ادوارد خورشیدیان (Khurshudian)کاندیدای رشتۀ تاریخ است. وی پژوهشگر ارشد بخش ایران در انستیتوی خاورشناسی آکادمی ملی علوم جمهوری ارمنستان و معاون «مرکز ایران‌شناسی در قفقاز» است.

مجموعۀ مهرهای ساسانی در موزۀ دولتی تاریخ ارمنستان از نظر تعداد نسبتاً کوچک است. این مجموعه شامل سه قسمت است:

الف. مجموعۀ شمارۀ 125 با 44 نقش، مأخذ نامشخص[2].

ب. مهرهائی که در کاوش‌های باستان‌شناسی در «دوین» Dvin) 5 نقش) و «واقارشاباد» Vagharshapat) 4 نقش) کشف شده‌اند[3].

ج. مهرهائی که موزه به عنوان هدیه دریافت و یا خریداری کرده است (8 نقش). نام Mār­šēd Hormizd از نام‌های دورۀ پارسی میانه نقش شده است. Mār به معنای «کلام مقدس» (مانثرا – / – <manөra) و šēd به معنی درخشان (-<xšaita) است. احتمالاً šēd کوتاه شدۀ نام xwaršēd و Hormizd کوتاه شدۀ اهورامزدا است.

نام Māršēd Hormizd با گنجینۀ نام‌های فارسی میانه مطابقت می‌کند و با نام‌های Mār-panāh که به معنی «در پناه کلام مقدس» است و Mār-viray و Mār-sahiy و غیره[4] قابل قیاس است.

از دیدگاه پیکرنگاری چند نقش قابل توجه هستند، نقش‌هائی که تا آنجا که می‌دانیم، برای نخستین بار در این مجموعه دیده شده‌اند: شماره‌های 13، 22، 46، 59 و 61.

مهر شمارۀ 46 (شمارۀ ثبت 1219) بسیار جالب است. بر آن نقش ماده گرگی دیده می‌شود که یک بچه گرگ و یک کودک را شیر می‌دهد[5].

در این نوشتار مروری خواهیم داشت بر بررسی‌های انجام شده روی مهرهای دورۀ ساسانی که در ارمنستان یافت شده‌اند.

در وهلۀ نخست نقش‌های مجموعۀ کوچک مهرهای ساسانی یافت شده در محل جِروژ Jrvezh (سه نقش) جالب توجه می‌باشند[6]. هر سه به شکل شبه انگشتر هستند. روی یکی نقش یک گوزن[7] و روی دیگری نقش آتشدان (مقایسه کنید با شماره‌های 125/12 و 125/21) حک شده است. مهر سوم به شکل محدب از جنس کارنئول ساخته شده و نقش یک پرنده روی آن کنده شده است. مهرهای مشابهی نیز در گرجستان و آسیای میانه کشف شده‌اند اما هنوز مطلبی دربارۀ آن‌ها منتشر نشده است[8].

مجموعۀ دیگری از مهرها در کاوش‌های باستان‌شناسی سال‌های 1978-1979 در «دوین» پیدا شده‌اند (سه نقش). هر سه مهر سنگی و به شکل شبه‌انگشتر هستند. روی یکی از آن‌ها نقش یک صحنۀ شکار حک شده است: عقابی گوزن گریزان را شکار می‌کند. این موضوع بسیار متداول بوده است[9]. روی مهر دیگر سر یک قوچ نقش شده و در پایین، یک نقش تزیینی آن را در میان گرفته است. بر سطح آن بالای شاخ‌ها یک تزیین سه برگی وجود دارد. سومین نقش مُنوگرامی است که بر سطخ آن از 10^h تا 18^h به خط کتیبه‌ئی پارسی میانه l’styh یعنی rãstīh (راستی)[10] حک شده است. در قسمت 12^h آن هلال ماهی است که در وسط آن یک صلیب کوچک کنده‌کاری شده است[11].

یک انگشتر خاتم‌دار با فرورفتگی به شکل نیمدایره در بالا و سطح صاف و صیقلی که روی آن عقربی نقش شده است نیز جالب توجه است. در قسمت 8^h رویۀ آن نشانه‌ئی وجود دارد که به حرف الف زبان آرامی شباهت دارد (،) [12].

دو مهر دیگر هم جالب توجه هستند. این دو مُهر در کاوش‌های باستان‌شناسی در «دوین» پیدا شده‌اند[13]. روی یکی سر یک گوزن نقش شده است که تاج گلی مانند قاب آن را از پایین در میان گرفته است (بیضی شکل به طول 12 میلیمتر و عرض 8 میلیمتر). روی مهر دیگر تصویر یک بز کوهی از نیمرخ راست نقش شده است (بیضی شکل، به طول 17 م م و عرض 12 م م).

در صفحات بعد شرح و تصویر مهرهای یاد شده و در پایان جدول خلاصه مشخصات مهرها آمده است.

1. مهرهای مجموعۀ شمارۀ 125

شمارۀ 1: گاو کوهان‌دار نشسته، از طرف راست.

دارای برجستگی‌های خط دار در بالا.

سنگ کارنئول[14]. شبه انگشتر. قطر 14x صخامت 10م‌م. (میلیمتر)

رویه: تخم‌مرغی شکل (داکتیلوئید).

شمارۀ ثبت: 22/125

شمارۀ 2: پرنده، از طرف راست.

رویه آسیب دیده است.

عقیق سفید. بیضی شکل، شبه انگشتر.

طول 16/5x عرض 11/5x ضخامت 13 م‌م.

شمارۀ ثبت: 125/7

شمارۀ 3: بُز ایستاده، از طرف چپ

سنگ سر پانتین (آگالماتولیت)[15]. دایره.

قطر 16xضخامت 6 م‌م.

محل اکتشاف: تاکیا (آقاونادزور[16]، ارمنستان)

احتمالاً مربوط به دوران پیش از ساسانیان است

(دوران باستان، هِلِنیستی).

شمارۀ ثبت: 125/8

شمارۀ 4: گل.

سنگ کالسدون[17]سفید نیمه شفاف. بیضی شکل.

شبه انگشتر، طول 18xعرض 11/5xضخامت 14 م‌م.

شمارۀ ثبت: 125/15

شمارۀ 5: مُنوگرام با تصویر هلال ماه و ستاره شش پر.

نقش مهر با تاج گل احاطه شده است.

سنگ کارنئول. بیضی شکل. تزیین شده.

طول 16xعرض11xضخامت 14/5 م‌م.

رویۀ نقش: طول 5/12xعرض 10 م‌م.

شمارۀ ثبت: 125/14

شمارۀ 6: پرنده، از طرف داست.

فیروزه. بیضی شکل. شبه انگشتر.

طول 17xعرض 11/5xضخامت 14/5 م‌م.

شمارۀ ثبت: 125/16

شمارۀ 7: بُز، از طرف راست.

عقیق سفید. بیضی شکل. شبه انگشتر.

طول 14xعرض 10/5xضخامت 12 م‌م.

شمارۀ ثبت: 17/125

شمارۀ 8: گاو کوهاندار ایستاده، از طرف راست.

دارای نقش ستاره چهار پر یا صلیب در 4^h و 11^h.

سنگ کارنئول-عقیق. بیضی شکل.

طول 17/5xعرض 12/5xضخامت 15 م‌م.

رویۀ نقش: طول 13xعرض 10 م‌م.

شمارۀ ثبت: 125/20

شمارۀ 9: سر انسان، نیمرخ راست.

سنگ کارنئول. بیضی شکل.

طول 18xعرض 11/5xضخامت 14/5 م‌م.

رویۀ نقش: طول 11xعرض 8/5 م‌م.

شمارۀ ثبت: 125/25

شمارۀ 10: حیوان افسانه‌ئی در حال دویدن، از طرف راست.

دارای آرایۀ سه برگی روی سطح.

سنگ کالسدون. بیضی شکل.

طول 30xعرض22/5xضخامت 24/5 م‌م.

رویۀ نقش: طول 22xعرض 19 م‌م.

شمارۀ ثبت: 125/10.

شمارۀ 11: نیمتنۀ مرد، نیمرخ راست.

نقش مُهر مردی (احتمالاً یک مقام بلندپایه) با جامه‌ئی فاخر نشان می‌دهد که روی هر شانه‌اش دوچین و روی سینه زنجیری با پنج ستارۀ شش پر دارد. کلاه جواهرنشان بر سر نهاده است. موهایش بلند، بافته و آراسته است. گوشواره‌ئی بلند از گوش او آویزان است که تا پایین گردن می‌رسد. در حاشیه از 4^h تا 9^h به خط کتیبه نویسی پارسی میانه نوشته شده است:

«من به خدایان خود ایمان دارم». (abastān ō yazdān man) ‘pst’n’L yzd’n L

عبارت مشابهی اغلب روی مهرهای ساسانی مشاهده می‌شود[18].

عقیق سلیمانی[19]. داکتیلوئید.

قطر 25xضخامت 19/5 م‌م.

شمارۀ ثبت: 125/13.

شمارۀ 12: عقرب، به طرف راست.

سنگ کالسدون. داکتیلوئید. شبه انگشتر.

طول 30xعرض 25xضخامت 22/5 م‌م.

شمارۀ ثبت: 125/33.

شمارۀ 13:

نقش یک مُغ (چپ) و یک زرتشتی (راست) که مقابل یکدیگر ایستاده‌اند و دست‌ها را به نشانۀ درود بالا برده‌اند. زیر پای آن‌ها به نظر می‌رسد که یک حیوان قربانی شده قرار دارد. ظاهراً یک صحنۀ قربانی است. در بالا بین آن دو هلال ماه نقش شده است.

سنگ کالسدون به شکل هشت ضلعیِ کشیده.

بیضی. طول 21/5xعرض 18x ضخامت 28 م‌م.

رویۀ نقش: طول 20xعرض 15 م‌م.

احتمال دارد منشأ آن مربوط به ماقبل ساسانی باشد.

شمارۀ ثبت: 125/35.

شمارۀ 14: آتشدان (یا گیاه؟)

سنگ کالسدون. بیضی. شبه انگشتر.

طول 15xعرض 10xضخامت 12 م‌م.

رویۀ نقش: طول 11xعرض 8/5 م‌م.

شمارۀ ثبت: 125/12.

شمارۀ 15: گل

سنگ کالسدون-عقیق. بیضی. شبه انگشتر.

طول 21xعرض 15xضخامت 18 م‌م.

رویۀ نقش: طول 15/5xعرض 13 م‌م.

شمارۀ ثبت: 125/38.

شمارۀ 16:

سنگ کالسدون. بیضی. شبه انگشتر.

طول 19xعرض 10x ضخامت 14 م‌م.

رویۀ نقش: طول 14xعرض 9 م‌م.

شمارۀ ثبت: 125/21

شمارۀ 17: بُز از طرف راست.

سنگ کارنئول. داکتیلوئید با کنده‌کاری سطحی.

شکل دایرۀ نامنظم. مسطح.

طول 10xعرض 9x ضخامت 2/5 م‌م.

شمارۀ ثبت: 125/30. بدون تصویر.

شمارۀ 18: گوزن نشسته، از طرف راست.

سنگ کالسدون. داکتیلوئید. شبه انگشتر.

طول 19/5xعرض 15xضخامت 17/5 م‌م.

رویۀ نقش: 15×13 م‌م.

شمارۀ ثبت: 125/18

شمارۀ 19: پرنده، از طرف راست.

سنگ یشم قهوه‌ئی. داکتیلوئید.

شبه انگشتر.

طول 16/5x عرض 14/5x ضخامت 12 م‌م.

رویۀ نقش: 15×13 م‌م.

شمارۀ ثبت 125/17.

شمارۀ 20: آتشدان.

سنگ کارنئول. بیضی، استوانه‌ئی با لبه‌های مورب.

طول 12x عرض 11x ضخامت 10/5 م‌م.

رویۀ نقش: 10×8 م‌م.

شمارۀ ثبت: 125/26.

شمارۀ 21: کف دست، استیلیزه.

سنگ کارنئول. شبه انگشتر. بیضی.

طول 17xعرض 9/5x ضخامت 13 م‌م.

رویۀ نقش: 11×7/5 م‌م.

شمارۀ ثبت: 125/13.

شمارۀ 22: درخت حیات، استیلیزه.

سنگ یشم قرمز. (رنگ لاکی)

مخروطی. رویه بیضی.

طول 20xعرض 15/5x ضخامت 20 م‌م.

رویۀ نقش: 20×15 م‌م.

شمارۀ ثبت: 125/9.

شمارۀ 23: آتشدان استیلیزه.

عقیق. شبه انگشتر. بیضی.

طول 17/5xعرض 11/5x ضخامت 15 م‌م.

رویۀ نقش: 11×8 م‌م.

شمارۀ ثبت: a125/19.

شمارۀ 24: پرنده، از طرف راست.

عقیق. شبه انگشتر. داکتیلوئید.

شمارۀ ثبت: b125/19.

شمارۀ 25: گوزن نشسته: از طرف راست.

سنگ کارنئول. شبه انگشتر. داکتیلوئید.

طول 14/5 xعرض 11 x ضخامت 12/5 م‌م.

رویۀ نقش: 10 x9 م‌م.

شمارۀ ثبت: 125/48.

شمارۀ 26: آتشدان

سنگ کارنئول. شبه انگشتر. بیضی.

طول 19 x عرض 9 x ضخامت 16/5 م‌م.

رویۀ نقش: 18 x13 م‌م.

شمارۀ ثبت: 125/47.

شمارۀ 27: عقاب با بال‌های گشوده.

بال راست صدمه دیده است.دور تصویر را تزیینی به شکل خوشه احاطه کرده است.

سنگ کارنئول. داکتیلوئید.

قطر 12/5 x ضخامت 9/5 م‌م.

شمارۀ ثبت: 125/49.

شمارۀ 28: نیمتنۀ مرد، نیمراخ راست.

سنگ کالسدون. بیضی. شبه انگشتر.

طول 23/5 x عرض 18/5 x ضخامت 20 م‌م.

رویۀ نقش: 16 x11 م‌م.

شمارۀ ثبت: 125/37.

شمارۀ 29: اندام مرد به هیئت کیومرث (Gayõmard)

عقیق سلیمانی. داکتیلوئید. شبه انگشتر.

قطر 32 x ضخامت 23 م‌م.

شمارۀ ثبت: 125/32.

شمارۀ 30: گوزن، از طرف راست.

سنگ کارنئول. بیضی. شبه انگشتر.

طول 24 x عرض11/5 x ضخامت 20/5 م‌م.

رویۀ نقش: 18 x8 م‌م.

شمارۀ ثبت: 125/50.

شمارۀ 31: عقاب، از طرف راست، که یک بز کوهی را شکار می‌کند.

عقیق.بیضی. شبه انگشتر (که سطح آن در 5^h صدمه دیده است).

طول 27 xعرض 21 x ضخامت 23/5 م‌م.

رویۀ نقش: 20 x17 م‌م.

شمارۀ ثبت: 125/34.

شمارۀ 32: گوزن نشسته، از طرف راست.

سنگ عقیق. داکتیلوئید. شبه انگشتر.

طول 20/5 xعرض 15/5 xضخامت 16.

رویۀ نقش: 5/14 x13 م‌م.

شمارۀ ثبت: 125/39.

شمارۀ 33: اسب، از طرف راست با آرایه‌ئی در بالا.

سنگ یشم قهوه‌ئی متمایل به خاکستری.

داکتیلوئید. شبه انگشتر.

قطر 16/5 xضخامت 13 م‌م.

شمارۀ ثبت: 125/46.

شمارۀ 34: سر یک مرد، نیمرخ راست.

سنگ کارنئول. بیضی. شبه انگشتر.

طول 20 xعرض 12/5 x ضخامت 17 م‌م.

رویۀ نقش: 13 x10 م‌م.

شمارۀ ثبت: 125/41.

شمارۀ 35: پرنده، از طرف راست.

سنگ کالسدون. بیضی. شبه انگشتر.

طول 20/5 xعرض 14 xضخامت 16 م‌م.

رویۀ نقش: 15 x12 م‌م.

شمارۀ ثبت: 125/40.

شمارۀ 36: مرد ایستاده، از روبرو.

سمت راست آسیب دیده است.

اثر نوشته‌ئی به پارسی میانه در فاصله 8^h تا 11^h دیده می‌شود.

شیشه. بیضی. شبه انگشتر.

طول 19/5 xعرض 10 xضخامت 14/5 م‌م.

رویۀ نقش: 15 x9 م‌م.

شمارۀ ثبت: 125/43.

شمارۀ 37: مُنوگرام.

سنگ کارنئول. داکتیلوئید. شبه انگشتر.

طول 14 xعرض 11 xضخامت 11 م‌م.

رویۀ نقش: 11 x9/5 م‌م.

شمارۀ ثبت: 125/51.

شمارۀ 38: اندام مرد به هیئت کیومرث (Gayõmard)؟

سنگ کالسدن، داکتیلوئید،  با نقش غیرواضح. شبه انگشتر.

قطر 21/5 xضخامت 15/5 م‌م.

شمارۀ ثبت: 125/48. بدون تصویر.

شمارۀ 39: جانور شاخدار، از طرف راست.

عقیق سفید. بیضی. شبه انگشتر.

طول 22/5 xعرض 16 xضخامت 20 م‌م.

رویۀ نقش: 15/5 x13/5 م‌م.

شمارۀ ثبت: a125/42.

شمارۀ 40: گیاه.

عقیق قرمز[20]. بیضی. شبه انگشتر.

طول 20 xعرض 13 xضخامت 16/5 م‌م.

رویۀ نقش: 12 x11 م‌م.

شمارۀ ثبت: b125/42.

شمارۀ 41: جانور شاخدار، از طرف راست.

عقیق. بیضی. شبه انگشتر.

طول 20 xعرض 14 xضخامت 15/5 م‌م.

رویۀ نقش: 15 x12/5 م‌م.

شمارۀ ثبت: 125/42.

شمارۀ 42: نیمتنۀ مرد، از نیمرخ راست.

سنگ یشم. بیضی. تزیین شده. شبه انگشتر.

طول 13/5 xعرض 9/5 xضخامت 11/5 م‌م.

رویۀ نقش: 10 x8/5 م‌م.

شمارۀ ثبت: 125/53

شمارۀ 43: مُنوگرام.

سنگ یشم. داکتیلوئید. شبه انگشتر.

قطر 13/5 xضخامت 10 م‌م.

شمارۀ ثبت: 125/52.

شمارۀ 44: اسب بالدار یا گاو کوهاندار، از طرف راست، در بالا دارای آرایۀ مهره مانند.

سنگ یشم. داکتیلوئید. مهر تخت.

قطر 11/5 xضخامت 7 م‌م.

شمارۀ ثبت: 125/54.

2. مهرهای اهدائی

این مهرها در حفاری‌های باستان‌شناسی کشف و توسط افراد و یا سازمان‌ها به موزه اهداء شده‌اند.

شمارۀ 45: نیمتنۀ مرد، از طرف راست.

دارای نوشته به خط کتیبه‌نویسی پارسی میانه در فاصله 4^h تا 9^h: YWM ŠPYR (rõz weh) «روز بخیر». شخصی که نقشش حکاکی شده، ریش و پیشانی بند دارد و چین‌های بالای جامه‌اش مشخص است.

ساردونیکس[21] زرد. بیضی. شبه انگشتر.

قطر 28xضخامت 22 م‌م.

رویۀ نقش: 20×14 م‌م.

این مهر در سپتامبر 1935 از موسسۀ «تجارت دولتی ماوراء قفقاز» – زاگوستورگ[22]- (تفلیس) دریافت شده است.

شمارۀ ثبت: 1218.

شمارۀ 46: ماده گرگ، از طرف راست، که به یک توله و یک کودک شیر می‌دهد.

مهر روی یک انگشتر نقره جاسازی شده است. سمت چپ آسیب دیده است. احتمالاً این مهر بعدها، در کاربرد دوبارۀ آن، روی انگشتر نشانده شده است. روی آن به خط کتیبه‌نویسی پارسی میانه، در فاصله 4^h تا 10^h نوشته شده است: m’l šyd hrmzd یعنی: Mār-šēd Hormizd که نام شخص است.

سنگ کارنئول. داکتیلوئید.

این مهر در ششم ماه مه 1935 از مؤسسۀ «تجارت دولتی ماوراء قفقاز» دریافت شده است.

شمارۀ ثبت: 1219.

شمارۀ 47: مُنوگرام.

ساردونیکس. بیضی. شبه انگشتر. تزیین شده.

طول 17 xعرض 9 xضخامت 19 م‌م.

رویۀ نقش: 12 x7 م‌م.

این مهر در سال 1930 توسط کمیتۀ حفظ آثار باستانی در حفاری‌های محوطۀ کلیسای هریپسیمۀ قدیس[23]، در «واقارشاباد، اجمیادزین کنونی» یافت شده است.

شمارۀ ثبت: V 500.

شمارۀ 48: گاو کوهاندار، از طرف راست.

دارای خطوط تزیینی روی سطح.

این مهر برای رویۀ انگشتر ساخته شده است.

ساردونیکس. داکتیلوئید.

رویۀ نقش: 11×10 م‌م.

این مهر در سال 1931م. در شهر وان ارمنستان غربی (ترکیه کنونی) کشف و توسط لئون گوسویان خریداری شده است.

شمارۀ ثبت: 202.

شمارۀ 49: گاو کوهاندار، از طرف راست، با یک ستارۀ هشت پر روی سطح مهر.

بلور کوهی. بیضی. شبه انگشتر.

طول 17xعرض 11xضخامت 13 م‌م.

رویۀ نقش: 14×10 م‌م.

این مهر در سال 1930 در «واقارشاباد» کشف شده است.

شمارۀ ثبت: d 499.

شمارۀ 50: گیاه غنچه‌دار.

ساردونیکس. بیضی. شبه انگشتر.

طول 12xعرض 10xضخامت 11 م‌م.

رویۀ نقش: 10×8 م‌م.

این مهر در سال 1930 در «واقارشاباد» یافت شده است.

شمارۀ ثبت: f 499.

شمارۀ 51: گوزن نشسته، از طرف راست.

برُنز. مقعر. شبه انگشتر.

دارای خطوط تزیینی روی سطح.

سمت چپ آسیب دیده است.

قطر 15xضخامت 12 م‌م.

رویۀ نقش: 10×8 م‌م.

این مهر در سال 1930 در «واقارشاباد» یافت شده است.

شمارۀ ثبت: c 499.

شمارۀ 52: شیر.

عقیق. داکتیلوئید. شبه انگشتر.

طول 24 xعرض21 xضخامت 21 م‌م.

رویۀ نقش: 18 x17 م‌م.

این مهر در سال 1934 در منطقه نوربایازیت (بایزیدنو، ارمنستان) پیدا شده، و از سوی انستیتوی فرهنگ به موزۀ دولتی اهداء شده است.

شمارۀ ثبت: 1189.

شمارۀ 53: اسب بالدار، از طرف راست.

عقیق. داکتیلوئید.

رویۀ گرد برای انگشتر.

طول 15 xعرض 11 م‌م. ضخامت 5/1 م‌م.

این مهر از انستیتوی تاریخ دریافت شده است.

شمارۀ ثبت: 1589.

شمارۀ 54: قوچ؛ از طرف راست.

سنگ یشم، بیضی. شبه انگشتر. تزیین شده.

طول 15 xعرض 11 xارتفاع 12 م‌م.

رویۀ نقش: 14 x11 م‌م.

این مهر توسط «ز.آ.میریمانیان» خریداری شده است.

شمارۀ ثبت: 2086/7.

شمارۀ 55: سوار، از طرف راست.

سنگ ساردونیکس. داکتیلوئید.

برای رویۀ انگشتر ساخته شده است.

دارای خطوط تزیینی.

12 x11 م‌م.

این مهر توسط «ز.آ.میریمانیان» خریداری شده است.

شمارۀ ثبت: 2086/8.

شمارۀ 56: گوزن، از طرف راست.

سنگ ساردونیکس. داکتیلوئید.

رویه و تزیین بالای تصویر صدمه دیده است.

رویۀ گرد برای انگشتر.

قطر 12 م‌م.

شمارۀ ثبت: 1/1946.

شمارۀ 57: نقش سنگی استوانه‌ئی.

دارای نقش ستارۀ شش پر بر یک رویه و گوزن (؟) بر رویۀ دیگر.

طول 29 xضخامت 11 م‌م.

این مهر در سال 1962 در «دوین» یافت شده است.

شمارۀ ثبت: 346/2243. بدون تصویر.

شمارۀ 58: خرس، از طرف راست.

سنگ کارنئول. بیضی. با دو رویۀ صاف.

دارای نقش سفید روی سطح کوچک‌تر.

رویۀ زبرین: طول 12 xعرض 9 م‌م.

رویۀ زیرین: طول 10 xعرض 7 م‌م.

شمارۀ ثبت: 2197/312.

این مهر در سال 1962 در «دوین» یافت شده است.

شمارۀ 59: لک لک با سر خم کرده به پایین، از طرف راست.

سنگ نیکولو. بیضی.

طول 10 xعرض 9 م‌م.

رویۀ نقش: 8 x6 م‌م.

این مهر در سال 1955 در «دوین» یافت شده است.

شمارۀ ثبت: 1981/87.

شمارۀ 60: بُز، از طرف راست.

سنگ ساردونیکس قرمز.

بیضی محدب تَرَک دار.

طول 14 xعرض 12 xضخامت 7 م‌م.

شمارۀ ثبت: 73/1905.

شمارۀ 61: نیمتنۀ مرد، نیمرخ راست.

مرد پیشانی‌بند بسته است و جامۀ فاخری به تن دارد.

سنگ نیکولو. بیضی. رویۀ انگشتری.

طول 16 xعرض 14 م‌م.

رویۀ نقش: 13 x10 م‌م.

این مهر در سال 1955 در «دوین» پیدا شد. به احتمال زیاد به دورۀ ساسانی تعلق ندارد؛ گمان می‌رود تقلیدی از آثار دورۀ هلنیستی (بایستان) باشد.

شمارۀ ثبت: 310/2197.

واژه‌نامه

‘pst’n                             ایمان                             مهر شمارۀ 11

L                                  õ (به، به وسیله)

‘L                                  مَن(ضمیر ملکی)             مهر شمارۀ 11

yzd’n                             خدایان (جمع)                 مهر شمارۀ 11

ŠPYR                             وِه (خوب)                       مهر شمارۀ 45

YWM                             روز                                مهر شمارۀ 45

Mār­šēd Hormizd           نام شخص                      مهر شمارۀ 46

جدول خلاصه مشخصات مهرها

پی‌نوشت‌ها:

1. نویسنده از خانم س.آ. ماخاتچیان کارشناس موزه در بخش قرون میانی و همکار علمی بخش باستان‌شناسی موزۀ دولتی تاریخ ارمنستان که به یاری او بررسی مجموعۀ مهرهای ساسانی را انجام داده است سپاسگزار است.
2. این مجموعه در نوامبر 1929 در موزۀ دولتی تاریخ ارمنستان ثبت شده و ظاهراً از «اجمیادزین» انتقال یافته است. علاوه بر نقش‌های ساسانی، این مجموعه حاوی مهرهای دوره‌های اورارتویی، پارسی جدید، دورۀ باستان (که احتمال دارد اصل نباشد) و دورۀ ارمنی جدید هم هست. بسیاری از نقوش محو شده‌اند، از آن جمله نقش‌های شمارۀ 36/125 و 53/125.
3. A. Kalantar, Hin Vagharshapati peghumnerə, Erevan, 1935, 58-59.

آ. کالانتار، کاوش‌های واقارشاباد قدیم ]به زبان ارمنی[

4. Ph. Gignoux, Noms propres sassanides en moyen-perse épigraphique. Wien 1986, No 587, 588, 590.
5. این مهر توسط نگارنده، طی مقاله‌ئی در مجلۀ آکتاکوردیکا، شمارۀ 2، ایروان (زیر چاپ) به تفصیل بررسی شده است:

Edward Churshudian, Die Zoroaster Legende auf einer sasanidischen Gemme aus Armenien, Acta Kurdica, No 2,

6. A.S. Zhamkochyan, Jrvezhi vaghmijnadaryan dambaranadashti peghumnerə, Patma-banasirakan Handes 1986/1 (112), 220-225.

کاوش‌های محوطه گورستان مربوط به دورۀ متقدم قرون میانی در جِروژ Jrvezh، مجلۀ پادماباناسیراکان (بررسی‌های تاریخی فیلولوژی). متأسفانه این مجموعه گویا مفقود شده است.

7. یک مهر مشابه در واقارشاباد پیدا شده است (شماره ثبت e 499)
8. ر.ک. ژامکوچیان، همان جا.
9. برای مثال مقایسه کنید با مهر شمارۀ 34/125؛

A.D.H. Bivar, Catalogue of the Western Asiatic Seals in the British Museum, Stamp Seals, II: The Sassanian Dynasty, London 1969: HT 1-H1 8, pl. 23, p.104.

10. S.A. Kalantaryan, Dvini 1978-1979 tt. peghumnerə, Lraber Hasarakakan Gitutiunneri, Erevan, 1982/2, p. 63-65.

آ.س. کالانتاریان، کاوش‌های سال 1978-1979 در دوین، خبرنامۀ علوم اجتماعی ]به زبان ارمنی[. قرائت نوشته حکاکی شده مرهون و.گ. لوکونین (V.G.Lukonin) است. او خوانده است: l’s [ty]. اما روی مهر بدون کمترین مرمتی l’styh کاملاً خواناست، چیزی که با تمام ضوابط و معیارهای املای پارسی میانه مطابقت دارد.

11. آ. کالانتریان (پس از A.Y. Borisov) بررسی کرده که این مهر دارای منشأ زرتشتی است و بعدها صاحب جدیدی یافته است که در قسمت خالی آن یک صلیب کوچک حک کرده است. به این ترتیب مضمون زرتشتی نقش از بین رفته است (ر.ک.: آ.ی. بوریسف).
12. Zh. D. Hachatryan. Antichniy nekropol (resultati raskopok 1956-1972 gg.) Garni. V. Arheologicheskie raskopoki v Armenii. AN Arm. SSR. Institut Arheologii i Etnogafii, Erevan 1976, p. 123, Abb. 53, Taf. XVII, 1-2.

همچنین مقایسه کنید با Bivar، همانجا، ص 105، تصویر 24، KA1 (انگشتر نقره‌ئی با نقش عقرب)، KA4(انگشتر سنگی با نقش عقرب).

13. تصاویر این دو مهر را پروفسور آ.آ.کالانتریان، رئیس هیأت باستان‌شناسی در دوین، لطف کرده در اختیار نگارنده گذاشته است. آز آنجا که اصل آن‌ها متأسفانه از بین رفته است، باید به شرح این تصاویر بسنده کنیم. این موضوع اینجا فقط به عنوان ارزش آماری مطرح شده است. مقایسه کنید با مهرهای مشابه در Bivar.

Bivar, op. cit., pl. 18, FD 1,2,3,4; pl. 19, FH 9,10.

14. عقیق جگری Karneol (cornelian)
15. Serpentin (Agalmatolite)
16. Aghavnadzor
17. Chalzedon (Chalcedony)
18. Ph. Gignoux et L. Kalus, Les formules des sceaux sasanides et islamiques: continuitè ou mutation?. Studia Iranica 11, 1982, p. 126.
19. Onyx
20. Sardonyx-Achat
21. Sardonyx
22. ZAGOSTORG
23. St. Hripsime

فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 3 و 4

سال اول | پاییز و زمستان 1375 | 148 صفحه
در این شماره می خوانید: