزی علوم دینی آغاز به کار کرد که تا سال های دههٔ1920 م / دههٔ1300 ش فعالیت داشت. این مدرسه در برخی از سال ها به دیرِ آمِناپرکیچ (کلیسای وانک) انتقال می یافت.

در دههٔ1930م/دههٔ1310 ش، زمانی که در مدارس ارمنیان جلفا مقطع دبیرستان راه اندازی شد، کودکستان و چند کلاس پایین ابتدایی از مدرسهٔ کانانیان به ساختمان مدرسهٔ مرکزی انتقال یافت و کلاس های بالاتر ابتدایی همچنان در مدرسهٔ کاتارینای مقدس باقی ماند.

از1314 ش مدارس ارمنیان تابع برنامهٔ آموزش دولتی شد. دبستان پسران که در مدرسهٔ مرکزی و دورهٔ اول متوسطهٔ پسران که در مدرسهٔ کانانیان مستقر بودند از آغاز سال تحصیلی15ـ1314 ش تغییر نام دادند و شاه عباس کبیر نامیده شدند. پرورشگاه پسران، که از 1316 ش در ساختمان مدرسهٔ مرکزی مستقر شده بود، با دولتی شدن کامل مدارس در1319 ش همراه با کودکستان به مدرسهٔ کاتارینای مقدس انتقال یافت. مدرسهٔ مرکزی تبدیل به دبستان پسران شد و مدرسهٔ کاتارینای مقدس به دبستان دختران و دورهٔ اول دبیرستان اختصاص یافت. از سال تحصیلی20ـ1319 ش دبستان دختران روشنک و دبیرستان دختران شهربانو نامیده شد. در آن زمان آموزش زبان ارمنی از برنامهٔ مدارس ارمنیان حذف شده بود و در این مدارس دانش آموزانِ فارسی زبان نیز تحصیل می کردند. مدارس زیر نظر وزارت فرهنگ، که در آن زمان وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه خوانده می شد، قرار گرفته بودند و در همهٔ مدارس کشور از جمله مدارس ارمنیان برنامهٔ دولتی تدریس می شد.

مدارس ارمنیان پانزده سال تحت اختیار وزارت فرهنگ قرار گرفتند و به شیوهٔ دولتی اداره شدند تا اینکه در1334 ش بار دیگر به صورت غیر دولتی در آمدند و به صاحبان اصلی خود بازگردانده شدند. در این زمان کلیهٔ مدارس ارمنیان شاه عباس کبیر نامیده می شدند. در شرایط جدید مدارس مدرسه های ابتدایی و متوسطهٔ پسران در مدرسهٔ مرکزی مستقر شدند و چون فضای کافی نبود تا ساخته شدن بنای کوچکی در سمت شرقی مدرسهٔ مرکزی به مدت یک سال ساختمانی واقع در کوچهٔ تلگراف خانه، متعلق به هیئت امنا در اختیار مدرسه قرار گرفت. دبستان و دبیرستان دختران نیز همراه با کودکستان در مدارس کاتارینای مقدس (کاتارینیان) و کانانیان استقرار یافتند.

در اینجا یادآور می شویم که در سال 1330 از سوی هیئت امنای مدارس ارامنه به ریاست آرامائیس الله وردیان یک مدرسهٔ شبانه برای آموزش زبان و ادبیات ارمنی به دانش آموزان ارمنی مدارس دولتی دایر شد. این مدرسه تا سال تحصیلی35 ـ 1334 ش که مدارس ارمنیان غیردولتی شدند، فعالیت داشت.

در سال تحصیلی 51ـ1350ش تقسیمات جدیدی در تمامی مدارس کشور به وجود آمد. آمادگی از کودکستان جدا شد و به دبستان پیوست و آخرین سال دبستان با دو سال اول دبیرستان مقطع راهنمایی تحصیلی را تشکیل داد. به این ترتیب طول دورهٔ دبستان پنج سال، دورهٔ راهنمایی تحصیلی سه سال، و دورهٔ دبیرستان با رشته هایی مانند اقتصاد، خدمات، حسابداری و… چهار سال شد. سال بعد، یعنی، در سال تحصیلی 53 ـ1352ش مدارس ارمنیان به صورت مختلط درآمدند که آن را باید یک مرحلهٔ مهم در فعالیت مدارس ارمنیان جلفا شمرد.

دورهٔ سوم: سال تحصیلی 60ـ1359 ش. در این سال به دنبال استخدام رسمی تمامی کادر آموزشی مدارس ابتدایی و راهنمایی اعم از معلمان ارمنی و غیرارمنی در وزارت آموزش و پرورش، مدارس متوسطه نیز دولتی شدند و کلیهٔ کارکنان واجد به استخدام دولت درآمدند.

دورهٔ چهارم: از سال تحصیلی 61ـ1360ش تا کنون. در این دوره، بار دیگر مدارس دختران و پسران از یکدیگر مجزا شدند و به صورت پنج واحد جداگانه درآمدند. کودکستان به نام گئورگ کانانیان، آمادگی و دبستان های پسران و دختران به نام آرمن، راهنمایی تحصیلی و دبیرستان پسران به نام کاتارینیان و راهنمایی تحصیلی و دبیرستان دختران به نام کانانیان نامیده شدند.

در حال حاضر از این مدارس، کودکستان و آمادگی در بناهای جداگانه واقع اند. دبستان های ابتدایی پسران و دختران در مدرسهٔ مرکزی، با فضاها و ورودی های مجزا، راهنمایی و دبیرستان پسران در مدرسهٔ کاتارینیان و راهنمایی و دبیرستان دختران در مدرسهٔ گئورگ کانانیان استقرار یافته اند و هر مدرسه در مقاطع راهنمایی و دبیرستان یک مدیر دارد. در ادامه به شرح هر یک از این واحدهای آموزشی با جزییات بیشتر خواهیم پرداخت.

کودکستان

آموزش پیش دبستانی کودکان از دیرباز در جلفا مرسوم بود و کودکان پیش از ورود به دبستان با الفبا و اعداد آشنا می شدند. در این نوشتار تنها به تاریخچهٔ کودکستان در جلفا از آغاز کار به شیوهٔ امروزی بسنده می کنیم و از سوابق گذشتهٔ آن چشم می پوشیم.

نخستین کودکستان در جلفای نو در1901م/1280ش تأسیس شد. در آن زمان پدر روحانی، باگرات وارتازاریان عهده دار ادارهٔ تمامی مدارس حوزهٔ خلیفه گری ایران و هندوستان بود و بانویی از ارمنیان تفلیس به نام وارواره کانانیان مبلغ هنگفتی برای تأسیس کودکستان و مدرسه در جلفا اهدا کرده بود.

کودکستان ابتدا در کنار مدارس دایر شد، سپس، با اتمام بنای مدرسهٔ کانانیان به آنجا انتقال یافت و چهار اتاق در طبقهٔ اول در بخش مجزایی از ساختمان به آن اختصاص داده شد. بانو وارواره کانانیان نسبت به مدرسه و کودکستانی که تأسیس کرده بود توجه و علاقهٔ وافری نشان می داد و انواع اسباب بازی، عکس ها و لوازم کمک آموزشی را برای کودکان و نوآموزان از مسکو و تفلیس می فرستاد.

کودکستان دارای سه رده کلاس برای کودکان چهار تا شش ساله بود. در سال تحصیلی 06 ـ 1905م/ 85 ـ 1284ش شمار نوآموزان به صدوسی وپنج نفر می رسید که هفتاد و پنج نفر آنها پسر و شصت نفر دختر بودند. در سال های بعد، که مدارس ارمنیان جلفا به صورت مختلط درآمد و مقطع متوسطه نیز دایر شد، کودکستان ابتدا به ساختمان مدرسهٔ مرکزی، سپس، بار دیگر به ساختمان مدرسهٔ کانانیان و پس از آن، به ساختمان جنب مدرسهٔ مرکزی انتقال یافت. در1351 ش بنای مجزایی در محلهٔ چهارسوق برای کودکستان ساخته شد اما پس از پنج سال این ساختمان را به انجمن فرهنگی ـ ورزشی آرارات سپردند و منزل قبلی کشیش مسروپ را، که در شرق مدرسهٔ کاتارینیان قرار داشت، به کودکستان اختصاص دادند که تا به امروز نیز کودکستان در همین محل قرار دارد. از1350 ش و پیش از انتقال کودکستان به محل جدید چند سالی نام آن را کوروش کبیر گذاشتند اما در حال حاضر نام آن نارِک است.

• 

  تصویری از کودکستان نارِک

• 

  نمای خارجی ساختمان کودکستان نارِک

آمادگی

آمادگی نیز مانند کودکستان همواره در کنار مدارس ارمنیان جلفا جای داشته و نخستین بار برنامهٔ دو کلاس پیش آمادگی و آمادگی در اطلاعیه ای در1899م/1278ش به چاپ رسیده است.

بدون شک، برنامه و روش آموزشِ آمادگی در آن روزگار با روش های امروزی بسیار متفاوت بوده اما در آن زمان نیز به این مقطع آمادگی می گفتند و کودکان ابتدا از کودکستان به آمادگی می آمدند و سپس وارد مقطع ابتدایی می شدند.

آمادگی چه در دوره ای که مدارس به صورت مختلط بود و چه در دیگر دوره ها هیچ گاه به صورت واحد جداگانه اداره نمی شد و همواره در جوار کودکستان یا دبستان فعالیت می کرد اما از سال تحصیلی 59 ـ 1358 ش این بخش از کودکستان جدا شد و به صورت واحد مستقلی با نام آمادگی آرمِن درآمد.

در حال حاضر، آمادگی در ضلع شرقی مدرسهٔ مرکزی، در ساختمانی که در1339 ش ساخته شده، واقع و دارای ورودی مستقل است. این بنا شش اتاق دارد و یک لوح یادبود سنگی بر دیوار بیرونی آن نصب شده است. این ساختمان که برای دبیرستان پسران ساخته شده و با مدرسهٔ مرکزی دارای ورودی واحد بود، ابتدا به دبیرستان پسران اختصاص یافت، سپس چند کلاس دبستانی در آن دایر شد و چند ماهی در اختیار کودکستان قرار گرفت. در سال های اخیر آشپزخانه، چند اتاق و امکاناتی جنبی در آن، ایجاد شده است.

مدرسهٔ مرکزی ارمنیان

چنان که گفتیم در ربع آخر قرن نوزدهم در محله های جلفا سه مدرسه در جوار سه کلیسا فعالیت داشت. با افزایش شمار دانش آموزان نیاز به ایجاد مدرسهٔ مستقل شدت می گرفت. خلیفهٔ وقت، اسقف اعظم گریگوریس هوانسیان، با توجه به این نیاز و آشنایی با ساختار مدارس محله ها و محدودیت امکانات آنها اقدام به جمع آوری اعانه کرد و با مبلغ اعانه قطعه زمین وسیعی در محلهٔ چهارسوق در محدودهٔ خیابان خاقانی کنونی خریداری شد.

با فراهم آمدن شرایط لازم پیشوای دینی ارمنیان برای مراسم تبرک نخستین سنگ بنای ساختمان فراخوانی را به شرح زیر صادر کرد:

((حضرت کشیش مؤمن و فرزندان روحانی جامعه محترم با شادمانی و عواطف پدرانه، از صمیم قلب مژده می دهم که به یاری خداوند آمادهٔ نصب سنگ پی مدرسهٔ ارامنه، که در محلهٔ چارسوق جلفا قرار دارد، هستیم و از آنجا که عیسی مسیح خود به نام معرفت الهی همگان را به سوی کار خداپسندانه و عام المنفعه هدایت کرده برای آنکه با اتحاد و همکاری مردم پسند، همگام و هم صدا باشیم… از اهالی محترم از مرد و زن، پیر و جوان دعوت می کنم تا در زمان آیین کلیسایی صبحگاهی برای رضای ناجی همگان گرد آیند. هنگام آیین کلیسایی خبر مهم را مژده خواهم داد و در پایان، مردم از آن محل بازدید خواهند کرد تا با مراسم تبرک به دست من در مقام پدر روحانی مردم سنگ بنا در محل خود قرار داده شود و احداث ساختمان آغاز شود. یقین دارم، هر کس با شادمانی دعوت من را پذیرفته در شادمانی همگانی شرکت خواهد کرد.

دعاگو، اسقف اعظم، گریگوریس خلیفهٔ ارامنهٔ ایران و هندوستان آوریل1880، جلفای نو)) .

به این ترتیب، در1880 م /1259 ش مدرسهٔ مرکزی جلفا با بنایی مستقل پایه گذاری شد و پس از آن مدارسی دیگر در آغاز قرن بیستم ساخته شدند.

خاطرنشان کنیم که هر سه مدرسهٔ یاد شده مدارس پسران بودند و مدارس مستقل دختران وجود نداشت.

ساختمان اصلی مدرسهٔ مرکزی با اعانات سخاوتمندانهٔ ارمنیان جلفا، هندوستان و جاوه بنا شد.

به مناسبت احداث ساختمان مدرسه بر دیوار جنوب غربی تالار اجتماعات لوح یادبود فلزی زردرنگی نصب و بر روی آن اسامی افراد نیکوکار به ارمنی و انگلیسی درج شده است.

احداث بخشی از ساختمان در1882م/1261ش به پایان رسید و در 12 سپتامبر همان سال طی مراسمی با شکوه مدرسهٔ جدید افتتاح شد. به این ترتیب، فعالیت مدارس موجود متوقف و مرکز آموزشی جدید مدرسهٔ مرکزی ارمنیان جلفا نامیده شد.

تکمیل ساختمان مدرسهٔ مرکزی در1893 م/1272 ش در زمان خلیفهٔ وقت، اسقف اعظم، یسایی آستوازادوریان صورت گرفت. به کوشش او مدرسهٔ ویژهٔ دختران نیز در محل مدرسهٔ جدید دایر شد و مدرسهٔ مرکزی به مدرسهٔ مختلط ارمنیان جلفای نو تغییر نام داد. این مدرسه در سال های نخست با درآمد آبادی چیگان و شهریهٔ دانش آموزان اداره می شد.

بر تابلوی سر در ورودی اصلی این مدرسه نوشته شده: مدرسهٔ مرکزی ارمنیان تأسیس1880 م، در دوران پادشاهی ناصرالدین شاه و جاثلیقی گئورگ، پیشوای دینی ارمنیان و خلافت اسقف اعظم، گریگوریس، خلیفهٔ جلفای نو، پایان بنا1893 م در زمان خلیفهٔ وقت، اسقف یسایی آستوازادوریان.

ساختمان این مدرسه دو طبقه، بسیار وسیع و دارای حیاط هایی جداگانه در سمت شمال و جنوب است که با راهروها و درهایی مختلف به یکدیگر می پیوندند. در مرکز ساختمان، تالار چلیپاشکل باشکوهی ساخته شده است و در سمت شرقی آن صحنهٔ نمایشی وجود دارد که در سال های بعد آن را ساخته اند. این صحنهٔ نمایش در عین سادگی کاربرد فروانی برای نمایش ها و مراسم مختلف دارد، دارای ورودی ها و خروجی های متعدد است و در زیرزمین آن نیز امکانات سوفلوری وجود دارد.

به این ترتیب، در این محل نخستین صحنهٔ نمایش در جلفا ساخته شده، بسیاری از آثار نمایشی معروف در این تالار به روی صحنه رفته و مراسم گوناگون، کنسرت ها، بالماسکه ها و شب های شعر و موسیقی برگزار شده است. این تالار دارای طراحی معماری و صوتی ویژه ای است و صدا با طنین خاصی به گوش تماشاگران می رسد.

بر روی طاق های طبقهٔ بالای تالار، گنبدی خوش ترکیب قرار گرفته و بر روی آن صلیبی استوار است که شکوه و قداستی خاص به بنا می بخشد.

طبقهٔ بالای ساختمان اصلی مدرسه زمانی پرورشگاه شبانه روزی پسران بوده و زمانی دیگر برای دانش آموزان دختر استفاده می شده است.

در مقابل این ساختمان و در مجاورت آن به تدریج کلاس ها و بناهای جدیدی و در دههٔ1350 ش تالاری ساخته شد. در زمان احداث این تالار مدرسهٔ مرکزی دبستان ارمنیان آرمن جلفا نامیده می شد و شامل مدارس پسران و دختران بود.

در سال های اخیر، کتابخانه های دو مدرسه ادغام شده اند. این کتابخانهٔ جدید به نام لئون شانت در محوطه ای قرار گرفته که از گوشهٔ حیاط جنوبی به طرف شمال کشیده شده و دیوار جانبی آن به آمادگی آرمن متصل است.

حیاط شمالی مدرسه، که ورودی آن از سمت خیابان خاقانی است و کلاس های پیرامون آن به دبستان دختران آرمن و بناها و کلاس های پیرامون حیاط جنوبی به دبستان پسران اختصاص دارد. ورودی دبستان پسران از کوچهٔ هوانس شیراز است. این مدرسه از دو سال پیش به صورت غیرانتفاعی درآمده است.

• 

  نمایی از فضای داخلی دبستان آرمن

• 

  نمایی از ساختمان دبستان آرمن

مدرسهٔ کاتارینیان

مدرسهٔ کاتارینای مقدس جلفا در1858 م/1237 ش به هزینهٔ مانوک هوردانانیان تأسیس شد. هوردانانیان در1800 م، در خانواده ای فقیر، در جلفا متولد شد. پدرش بافنده بود و مانوک در کار بافندگی به پدر کمک می کرد. این اوقات مصادف بود با قحطی و سپس جنگ1816 م/96 ـ 1195ش که لطماتی سنگین به ارمنیان وارد ساخت.

نمایی از ساختمان مدرسهٔ کاتارینیان

در این دوران نابسامان مانوک، که جوانی هجده ساله بود، پس از تردیدهای بسیار تصمیم به ترک دیار و سفر به جاوه گرفت تا اقبال خود را در خارج از ایران جست وجو کند او در جاوه پنج سال به خدمت تاجر سرشناس، گئورگ مانوکیان، درآمد و از 1824 م خود به تجارت پرداخت. هوردانانیان پس از چند سال تلاش خستگی ناپذیر در1835 م کارخانهٔ قندی دایر کرد و در مدت کوتاهی ثروتی هنگفت به دست آورد. مانوک هوردانانیان در1841 م برای معالجه به اروپا رفت. او در این سفر از دیرِ پدران روحانی، مخیتاریان، در وِنیز بازدید و مدتی دراز در آنجا اقامت کرد. در 43 سالگی نزد پدر روحانی، قِوُند آلیشان، به آموختن زبان ارمنی پرداخت و پس از سیاحت شهرهای مهم اروپا باز به جاوه بازگشت.

مانوک هوردانانیان انسانی فروتن، دین دار، مؤمن و در پیروی از آداب کلیسای ارمنی سختگیر بود. ترقی کلیسای ارمنی و توفیق هم کیشانش محور اصلی گفته ها و اندیشه های او بوده. به زادگاهش، جلفا، توجه بسیار و نسبت به حیات سیاسی، امنیت و پیشرفت آن علاقهٔ فراوان داشت.

با توجه به اینکه جلفا سه مدرسهٔ پسران داشت اما دختران به سبب نداشتن مدرسه از نعمت دانش بی بهره بودند در1857م/1236ش اسقف اعظم، تادئوس بگنظریان، خلیفهٔ ارمنیان جلفا، تأسیس مدرسه ای برای دختران را به مانوک هوردانانیان پیشنهاد داد.

هوردانانیان پس از دریافت نامهٔ پیشوای مذهبی از پیشنهاد وی استقبال کرد و در1858م/1237ش با قبول تمامی هزینه ها، مدرسهٔ دخترانهٔ کاتارینای مقدس را در دیر راهبه های جلفا تأسیس کرد.

در آن زمان، تأسیس مدرسه ای برای آموزش دختران در تمام جوامع ارمنی از نوادر بود. مدرسه با 28 دانش آموز کار خود را آغاز کرد و دانش آموزان بر حسب آمادگی هایشان به سه کلاس تقسیم می شدند. با افزایش شمار دانش آموزان در1878 م/1257 ش و نیاز به ایجاد فضای بیشتر بار دیگر از هوردانانیان درخواست کمک کردند که این بار هم با استقبال وی مواجه شدند و با مساعدت او تعدادی اتاق به کلاس های مدرسه اضافه شد. به این ترتیب، از1858 م/1237 ش آموزش همگانی دختران در جلفا آغاز و تعلیم و تربیت زنان پایه گذاری شد.

هوردانانیان بر آن بود که تمامی دارایی خود را وقف مدرسه کند اما متأسفانه در اواخر عمر ورشکست شد. با وجود این، بنا بر وصیت او بخشی از دارایی اش به مدرسهٔ دختران کاتارینای مقدس و بخش دیگر به تأسیس مدرسه ای دینی اختصاص یافت. وی در1879 م/1258 ش در79 سالگی درگذشت.

در سال های بعد، با توجه به اینکه عایدی مبلغ که هوردانانیان برای مدرسهٔ کاتارینیان وصیت کرده بود در درازمدت جوابگوی نیازها و هزینه های مدرسه نبود، اسقف اعظم، یسایی آستوازادوریان، مدرسهٔ کاتارینیان را از نظر مالی به مدرسهٔ مرکزی ارامنهٔ جلفا ملحق ساخت و نام آنها را به مدارس مختلط ارامنهٔ جلفا تغییر داد. به این ترتیب، اشتراک در درآمد مدرسهٔ مرکزی مدرسهٔ دختران از نظر امکانات و نیروهای آموزشی تقویت شد.

در1898 م/1277 ش با افزایش شمار دانش آموزان بیش از گنجایش مدرسه و نیاز به امکانات بیشتر برای تعلیم و تربیت با تلاش های اسقف ماقاکیا تِرونیان، خلیفهٔ وقت ارمنیان حوزهٔ جلفا و همکاری هیئت امنای مدرسه مبلغ چهار هزار تومان اعانه جمع آوری شد. در این اقدام علاوه بر ارمنیان جلفا ارمنیان هندوستان و جاوه نیز شرکت داشتند.

در1900 م/1279 ش، در چهل و دومین سال تأسیس مدرسه ای که مانوک هوردانانیان بانی آن بود، بنای کنونی مدرسهٔ دختران کاتارینای مقدس (کاتارینیان) در محلهٔ چارسوق ساخته شد و مدرسهٔ قبلی دختران با تمام کادر آموزشی و تجهیزات از زیرزمینِ دیرِ راهبه ها به این بنای نوساز انتقال یافت. در تالار این مدرسه، لوح یادبودی از سنگ مرمر به نام مانوک هوردانانیان، نخستین مؤسس مدرسه نصب شده است.

در 25 مه1908 م/ اوایل خرداد1287 ش به همت پدر روحانی، باگرات وارتازاریان، قائم مقام خلیفهٔ حوزهٔ خلیفه گری جلفا، مراسمی برای پنجاهمین سال تأسیس مدرسه برگزار شد. در این مراسم به همت انجمن بانوان نیکوکار ارمنی جلفا و کشیشان ارمنی حوزه های خلیفه گری هندوستان و جاوه حدود پنج هزار تومان اعانه جمع آوری شد. با این مبلغ در1911 م/1290 ش اسقف اعظم، ساهاک آیواتیان، خلیفهٔ وقت، با مبلغ جمع آوری شده برای تأمین مالی مدارس آبادی زرنه (بولوران) را در فریدن به نام مدارس مختلط ارامنهٔ جلفا خریداری کرد.

مدرسهٔ کاتارینیان در1919 م/1298 ش دارای پنج کلاس، 155 دانش آموز دختر و کتابخانه ای با 1500 جلد کتاب بود. این مدرسه نقش بسیار مهمی در زندگی ارمنیان جلفا و تعلیم و تربیت زنان داشته است.

مدرسهٔ گئورگ کانانیان

در کتاب تاریخ جلفا، در فصل ((تجارت جلفاییان)) بخش ((نوبت آبیاری زمین خواجه نظر))، در محلهٔ میدان بزرگ، در1702 م/1081 ش، نام تاجری موسوم به آوِت کانانیان آمده است که احتمالاً در اواخر قرن هفدهم میلادی همراه با شمار بسیاری از مهاجران ارمنی خاک ایران را ترک و به روسیه عزیمت کرده است. گمان می رود گئورگ کانانیان، که در1834 م/1213 ش در قزلار متولد شد، از اعقاب این شخص باشد.

گئورگ کانانیان پس از اتمام تحصیلات متوسطه در مدرسهٔ اِستاوروپُل در1854 م/1333 ش به دانشکدهٔ زبان شناسی و تاریخ دانشگاه مسکو رفت. در همان سال به ابتکار رافایل پاتکانیان، شاعر و نویسندهٔ ارمنی، گروه ادبی کوچکی به نام گامار کاتیپا تشکیل شد که کانانیان از اعضای فعال آن بود. اعضای گروه سه تن بودند و هدف آنها طبع و نشر کتاب، اشاعهٔ ادبیات غیرمذهبی و کتاب خوانی بود. نام این گروه از حروف اول نام و نام خانوادگی اعضای آن تشکیل شده بود.

در1858 م/1237 ش، با اتمام دورهٔ تحصیلی کانانیان در همان دانشکده در سمت مدرس آغاز به کار کرد. در1861 م/1240ش به سمت مدیر ارشد مدرسهٔ عالی لازاریان منصوب شد و تا پایان عمر در همین مقام باقی ماند. مدرسهٔ عالی لازاریان در زمان مدیریت او رشد قابل توجهی کرد.

• 

  کتابخانه مدرسه کانانیان

• 

  مدرسه راهنمایی تحصیلی و دبیرستان دختران کانانیان

گئورگ کانانیان در دورهٔ مدیریت خود در مدرسهٔ عالی لازاریان به دانشجویان اعزامی از ایران، به ویژه از جلفا، بسیار مساعدت می کرد به همین سبب سه بار در سال های1869 م/1248 ش و1880 م/1259ش،1889 م/1268 ش از سوی ناصرالدین شاه به دریافت نشان های درجه سه، دو و یک شیر و خورشید و حمایل نایل شد.

کانانیان در 4 ژوئیه1897 م/1276ش چشم از جهان فرو بست. او در زمان حیاتش علاقه مند به تأسیس مدرسه ای در یکی از جوامع ارمنی بود اما توفیق این کار را نیافت. در1899 م/1278 ش بانو وارواره کانانیان، همسر وی، بر آن شد تا آرزوی او را برآورده سازد. لذا به مرکز دینی اجمیادزین رفت و جویای نظر جاثلیق (کاتولیکوس) شد.

در1900 م/1279 ش به فرمان جاثلیق مگردیچ خِریمیان هایریک، پدر روحانی باگرات وارتاپِت به سمت قائم مقام خلیفهٔ جلفا منصوب شد. او پس از آشنایی با شرایط محلی جلفا به این نتیجه رسید که جلفا با داشتن بیشترین شمار دانش آموزان و تشکیلات منسجم در میان جوامع ارمنی ایران بهترین مکان برای تأسیس مدرسهٔ گئورگ کانانیان است. در1901م/1280ش در جلسات هیئت امنا مواد اصلی اساس نامه و ماهیت کار مشخص و به تفصیل به بانو کانانیان گزارش شد و او با اعتماد نسبت به راهنمایی های پدر روحانی باگرات وارتاپت با تخصیص مبلغ 47000 روبل بازمانده از همسرش، گئورگ کانانیان، تأسیس مدرسه ای را در جلفا تقبل کرد. علاوه بر این، وی از هیچ کوششی در زمینهٔ تأمین لوازم و تجهیزات مدرسه، به ویژه، تأمین اسباب بازی برای کودکستان دریغ نمی کرد و حتی، بسیاری از ملزومات را از مسکو فراهم می آورد.

مواد اصلی اساس نامهٔ مدرسهٔ گ.کانانیان در1902م/1281 ش تنظیم و در 6 ژوئن به فرمان مبارک جاثلیق تأیید شد. پیش از احداث بنای مدرسه در1901 م/1280ش با کوشش های بی دریغ پدر روحانی باگرات وارتاپت وارتازاریان، قائم مقام حوزهٔ خلیفه گری ایران و هندوستان، ابتدا کودکستان و دبستان تأسیس شد. در بهار1903 م/1282 ش احداث ساختمان مدرسهٔ گئورگ کانانیان آغاز شد و در1905 م/1284ش به پایان رسید.

بر نمای جنوبی ساختمان مدرسه با حروف درشت کاشیکاری نوشته شده است: ((1901، مدرسهٔ ارامنهٔ گئورگ کانانیان،1905)).

مراسم گشایش مدرسه در 26 سپتامبر1905 م/ مهر1284 ش با شکوه هر چه تمام تر برگزار و مدرسهٔ جدید به مدارس مختلط ارمنیان جلفا ملحق شد.

مدرسهٔ گئورگ کانانیان در محلهٔ چارسوق و در جوار دبستان کاتارینای مقدس واقع شده است. ساختمان مدرسه دو طبقه و دارای استحکام کافی است و محوطهٔ وسیعی در پیرامون آن گلکاری و درختکاری شده است. زیرزمین مدرسه دارای بخش های زیر است:

کلاس های درس، کلاس موسیقی و آواز، کلاس جغرافیا، کتابخانه با سه هزار جلد کتاب، مرکز رایانه، آزمایشگاه، اتاق های مدیر و معلمان، مرکز کمک های اولیهٔ پزشکی، مرکز مشاوره، تالار و صحنهٔ نمایش، بایگانی، گارگاه و تنورخانه، که در حال حاضر تبدیل به موزه شده است.[1]

در طبقهٔ بالا نیز تالاری با سقف گچ بری شده و کف کاشیکاری و کلاس های درس وجود دارد. بر دیوار شرقی طبقهٔ بالا لوح یادبودی از سنگ مرمر به این مضمون نصب شده است:

مدرسه ارامنهٔ گئورگ کانانیان

((در دوران جاثلیقی مگردیچ، جاثلیق اعظم ارمنیان، این مدرسه به نام و به یادبود دانشمند مرحوم گئورگ کانانیان، مدیر ارشد مدرسهٔ عالی لازاریان، به همت و هزینهٔ همسر بزرگوار وی، وارواره کانانیان، احداث شد. در 11 ماه مه سال1903 م، شالودهٔ بنا به دعای خیر متبرک شد. افتتاح رسمی در 25 سپتامبر سال1905 م)).

پس از انقلاب روسیه، به سبب شرایط سیاسی و اقتصادی به وجود آمده بانو وارواره کانانیان در وضعیت نامساعدی قرار گرفت لذا هیئت امنای مدارس ارمنیان جلفا در1931 م/1310 ش او و دخترش مریم نیکیت آکیمیان، را از مسکو به جلفا آوردند و تا پایان عمر وی، در 23 دسامبر1935 م/ 2 دی1314 ش از آنها مراقبت کردند.

مدرسهٔ کانانیان اکنون به مقطع راهنمایی تحصیلی و دبیرستان دختران اختصاص یافته است.

در حال حاضر مدارس ارمنیان جلفا تحت حمایت مالی و معنوی شورای آموزشی خلیفه گری ارمنیان اصفهان قرار دارد و شامل مراکز آموزشی زیر است:

الف) کودکستان نارِک

ب) آمادگی غیر انتفاعی آرمِن

ج) دبستان غیرانتفاعی دختران آرمن (مدرسهٔ مرکزی)

د) دبستان غیرانتفاعی پسران آرمن (مدرسهٔ مرکزی)

ه) راهنمایی تحصیلی و دبیرستان پسران کاتارینیان

و) راهنمایی تحصیلی و دبیرستان دختران کاتارینیان

به جز کودکستان نارک، دیگر واحدهای آموزشی زیر نظر آموزش و پرورش اداره می شوند.

منابع:

آبکاریانس، تیگران. مدارس جلفای نو. اصفهان: چاپخانهٔ دیر آمناپرکیچ،1914.

یرمیان، آرام. جلفای نو. اصفهان: چاپخانهٔ دیر آمناپرکیچ،1919.

میناسیان، ل.گ. مدارس ارامنهٔ جلفای نو.[بی جا]:[بی نا]، 1880 ـ 1985.

ترگریگوریان، خاژاک. مقالهٔ چاپ نشده به مناسبت یکصدو پنجمین سال تأسیس مدرسهٔ مرکزی،1985.

پی نوشت ها:

1- این تنورخانه اخیراً کشف شده. در گذشته از این تنورخانه برای تهیهٔ نان، از کودکان بی سرپرست پرورشگاه در طبقهٔ دوم مدرسه و نیز مردم محله استفاده می شده است.

فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 40
سال یازدهم | تابستان 1386 | 236 صفحه
در این شماره می خوانید: