اشاره

در شمارۀ 82 پیمان کتابی با نام متون تاریخی دورۀ نادرشاه به خوانندگان معرفی و پیشگفتار مفصل آن چاپ شد. این کتاب شامل دو متن تاریخی به زبان ارمنی از سدۀ هجدهم میلادی است که با کوشش دکتر آرتاک ماقالیان، ‏پژوهشگر ارشد مرکز متون خطی ماتناداران و انجمن تاریخ فرهنگستان ملی علوم ارمنستان، شناسایی و تصحیح شده و با ‏افزودن توضیحاتی ارزشمند در 2010م در ایروان انتشار یافته است. متن نخست «تاریخ مملکت پارس از شاه ‏سلطان حسین تا امروز» نام دارد که زبان اصلی آن گویا هلندی بوده و متعلق به نویسنده  ای ناشناس است. این متن دارای ‏‏29 فصل و دربرگیرندۀ رویدادهای دوران پایانی دولت صفویه و حکومت نادر و جانشینان اوست. متن دوم ‏‏« شرح وقایع غم  انگیز نادرشاه و پسر ارشدش، رضاقلی میرزا، در مملکت پارس در سال  های 1741م و 1742م» نام دارد. زبان ‏اصلی متن روسی است. نویسندۀ آن، واسیلی براتیشچف، سال  ها  نمایندۀ دولت روسیه در دربار ایران بوده. هر دو متن را در سدۀ هجدهم میلادی هاروتیون داوتیان جوغایتسی، ادیب و مترجم برجستۀ ارمنی، اهل جلفای اصفهان، به ‏زبان ارمنی ترجمه کرده است. در این شماره، ترجمۀ فصل بیستم متن نخست، یعنی «تاریخ مملکت پارس از شاه سلطان ‏حسین تا امروز» تقدیم خوانندگان ‏می  شود. ‏این قسمت از فصل  های ارزشمند کتاب است که به لشکرکشی نادرشاه به هندوستان می  پردازد.

متن دارای شماری واژه  های غیرارمنی است که ماقالیان آنها را برای خوانندگان ارمنی زبان توضیح داده است. بسیاری از این ‏واژه  ها و اصطلاحات اکنون نیز در زبان فارسی متداول است و نیازی به ترجمۀ توضیحات مصحح نیست. اما برای برخی از ‏واژه  ها، که اکنون مهجور و کهنه شده اند  ، توضیحات مصحح را آورده و در صورت نیاز، توضیحی بر آن افزوده  ایم و برای ‏تمیز از توضیحات متن ارمنی آن را با نشانۀ « م» مشخص کرده  ایم. برای آشنایی بیشتر خوانندگان با این واژه  های عمدتاً ‏فارسی، که به متون ارمنی سده  های میانه راه یافته اند، شکل ارمنی و تلفظ همۀ آن را نیز آورده  ایم. در متن، در نخستین جایی که با چنین واژه  ای برخورد کرده  ایم آن را در میان گیومه قرار داده  ایم.‏

فصل بیستم: عزیمت نادرشاه‏ به قندهار، رفتن به هندوستان و تصرف آنجا

نادرشاه

در 1737م، نادرشاه[1] با 160 هزار مرد رفت و قلعۀ قندهار را در محاصره گرفت. [قلعۀ] قندهار بر سر کوه بود و او ‏با تلاش و کوشش و ترفند بسیار قلعه را گرفت.[2] قلعه را ویران کرد و در آن دشت، قلعه ای نو ساخت و «قشون»‏[3] ‏ افغان را ‏نیز فرمان بردار خود کرد.‏

‏«چون»[4]«خزینه»‏[5] خالی بود ارادۀ آن کرد که به شاه  جهان آباد‏ [دهلی کنونی] حمله برد. رفت و قلعۀ کابل را گرفت. از آن جا نیز ‏رفت و از رود اتک گذشت.‏

محمدشاه[6]، پادشاه هندوستان، در 11 فوریۀ 1739م با سپاهی انبوه[7] به دشت کرنال آمد و در جایی به نام یوتن کوس ‏مستقر شد. دور تا دور او پنج هزار «توپ»‏[8] چیدند. پادشاه در وسط جای گرفت و در یک سو، «وزیر»‏[9] او نظام الملک[10] و ‏سعادت خان[11]و در سوی دیگر، «خان های»[12] دیگر مستقر شدند. در 13 فوریه، شماری اندک از مردان «قزلباش»[13]بیرون ‏آمدند و «دور»[14] آنان را گرفتند، اما از قزلباش  ها هرکس بیرون می آمد کشته می شد. چهار نفر از آنان را نیز زنده گرفتند و ‏پیش نظام الملک بردند. سپاه قزلباش شامل سرباز، «قول»‏[15]، «نوکر»[16] و «اردو بازاری»[17]، جمعاً 160 هزار نفر، ‏همگی برای جنگی شایسته مسلح شده بودند. هفت هزار تن از زنان نیز مانند جنگجویانی دلیر چنان مسلح شده بودند که ‏تشخیص آنان از سربازان مرد ممکن نبود‏.‏[18]

نادرشاه برای بستن پیمان کس نزد نظام الملک فرستاد و گفت بی جهت آن همه کس کشته نشوند اما پاسخی جز ‏جنگ دریافت نکرد، زیرا بی فکری کردند. در 15 فوریه، به سعادت خان خبر آمد که قزلباش ها به ارزاق، یعنی خوراکی و ‏اثاثیۀ مردانشان، حمله کرده و همه را برده اند. سعادت خان و سپاهیانش برای کمک به افرادشان شتابان رفتند. بیست و دو ‏‏«امیر»[19] نیز با سپاه خود به رویارویی و جنگ با قزلباش ها رفتند‏.‏[20]

در این زمان، نادرشاه به دیلوفری رسیده بود و چون این خبر را شنید شتابان چهار هزار مرد فراهم آورد. همگی سوار ‏بودند. سه هزار را در جایی میان راه در کمین گذاشت و پانصد سوار را از [سمت] راست و پانصد سوار را از چپ به ‏رویارویی آنان فرستاد تا آنان را پیش کشند. چنین هم شد.‏

با نزدیک شدن قشون هندستان آن سه هزار، که در کمین بودند، بیرون آمدند و بر سر «اردو»[21]ریختند و سخت ‏جنگیدند. نادرشاه با هزار [سرباز] افشاری خود جز تقویت سپاه کار دیگری نمی کرد. باقی سپاه پرشمار خود را نگاه داشت ‏و وارد جنگ نکرد. [فرماندهانی] از هر «تیره»[22] با مردانشان آماده بودند، اما لازم نشد و جنگ تا تاریک شدن هوا ادامه یافت.‏

‏«عسکرهای»‏[23]‏ محمدشاه کشته شدند. از «امرا»[24] ‏ نیز برخی کشته و برخی زنده دستگیر شدند. هر دو طرف با تاریک ‏شدن هوا عقب نشینی کردند. اجساد بسیار فراوانی در میان دشت افتاده بود. از قزلباش ها 2500 جنگجو و هفت فرمانده ‏کشته شده بودند‏.[25] نادر مقرر فرمود همۀ قزلباش ها را پنهانی دفن کنند تا کس نبیند.‏

در 18 فوریه، نظام الملک و نظام علی خان نزد نادرشاه آمدند تا «بنای»‏‏[26]صلح گذارند اما معلوم نشد که چه گذشت. ‏در 20 فوریه، پادشاه هندوستان به همراه چند امیر و دویست سوار از اردوی خود بیرون آمد تا نزد نادرشاه آید. چون به ‏‏«چادر»[27] ‏نزدیک شد پسر نادر[28] به پیشواز رفت و [او را] به چادر آورد. نادر دست او را گرفت و برد و کنار خود نشاند. ‏سپس، در میان گفت و گو او را با سخنانی چند « تهمت»‏[29]زد. [محمدشاه]، هنگام سخن گفتن نادر، سراپا ساکت بود و حتی، از ‏هوش رفت. به چادر [محمدشاه] کس آمد و گفت: «,آذوقه،[30]را گران کرده  اند». فرمود: « بروید غارت کنید»‏.‏[31]

دیگر روز، کسی ارزاق پیدا نکرد، زیرا هر «سیر»‏[32] [ارزاق] یک و نیم « روپیه»[33]بود اما در قرارگاه قزلباش ها ده سیر ‏را به یک روپیه می  دادند.‏

خزینه، یعنی پول و زر و سیم و «جواهر»[34] و دیگر چیزهای نفیس و ترکه ای[35] که نادرشاه از هندوستان آورده و آنچه « محصل»‏ [36] برداشته بود، جمعاً یکصد «کرور»[37] [روپیه] بود. هر کرور یکصد « لک»‏[38] است. نادرشاه با این مقدار ‏‏[غنیمت] به کشور ما آمد. در آن دشت کرنال، که جنگ درگرفته بود، غیر از کشتگان میان دشت ـ که در بالا نوشتیم ـ پانزده ‏هزار تن از مردم که برای خرید و دریافت ارزاق رفته بودند نیز در بیرون از دشت کشته شدند.‏

نادرشاه در 24 فوریه با صدور فرمانی امرای هندوستان را پیش خود خواند. محمدشاه چون این را دانست وزیران و ‏صدراعظم خود را فراخواند و تا نیمه شب با ایشان رای زد. سرانجام، چنین پیشنهاد کرد و گفت:‏ ‏«یکی از این سه را باید بپذیرم: یا یک بار دیگر بجنگم تا هرچه می شود بشود یا با زهر به زندگی ام پایان دهم یا ‏اطاعت کنم و فرمان بردار شوم و هرچه نادرشاه فرمان می دهد به جای آورم». او آخرین راه را برگزید.‏

در 25 فوریه، در قرارگاه هندیان ارزاق به شدت گران و نایاب و یافتن آن بسیار سخت شد. در27 فوریه، نادرشاه به ‏دو خان خود و چند تن از امرای هندوستانی فرمود بروند و مردان قزلباش را به حفاظت از «توپخانه»[39] و «جبه خانه»‏‏[40] گمارند و سپاه هندیان را مرخص کنند تا هرکس به دنبال کار خود رود و هر اندازه گنجینه و سنگ های گران بها پیدا ‏کردند ضبط کنند، بیاورند و تحویل نادرشاه دهند.‏

در 28 فوریه، نادرشاه دویست توپ[41] منتخب و پاره ای از خزینه را با هزار سوار به کابل و از آنجا به قندهار فرستاد ‏و مقرر فرمود به همۀ سپاهیان سه ماه حقوق انعام دهند. در شبانگاه 29 فوریه، چند امیر و چهار هزار « تفنگچی»‏[42] را برای ‏ضبط اموال شماری از امرا به قلعۀ [شاه  جهان آباد] فرستاد.‏

در اول مارس، نادرشاه آمادۀ رفتن به شاه جهان آباد شد. صبح زود، حدود ساعت چهار، با بیست هزار سوار منتخب و ‏چهار هزار تفنگچی و «حرم»‏[43]خود به سوی شاه  جهان آباد حرکت کرد. فرمان داده بود که « قرق»‏[44] کنند و کسی [آن ‏اطراف] نباشد. محمدشاه به فرمان نادرشاه با چهل مرد از بزرگان خود همراه ده هزار قزلباش و دو هزار تفنگچی، که بر او ‏گماشته شده بود، در فاصلۀ یک «کوس»‏[45]‏ از نادرشـاه به سوی شاه جهان آباد به راه افتـاد. سربلندخان[46]با سپاه خود در یک ‏سوی محمدشاه به فاصلۀ نیم کوس و نظام  الملک نیز با سپاه خود در سوی دیگر او به فاصلۀ نیم کوس پیش می رفتند. سپاه ‏قزلباش در فاصلۀ خالی میان آن ها حرکت می کرد تا مانع از پیوستن آنان به یکدیگر شود. سراسر سپاه جایی به طول پنج ‏کوس و عرض سه کوس را گرفته بود. پنج روز این  گونه راه رفتند، زیرا تا شاه جهان آباد پنج روز راه بود.‏

نادرشاه

در 8 مارس، به نزدیک شهر رسیدند. نادرشاه فرمود محمدشاه با دویست تن از مردانش و دو هزار تفنگچی قزلباش ‏به قلعه رود و در کاخ پادشاهی اش، بنشیند. نادرشاه نیز در همان روز وارد قلعه شد[47] و باقی سپاهش را در بیرون شهر ‏گذاشت. با ورود نادرشاه به قلعه محمدشاه به پیشواز او آمد و تا شب کنار هم ماندند و به یکدیگر مهر و محبت نمودند. ‏نادرشاه به سپاهیان خود فرمود هندوستانی ها را هیچ آزار نرسانند و خوار ندارند.‏

در 9 مارس، نادرشاه با خشمی مهیب سعادت  خان را فراخواند و به  تندی، فرمود پول وعده داده شده را هرچه زودتر ‏فراهم کنند. او به خانه رفت و از ترس شاه در بامداد مرد. برخی گمان بردند که زهر خورده است.‏

در شامگاه 10 مارس، در شهر شایعه ای پیچید که نادرشاه مرده یا کشته شده است. با این خبر، مردمی بسیار گرد ‏آمدند، زیاد شدند و به قلعه هجوم بردند اما نگهبانان قزلباش برخی از آنان را کشتند، برخی را گریزاندند و آن شب را با ‏هوشیاری بسیار سپری کردند.‏

در 11 مارس، نادرشاه از هیاهوی انبوه مردم بیرون آمد و لبریز از خشم، به سپاه خود فرمود مردم را ساکت کنند و ‏هرکس به جای خود رود و چنانچه گوش ندهند آنان را بکشند. «تیپ»[48] نخست، که برای برقراری آرامش ‏می رفت، بیشتر ستم کرد تا آرام کردن تا آن «حد»[49]که وقتی نادرشاه به « مسجد»[50] رفت «خلق»‏[51] از پشت بام های خود ‏سنگ  پراکنی کردند. از میان پنجره با «تفنگ»[52] « گلوله ای»[53] به سوی نادرشاه شلیک شد، اما برخورد نکرد ولی یکی از ‏بزرگانی را که کنارش بود کشت. نادرشاه سخت برآشفت و فرمان قتل عام داد. با این فرمان مرد و زن و کودک و خرد و ‏کلان را در کوچه و خانه و بازار کشتند، بازار را به تاراج بردند و بسیار جاها را به آتش کشیدند. از ساعت هشت ‏‏[بامداد] تا شامگاه 150 هزار نفر کشته شدند‏.[54] نظام  الملک و محمدشاه نزد نادرشاه آمدند و التماس بسیار کردند تا او ‏سرانجام به سپاهیانش فرمان داد مردم را نکشند. هرآنچه را غارت کرده بودند آوردند. بخشی را نادرشاه برداشت. اموال ‏فراوانی نیز در آتش سوخت. بسیاری از مردم از شدت نومیدی خانۀ خود را آتش زدند، خانواده شان را کشتند، سپس ‏خودکشی کردند. نادرشاه فرمان داد به انبوه زنانی که به سبب زیبایی خویش« اسیر»‏[55]شده بودند اجازه دهند به خانه  های ‏خود روند‏.[56]

در 14مـارس، فرمان داد نگذارند کسـی از شهـر بیرون رود، اما ورود به شهـر را آزاد گذارنـد. در شهر، فقیران بسیاری ‏بودند که خواستند بیرون روند اما اینان را گرفتند، گوش و بینی شان را بریدند و به شهر بازگرداندند.‏

در 15مارس، نظام  الملک را فرمود با هزار سوار قزلباش به خانۀ سعادت  خان و نصرالله خان، که « مهر»‏[57]و ضبط کرده ‏بودند رود و آن را مصادره کند. از اموال سعادت خان یک کرور روپیه به دست آمد و از نصرالله  خان[58] چهار کرور.‏

در 16مارس، نادرشاه فرمانی به پارسی[59]نوشت و خراج[60]و « مال و جهات»‏[61] سه سال را بخشید[62]، مواجب یک ‏سال سپاهیان را پرداخت کرد و شش ماه نیز اضافه انعام داد. در 18 مارس، طهماسب خان و مصطفی  خان را فرستاد تا با ‏نظام  الملک و دیگر امیران دربارۀ پرداخت بیست کرور روپیه بابت صلح صحبت کنند، اما در خزانۀ پادشاه حداکثر سه کرور ‏روپیه وجود داشت. قرار شد از توانگران جمع کنند. اما خزانۀ دیگری بود که پادشاهان [گذشته] انباشته و نگاه داشته بودند ‏و از آن خبر نداشتند. آن را نیز گشودند و زر و سیمی بیش از خزانۀ پادشاه بیرون آوردند. نظام الملک و قمرالدین[63]خان، هر ‏یک، یک و نیم کرور پول و جواهر دادند و سه کرور نیز از دیگر رجال و صاحب منصبان گرفتند. « تفصیلی»[64] ‏ تنظیم کردند ‏و نام اشخاص ثروتمند و [میزان] اموالشان را نوشتند و به نادرشاه دادند تا هراندازه می  خواهد بگیرد و هراندازه می  خواهد ‏ببخشد. در 21 مارس، دویست مرد برای بازدید از اسب ها و « فیل ها»[65] فرستاد تا هر اندازه بخواهند و بپسندند، بگیرند‏.[66]

در 25 مارس، به مناسبت عقد نصرالله میرزا مراسم « آتش بازی»[67] برگزار شد و [آتش] پرتاب کردند، زیرا نوۀ اورنگ ‏زیب [68]را، که دختر ایزدانبوخ[69] بود، [شوهر] می  دادند‏.[70] در 28مارس، «کابین»[71] کردند‏ و محمدشاه به این دختر پنجاه هزار ‏روپیه پول و پنجاه هزار روپیه جواهر «میراث»[72]داد. نادرشاه پنج روز بعد جواهراتی [به ارزش] پانصد هزار روپیه به ‏میراث فرستاد.‏

نادرشاه تفصیل مذکور را به نظام  الملک داد و چند امیر را چنین فرمود: « ده روز به شما مهلت[73]می  دهم، بروید و سه ‏کرور مذکور را جمع کنید». این امیران [شهر] را به پنج «سهم»[74] تقسیم کردند و هریک با دویست محصل قزلباش برای ‏جمع  آوری [پول] رفتند. اما تفصیلی که به نام نوشته بودند از روی دشمنی و نادرست ارزیابی شده بود. همه را ناسنجیده ‏نوشته بودند، زیرا برای کسی که ده لک روپیه داشت پنج هزار نوشته بودند و کسی که پنج هزار داشت دوازده هزار. ‏بدین  سان، آنان را برای مطالبه برگرفتند و با شکنجه و آزاری وحشتناک مطالبه کردند. از برخی با چوب زدن، از برخی با ‏قطع پا و از برخی با قطع دست [پول] گرفتند. بسی از تنگ دستان خودکشی کردند. از کسانی که پول نداشتند اسباب و ‏جواهرآلات و خانه و طلا و نقره می  گرفتند. هرکدام را که می  خواستند، [مثلاً]؛ « ایکمین»‏[75] پانصد روپیه  ای را صد روپیه ‏قیمت می  گذاشتند و آن را تا «تحویل»[76] پول نمی  فروختند اما وقتی می  فروختند نیز چیزی بیش از خرید خود به  دست ‏نمی  آمد و این  گونه ادامه یافت تا [مردم] هر اندازه توانستند بدون کم و کاست پرداخت کردند‏.[77]

‏[نادر] در 3 مه به امرای هندوستان «خلعت»‏[78]بخشید، به برخی دو و برخی سه. خود در «دیوان خانه»‏[79]نشست و ‏محمدشاه با «پالکی»[80] نزد نادرشاه آمد. او از وی بسیار دوستانه استقبال کرد. نشاند و با هم طعام خوردند، که همان ‏‏« چاشت»‏[81]است. به محمدشاه خلعت بخشید، که تاجی بود جواهرنشان و جامه  ای از «زر»‏[82] ‏ که روی آن جواهر نصب شده ‏بود. یک سربند، یک شمشیر، یک کارد و « قداره»‏[83] سراسر از طلا و جواهر و یک «دستبند»‏[84]جواهرنشان. نادرشاه تاج را ‏برداشت، بر سر محمدشاه گذاشت، او را چند اندرز داد و گفت:‏

‏« به ,آفیسرهایی،‏‏[85] ‏که ,درآمد،[86]و ,دنلوق،[87] می دهی درآمد همه را قطع کن و به جای دنلوق پول ,نقد،[88]بده و به ‏کسی اجازه نده که برای خود سپاه مخصوص نگاه دارد. برای خودت ,همیشه،[89]شصت هزار سوار منتخب نگاه دار. به ‏یکایک آنان هر ماه جمعاً شصت روپیه دنلوق بده. بر هر ده مرد یک دَهباشی گمار، بر هر ده دَهباشی یک یوزباشی و بر ‏هر ده یوزباشی یک مین باشی. باید خانواده و خویشان یکایک آنان را بشناسی. نگذار ,سولدات،[90]و آفیسر بی کار مانند. ‏سپاه را هرجا می  فرستی، پس از آنکه پیروز شدند و [کار را] تمام کردند، زود بازگردان تا مبادا عواقب بد و ناگوار داشته ‏باشد. مخصوصاً، مواظب نظام  الملک باش، زیرا از کار او دریافتم که پر از نیرنگ و ,عیاری،‏[91] است و دنبال منافع خود است ‏و جاه  طلبی او بیش از آن است که در شأن یک ,رعیت،‏[92] باشد».‏

محمدشاه چون دید که نادرشاه صادقانه سخن می  گوید سپاس گزارد و گفت: «چون پادشاهی من وابسته به توست ‏استدعا دارم هرکس را شایسته می  دانی به منصب گماری».‏

نادرشاه گفت: ‏

‏« این کار سودی به حال تو ندارد، چون  که پس از رفتنم خان هایی که من گماشته  ام تو را چندان ارج نخواهند ‏گذاشت. هرگاه رفتم، صاحب منصبان را خود انتخاب کن و هرکس را بر حسب لیاقتش منصب ده. اگر از تو فرمان نبردند، ‏کسی را برای ,تنبیه،‏[93]خواهم فرستاد و اگر تو لازم بینی در ظرف چهل روز از قندهار پیش تو خواهم آمد».‏

نادرشاه

در 2 مه، نادرشاه نظام  الملک و امیران بزرگ را فراخواند و فرمود مواظب باشند. از محمدشاه اطاعت کنند و به هیچ ‏وجه، «خیانت»‏[94] نکنند. آنان را با این سخنان سفارش بسیار کرد.‏

نادرشاه چندی پس از آن در حین گفت و گو با تهماسب  خان و چند خان دیگر گفت که من در همۀ امور هندوستان دو ‏کار « غلط»[95]کرده  ام یکی اینکه محمدشاه را دوباره به پادشاهی گماردم، چون  که شایستگی ادارۀ مملکت بزرگی چون ‏هندوستان را نداشت. دوم اینکه نظام  الملک را نکشتم، چراکه مرد بسیار «کهنه عیاری»‏[96]است و امکان دارد باعث دردسر ‏شود. اما بخت با ایشان بود، چون  که قول داده بودم و نتوانستم قولم را بشکنم.‏

در 4 مه، به فرمان نادرشاه « جار»[97]زدند که هرگاه اردو را از شاه  جهان آباد برمی  چینند وای به حال اهالی اردوی ‏قزلباش که با اردو حرکت نکنند و وای بر کسانی که از شاه  جهان آباد مرد یا زنی را با خود برند، جز کسانی که با کابین ‏کردن به زنی درآمده  اند. [آن هم] به این « شرط»[98] که زن به میل و رضای خود رود. دیگر اینکه باید غیر از اسیرانی باشند ‏که با پول خریده شده  اند. همچنین، گواه و گواهی  نامه داشته باشند ‏.[99]

در6 مه، نادرشاه برخاست و در« باغچۀ»‏[100]سلطنتی بیرون از شهر، توقف کرد[101]و از سپاه خود «سان»[102] دید. ‏چهارصد مرد کم بود. به سربلندخان فرمود آنان را پیدا کند و نزد شاه فرستد. [سربلندخان] بسیار جست اما پس از دو ‏روز به سختی توانست شصت نفر را پیدا کند. آنان را همراه یک « بلوک»[103]چسوار فرستاد و به اردو رساند. نادرشاه فرمان ‏داد همۀ آن شصت نفر را سربریدند. آن خان چند نفر دیگر را هم جمع کرده بود و می  خواست به اردو بفرستد، اما چون ‏خبر کشته شدن آنان را شنید نزد محمدشاه رفت و چنین « عرض»[104] کرد:‏‏« چند نفر را هم پیدا کرده و نگه داشته  ام. فرمان چیست؟».‏

محمدشاه گفت: ‏‏« به ,تحقیق،‏ [105]، اگر این بیچاره  ها را هم بفرستیم بروند، آنان را هم می  کشند و ما باعث [ریختن] خون آنان ‏می  شویم. بگذار هرجا می  خواهند بروند».‏

نادرشاه چون به دشت کرنال رسید به رئیس « آبادی»[106] آنجا که نامش سمیدار[107]بود چهل هزار روپیه داد و گفت:‏‏« در این دشت که جنگ درگرفته، یک روستا بساز و نامش را فتح  آباد گذار».‏

نادرشاه با نزدیک شدن به لاهور فوجی عسکر به لاهور فرستاد. چون این خبر به زکریاخانِ شهردار رسید فرمان داد ‏همۀ بازرگانان و «صرافان»[108]شهر بیایند. سپس، با آنان قرار گذاشت و همگی از شهر بیرون آمدند. [زکریاخان] کس فرستاد ‏و چنین عرض کرد:

« ما را توان ایستادگی در برابر این اندازه سپاه شما نیست. اگر آمده  اید که ما را بکشید، اینک آماده  ایم و ‏بیرون از شهر هستیم. بیایید و بکشید. اگر آمده  اید که شهر را غارت کنید، آنک شهر خالی، با مردان خود روید و غارت ‏کنید. اگر برای پول آمده  اید، شهر ما توان [پرداخت] بیش از یک کرور را ندارد. اگر می  خواهید یک کرور را بدهیم و ‏بگذارید بروید».‏

این سخن بر سالاران خوش آمد و به عرض نادرشاه رساندند. او فرمود: « نیکوست. از ایشان یک کرور بگیرید و ‏رهایشان کنید». یک کرور روپیه از آنان گرفتند و رهایشان کردند.‏

از هنگام رفتن نادرشاه به هندوستان تا بازگشت از آنجا بیش از دویست هزار تن از مردم هندوستان در شهر و ‏روستا کشته شدند.‏

نوشتۀ زیر متن پیمان نادرشاه و محمدشاه است که از زبان محمدشاه و به دست خدمتگزاران او چنین نوشته شده ‏است:[109]

‏«برترین پادشاهان، که عالی  جاه است چون سیارۀ [بهرام]‏[110] و تیزرو و نیرومندتر از مریخ[111] ‏(که ناایزدان جنگ ‏هستند و در روزگار مشرکان، پرستیده می  شدند و برای گذاشتن ارج بیشتر است که چنین می  نویسند)، قهارتر از لشکر ‏ناایزدان، شاهنشاه عالمیان، سرور سروران جاویدان، ظل الله و پناهگاه اسلامیان[112]، آراسته و تابناک چونان اسکندر، سلطان ‏بخشاینده، نادرشاه فرمانروای درخشنده، که خداوند دولت او را پاینده دارد،, ایلچی،‏[113]فرستاد به درگاه سلطنت من برای ‏بعضی امور. ما نیز از صمیم قلب به موافقت مایل بودیم. پس از آن، محمدخان ترکمان برای یادآوری از قندهار آمد.[114]اما ‏کارگزاران و حکمرانان دولت ما او را ,سرگردان،‏[115]کردند و ,جواب،‏‏[116] پادشاه را به تأخیر انداختند و میان ما سوءتفاهمی ‏چنین پیش آمد. از این رو، سپاه ظفرنمون ایشان به حدود کشور ما هندوستان آمد. سپاه طرفین در میان دشت جنگیدند و از ‏آن جا که تقدیر الهی بود آفتاب نصرت از مشرق برآمد و اقبال بی  زوال ایشان طالع گردید. و چون این مرد بزرگوارِ ‏ترکمانان به  سان جمشیدِ پادشاه (که از پادشاهان بزرگ و پیروزمند پارسی است)‏‏[117] منبع قدرت و رأفت است، به اعتماد و ‏اتکاء ایشان مسرّت ملاقات دست داد و بخت با من بود که مرا به محفل بهشت  آیین خود خواند. سپس به اتفاق هم به ‏شاه  جهان آباد آمدیم. من در آن جا جمیع خزاین و جواهرات و اموال نفیس پادشاهان هندوستان را عرضه نمودم[118]و ‏اعلی  حضرت به خواهش ما پذیرفت که هراندازه مایل است قبول نماید و باقی را به من ببخشد»‏ ‏.‏[119]

پی نوشت ها:

[1]. در متن اصلی، نیز « نادرشاه» است اما گاه به صورت « شاه نادر» آمده. در این ترجمه، همه جا صورت متداول « نادرشاه» را آورده  ایم. ـ م

2. سپاه نادر قندهار را پس از حدود یک سال محاصره در 16مارس 1738م تصرف کرد. نادر در روز 17مارس وارد شهر شد.‏

‏Кишмишев С., Походы Надир-шаха в Герат, Кандагар, Индию и события в Персии после его смерти, ‎(Тифлис, 1889), с. 144 &145.‎‏

3.  در متن: ‏‎(ghoshun) ղօշուն‏. ـ م
4.  در متن: ‏‎chun) չուն‏). ـ م
5.  در متن: ‏‎‎(xazina) խազինա‏. ـ م
6.  در متن اصلی، نیز « محمدشاه» است، اما گاه به صورت «شاه محمد» می آید. در این ترجمه همه جا صورت متداول «محمدشاه» را آورده ایم. ـ م
7.  سپاه هندوستان شامل سیصد هزار نفر بود و دو هزار فیل و سه هزار توپ داشت.‏

.Мухаммад-Казим, Поход Надир-шаха в Индию. Перевод, пре¬дисловие и примечания П. Петрова, М., ‎‎(1961), с. 26‎.‎‏

8.  در متن: ‏‎‎‎(t’op’) թօփ‏. ـ م
9.  در متن: ‏‎‎‎(Ve’zir) վէզիր‏. ـ م
10. در متن: نظام ملک‏. ـ م
11.  در متن: ‏‎‎‎سادات خان‏. ـ م
12.  در متن: ‏‎‎‎‎(xan) խան‏. ـ م
13.  در متن: ‏‎‎‎‎‎(ghzlbash) ղզլբաշ‏. ـ م
14.  در متن: դօվր‏ ‏‎(dovr)‎‏.‏ ـ م
15.  در متن: ‏‎‎‎‎‏ ‏ղուլ‏ ‏‎(ghul)‎‏ قول یعنی غلام و بنده..‏ ـ م‏
16. در متن: ‏‎‎‎‎‎(noqar) նօքար‏. ـ م
17.  در متن: ‏‎‎‎‎‎(ordubazari) օրդուբազարի‏. ‏ جمعی از لشکریان که در اردو بازار، یعنی محل فروش خواربار و دیگر لوازم ضروری در لشکرگاه، خدمت می کنند. ـ م
18.  جونس هنوی( Jonas Hanway) دربارۀ زنان سپاه نادرشاه می نویسد: «در آنجا زنانی به شمار شش هزار وجود داشتند که بالاپوش قرمزی بر روی کمر داشتند و مرد به نظر ‏می رسیدند، چنان که کسی نمی  توانست از دور آنان را تشخیص دهد و همه با هم چونان سپاهی انبوه و مهیب دیده می  شدند» (جونس هنوی، شرح زندگانی و ‏کردار نادرشاه پارسی، ترجمه از زبان انگلیسی به ارمنی از بوغوس میرزایان آمیدتسی [مدرس: بی  نا، 1780]، ص108).‏
19.  در متن: ‎(amir) ամիր‎‏.‏ ـ م
20.  تاریخ جنگ کرنال در اینجا اشتباه است. جنگ کرنال در 24 فوریۀ 1739م روی داده است.‏
21.  در متن:‎‎(ordu) օրդու ‎‏.‏ ـ م
22.  در متن:‎‎‎(t’ira) թիրա ‎‏.‏ ـ م
23.  در متن:‎‎‎(askar) ասկար ‎‏.‏ ـ م
24.  در متن:‎‎‎(omareq) օմարէք ‎‏.‏ ـ م
25.  هنوی نیز این گزارش را تأیید می کند. او می نویسد: « دو هزار و پانصد مرد از سپاه پارسیان افتادند و در همان شب به خاک سپرده شدند (همان، ص 110).‏
26.  در متن: ‎‎‎ ‎(bnay) բնայ‏.‏‏ ـ م
27. در متن:‎‎‎‎(chadir) չադիր ‎‏.‏ ـ م
28.  نصرالله میرزا، دومین پسر نادرشاه.‏
29.  در متن: ‎‎‎ ‎(t’ohmat’) թոհմաթ‏. در اینجا واژۀ « تهمت» به معنی سرزنش و نکوهش آمده است. ـ م
30.  در متن:‎‎‎‎(azugha) ազուղա ‎‏.‏ ـ م
31.  گزارش مورخ گاه چنان فشرده است که درک متن را دشوار می سازد. بر اساس گزارش جیمز فریزر (James Fraser)، که معاصر رویدادها بوده است، شماری از صاحب منصبان ‏محمدشاه نزد او آمدند و شکایت کردند که فروشندگان غله و ارزاق عمومی نرخ خواربار را بالا برده  اند. محمدشاه نیز دستور داد حجره  های آنان را غارت کنند. ‏البته، این کار چنان که می  بینیم به نایاب شدن مواد غذایی و گرانی سرسام  آور آن انجامید. ـ م . ر.ک :

James Fraser, the history of Nadir shah formerly called Thamas Kuli Khan, the present emperor of Persia (‎London: W. Strahan, 1742), p. 167.‎

32.  واحد اندازه گیری وزن در ایران برابر با 75 گرم. اما دانسته نیست «سیر» نامبرده همان سیر ایران است یا واحد اندازه گیری دیگری است. ـ م
33.  در متن: ‎‎‎ ‎(r’up’i) ռուփի. ـ م
34.  در متن: ‎‎‎ ‎(juhair) ջուհաիր. ـ م
35.  در متن: ‎‎‎‎.(t’araqa) թարաքա ترکه یا ماترک ارث و میراث به جا مانده از متوفی را گویند. در اینجا به معنی مال و اثاث است. ـ م
36.  در متن: ‎‎‎‎.(muhasil) մուհասիլ مأموران اخذ مالیات را می گفتند که معمولاً دون پایه بودند. ـ م
37.  در متن: ‎‎‎‎(qrur) քրուր. ـ م. واحد شمارش برابر با پانصد هزار. ‏
38.  در متن: ‎‎‎‎‎(laq) լաք. ـ م
39.  در متن: ‎‎‎‎‎(t’op’xanay) թօփխանայ. ـ م
40.  در متن: ‎‎‎‎‎(jabaxanay) ջաբախանայ.جبه خانه یا جباخانه به معنی اسلحه خانه، قورخانه و زرادخانه . ـ م‏
41. متن ارمنی در اینجا آشفته است. در توضیح متن ارمنی، واژۀ توپ ‏‎(t’op’) թօփ‏ به توپ پارچه و طاقه تعبیر شده و چنین برداشت می شود که دویست توپ ‏پارچه از خزینه به کابل فرستاده شده است. مترجم آن را اشتباه می داند و بر اساس برداشت خود ترجمه کرده است. ـ م‏
42.  در متن: ‎‎‎‎‎‎(t’vankchi) թվանկչի. ـ م‏
43.  در متن: ‎‎‎‎‎‎(harem) հարեմ. ـ م‏
44. در متن: ‎‎‎‎‎‎(ghurugh) ղուրուղ. قرق کردن به معنی خلوت کردن جایی و مانع شدن از ورود دیگران است . ـ م‏
45. در متن: ‎‎‎‎‎‎(qos) քօս. واژه ای است هندی و واحد طول برابر با یک تا سه مایل. ـ م‏
46.  در متن: ‎‎‎‎‎‎(Sirbulit’) Սիրբուլիթ. ـ م‏. هنوی می نویسد: «سربلندخان یکی از امیران هندوستان و مردی ارجمند بود و در چشم همگان، بزرگوار» (هنوی، همان، ص117).‏
47.  در اینجا، تاریخ ها به تقویم قدیم داده شده است. سپاه نادرشاه در 20 مارس 1739م وارد دهلی شد‏‏ (‏27‎‏).‏
48.  در متن: ‎‎‎‎‎‎(t’ip’) թիփ. ـ م
49. در متن: ‎‎‎‎‎‎(had) հադ. ـ م
50.  در متن: ‎‎‎‎‎‎(me’chid) մէչիդ. ـ م
51.  در متن: ‎(xalx) խալխ. ـ م
52.  در متن: ‎‎‎‎‎‎(t’vank) թվանկ. ـ م
53.  در متن: ‎‎‎‎‎‎(gulula) գուլուլա. ـ م
54.  جونس هنوی دربارۀ کشتار مردم دهلی می نویسد: «سپاهیان پارسی در شهر پراکنده شدند و با کینه ای لجام گسیخته شروع به کندن درهای خانه  ها و کاخ  ها و کشتن ‏مردم کردند، نه به سن رحم می  کردند  نه به جنس… . کشتار از ساعت هشت بامداد آغاز شد و تا ساعت سه بعد از ظهر ادامه یافت … .چهارصد نفر از قوم پارسی ‏کشته شدند، اما از مردم شهر حداقل 110 هزار نفر نابود شدند» (همان، ص 116ـ117). اطلاعات هنوی نیز مانند اطلاعات مورخ همین اثر بسیار مبالغه آمیز است. بر ‏اساس نوشته های مورخان هندی در کشتار دهلی بیست هزار نفر کشته شدند.‏

.(Синха; А. Банерджи, ‎ История Индии , M.[1954],ñ. 279‎‏ .Н)

55. در متن: ‎‎‎‎‎‎(yesir) եսիր. ـ م
56.  مایکل اکسورثی(Michael Axworthy) می نویسد: « نادر با اسیران زن ملایم تر و دل  رحم  تر بود. چندین هزار اسیر را ، که اکثر آن  ها زن بودند و اکثراً نیز مورد تعرض قرار گرفته بودند، به ‏نزد نادر بردند. نادر دستور داد که آنها را به خانه  هایشان بازگردانند تا پناهی برای این رنج عمیق باشد» (مایکل اکسورثی، ایران در عصر نادر، ترجمۀ سیدامیر ‏نیاکویی و صادق زیبا کلام [تهران: روزنه، 1388]، ص28 و 29‏). ـ م
57.  در متن: ‎(mhrel) մհրել، به معنی مُهر و موم کردن. ـ م
58.  در متن: ‎‎‎‎‎‎(Masurolay xan) Մասուրօլայ խան. ـ م
59.  در متن: ‎‎‎‎‎Պէրսիþ ‏‎(Pe’rsi)‎‏. ـ م
60.  در متن: ‎‎‎‎‎‎(xar’j) խառջ. ـ م
61.  در متن: ‎‎‎‎‎‎(maljahat’) մալջահաթ. ـ م، مرکب از «مال» و «جهات». مال مالیات شخصی بود و جهات مالیات زمینی، که از زمین های کشاورزی دریافت می شد. این دو مالیات همیشه با هم محاسبه ‏می  شدند و کل آن را از جوامع روستایی می گرفتند. مال و جهات بخش عمدۀ مالیاتی بود ‏ که به صورت ثابت از رعایا می  گرفتند.‏
62.  نادرشاه پس از لشکرکشی به هندوستان و تصرف دهلی در 1739م ثروت بی کران آن کشور را تصاحب کرد و در ذیحجۀ 1151ق (12 مارس ـ ‏‏10 آوریل 1739م)، طی فرمانی مردم ایران را از پرداخت سه سال مالیات معاف کرد. برای خواندن متن فرمان و ترجمۀ روسی آن بنگرید به:N 2(1958), ñ. 116 – 119‎ ,‎‏

. ‎М. Арунова, К. Ашрафян, Государство Надир-шаха Афшара, М.(1958), ñ. 87- 93‎‏‏

63.  در متن: ‎(Komirodin) Կումիրօդին. ـ م
64.  در متن: ‎(t’asvil) թասվիլ. ـ م. تفصیل به معنی توصیف جزئیات‏.
65.  در متن: ‎‎‎‎‎(fil) ֆիլ. ـ م
66.  می دانیم که نادرشاه در بازگشت از هندوستان فیل های فراوان با خود به ایران آورده بود. ر.ک: کوچوک آروتین، «تاریخ تهماسب  قلی»، مجموعه متون علمی ‏ماتناداران، ش1 (1941)، ص118.‏
67. در متن: ‎‎‎‎‎(at’e’shbazi) աթէշբազի. ـ م
68.  اورنگ زیب، پسر شاه جهان، از 1658م پادشاه امپراتوری مغولان بزرگ بود. در سال های 1636ـ1644م و 1652ـ1657م، نایب السلطنۀ دکن بود. در ‏‏1658م، بر تخت پادشاهی پدرش نشست. برای گسترش قلمرو کشور دست به جنگ هایی زد و مالیات  ها را افزایش داد. در روزگار او، شرکت  های تجاری اروپایی ‏در هندوستان مستقر شدند و استعمار را پی افکندند.‏
69.  اورنگ زیب پسری به نام ایزدانبوخ (یزدانبخش) نداشت. پسران او عبارت بودند: از محمد، معظم ـ که با نام بهادرشاه (1707-1712م) جانشین پدر شدـ، اعظم، اکبر و ‏کامبخش.‏ [2010], (270).‎‏
70.  به نوشتۀ محمد کاظم، نصرالله میرزا با دختر فرخ سیار (1713ـ 1719م) فرمانروای پیشین امپراتوری مغولان [هند]، ازدواج کرد. .‎(164-166)‎
71. در متن: ‎‎‎‎‎(qabin) քաբին. ـ م. کابین کردن به معنی عقد کردن و به نکاح درآوردن. ‏
72.  در متن: ‎‎‎‎‎(mire’s) միրէս ، در اینجا، به نظر می رسد که «میراث» به معنی هدیه و پیشکش است.ـ م
73.  در متن: vaday) վադայ) ، شکل آشفتۀ «وعده» است ـ م
74.  در متن: ‎‎‎‎‎(sam) սամ. ـ م
75.  در متن: ‎‎‎‎‎(iqmin) իքմին. ـ م. ایکمین به معنی شیء و هر چیزی است.‏
76.  در متن: t’afil) թաֆիլ). ـ م
77. جیمز فریزر گزارش روشن تری می دهد. او می  نویسد: اسبی که 500 روپیه ارزش داشت فقط 5 تومان یعنی 100 روپیه قیمت می  گذاشتند و شال  های 50 روپیه  ای ‏را به قیمت یک تومان یا بیست روپیه برمی  داشتند. نرخ جواهرات و دیگر اشیاء نیز به همین منوال تعیین می  شد. هرچه را نادر برمی  داشت با این قیمت  ها محاسبه ‏و وارد تنخواه می  کردند، و هرچه را هم نمی  پسندید می  فروختند و پول آن را به خزانه می  ریختند. اما فروش این اشیاء مزیتی برای صاحبان آن نداشت زیرا ‏خریداری جز قزلباش  ها نداشت و بسیار ارزان می  فروختند. ‏‎(Frazer, p202-203)‎‏. ـ م
78. در متن: ‎‎‎‎‎(xilay) խիլայ. ـ م
79.  در متن: ‎‎‎‎‎(diwanxana) դիւանխանա. ـ م
80.  در متن: p’alaq) փալաք) ، پالکی به معنی کجاوۀ بی سقف و روباز است که در عربی «هودج» گویند. ـ م
81.  در متن: ‎‎‎‎‎(chasht) չաշտ. ـ م
82.  در متن: ‎‎‎‎‎(zar’) զառ. ـ م
83.  در متن: qat’ari) քաթարի). ـ م
84.  در متن: դաբանդþ ‏‎(daband)‎‏، گمان می رود دستبند باشد. ـ م
85. در متن: ‎‎‎‎‎(ofic’er) օֆիցեր. ـ م
86.  در متن: ‎‎‎‎‎(daramut’) դարամութ. ـ م. مفهوم این پند آن است که به جای آنکه به فرماندهان لشکر درآمدهای متفرقه بدهی و غرق در نعمت نگاه داری، فقط حقوق ثابت پرداخت کن. روشن است که ‏این اندرز پیش از هر چیز از روی تجربۀ شخصی نادر بوده است.‏
87.  در متن: ‎‎‎‎‎(tonlugh) տօնլուղ. ـ م. دنلوق به معنی پول لباس و حقوق و مواجب است.
88.  در متن: (naghd) նաղդ. ـ م.
89.  در متن: ‎‎‎‎‎(hamisha) համիշա. ـ م
90.  در متن: ‎‎‎‎‎(soldat’) սօլդաթ، به معنی سرباز ـ م
91.  در متن: ‎‎‎‎‎(ayarut’yun) այարութիւն. ـ م
92.  در متن: ‎‎‎‎‎(r’ayat’) ռայաթ. ـ م
93.  در متن: t’ambe’) թամբէ). ـ م
94.  در متن: ‎‎‎‎‎(xayinut’yun) խայինութիւն. ـ م
95.  در متن: ‎‎‎‎‎(ghalat) ղալատ. ـ م
96.  در متن: ‎‎‎‎‎(qonayayear) քօնայայեար. منظور از کهنه عیار فرد فریبکاری که پیشینۀ بسیار در نیرنگ و ریا دارد. ـ م
97.  در متن: ‎‎‎‎‎(jar’) ջառ. ـ م
98.  در متن: ‎‎‎‎‎(shart’) շարթ. ـ م
99.  اکسورثی می نویسد: «نادر به شدت تأکید کرد که هیچ زنی نباید از دهلی خارج شود مگر به رضایت خویش … فرمانی با صدای بلند در اردوگاه پیچید. تمام اسرا ‏اعم از زن یا مرد باید فوراً به شهـر بازگـردند و هرکس که از این فرمان سرپیچی کند جان و موقعیت خویش را از دست خواهد داد. اکثر این اسرا زن بودند. حتی، ‏زنانی که در دهلی قانوناً به عقد درآمده و بردگانی که با مدارک مکتوب فروخته شده بودند تنها در صورتی همراه ارتش باقی می ماندند که مشخص می  شد آزادانه ‏و به میل خود این تصمیم را گرفته  اند» ( همان، ص36ـ37). ـ م
100.  در متن: baghcha) բաղչա). ـ م
101. نادرشاه در 16 مه 1739م از دهلی بیرون آمد. او 57 روز در شهر ماند‎.( 28)‎
102.  در متن: ‎‎‎‎‎(san) սան. ـ م
103.  در متن: bolluk) բօլլուկ). ـ م
104.  در متن: ‎‎‎‎‎(arz) արզ. ـ م
105.  در متن: ‎‎‎‎‎(t’axegh) թախեղ به تحقیق به معنای به یقین و بی تردید است. ـ م
106.  در متن: ‎‎‎‎‎ .(avadi) ավադիþمصحح متن ارمنی این واژه را به رئیس و سرپرست معنی کرده است. تصور می شود این توضیح اشتباه باشد. این واژه در متن به صورت «آوادی» آمده که گویا ‏شکل آشفتۀ «آبادی» است. رئیس آوادی را می توان به مالک و زمین دار محل نیز معنی کرد. ـ م
107.  سمیدار نام شخص نیست، بلکه شکل آشفتۀ «زمین دار» است. مالک و زمین دار آن محل را در نظر دارد. ـ م
108.  در متن: ‎‎‎‎‎(sar’afan) սառաֆան. ـ م
109.  چنان که دکتر ماقالیان نیز اندکی بعد اشاره می کند متن ارمنی پیمان ناقص و آشفته است. کوشیده ایم که ترجمۀ فارسی آن تا حد ممکن به متن اصلی، که به زبان ‏فارسی است، نزدیک باشد. برای دیدن متن اصلی فارسی ر.ک: نادرشاه و بازماندگانش، همراه با نامه  های سلطنتی و اسناد سیاسی و اداری، گردآورنده عبدالحسین ‏نوائی (تهران: زرین، 1368)، ص408و 409. ـ م
110.  مندرج در متن اصلی پیمان صلح. ـ م
111.  در متن: ‎‎‎‎‎(Mars) Մարս. ـ م
112.  در متن: ‎‎‎‎‎(islam) իսլամ. ـ م
113.  در متن: ‎‎‎‎‎(e’lchi) էլչի. ـ م
114. هنوی دربارۀ این سفارت می نویسد: «محمدخان ترکمان برای سفارت برگزیده شد و در ماه اگوست برخاست و پادشاه هند را دعوت به دوستی کرد و از او چهار ‏کرور روپیه و چهار ولایت را خواستار شد» (هنوی، همان، ص104).‏
115.  در متن: ‎‎‎‎‎(sarge’rdan) սարգէրդան در اینجا به معنی معطل کردن است. ـ م
116.  در متن: ‎‎‎‎‎(jughab) ջուղաբ. ـ م
117.  در متن: ‎‎‎‎‎(Omshe’t) Օմշէտ. ـ م. جمشید، پادشاه افسانه ای ایران، را در نظر دارد.‏
118.  الماس معروف کوه نور نیز جزو گنجینه ای بود که نادرشاه از هندوستان آورده بود. محمدشاه این الماس گرانقیمت را در تاج خود پنهان کرده بود اما یکی از ‏جاسوسانی که در دربار مغولان هند بود این را به آگاهی نادرشاه رساند. نادرشاه راه چاره را یافت. او روزی در بزمی تاج خود را به نشانه «برادری» به محمدشاه ‏‏«هدیه» کرد. پادشاه هند نیز چاره ای نداشت جز این که تاج خود را به نادر بدهد. می  گویند نادر پس از دریافت تاج نتوانست تا پایان بزم تحمل کند، پس به اتاق ‏خود رفت تا آن الماس شگفت  انگیز را ببیند. او چون دید که آن سنگ اتاق تاریک را روشن کرد بانگ زد: «کوه نور». از آن روز الماس را به این نام خواندند.‏ 1986,  14-20‎).
119.  متن [ارمنی] این پیمان ناقص و آشفته است. برای دیدن ترجمۀ بهتری از این پیمان نگاه کنید به هنوی، همان، ص127-128.‏

منابع:

اکسورثی، مایکل. ایران در عصر نادر، ترجمۀ سید امیر نیاکویی و صادق زیباکلام. تهران: روزنه،1388.‏

کوچوک آروتین، «تاریخ تهماسب  قلی». مجموعه متون علمی ماتناداران. ش1. 1941.‏

نادرشاه و بازماندگانش، همراه با نامه  های سلطنتی و اسناد سیاسی و اداری، گردآورنده عبدالحسین نوائی. تهران: زرین، ‏‏1368.‏

هنوی، جونس. شرح زندگانی و کردار نادرشاه پارسی. ترجمه از زبان انگلیسی به ارمنی از بوغوس میرزایان آمیدتسی. ‏مدرس: [بی  نا]، 1780.‏

Fraser, James. The history of Nadir shah formerly called Thamas Kuli Khan, the present emperor of Persia,  ‎London: W. Strahan, 1742‎

Арунова, М. ; Ашрафян, К. Государство Надир-шаха Афшара. М., 1958.  ‎

Арунова М.«Советское востоковедение». Фирман Надир-шаха. n. 2, 1958.‎

Гаскойн, Б. Великие Моголы. Потомки Чингисхана и Тамерлана. М., 2010. ‎

Кишмишев, С. Походы Надир-шаха в Герат, Кандагар, Индию и события в     Персии после его смерти. Тифлис: 1889.‎

Мухаммад-Казим. Поход Надир-шаха в Индию. Перевод, предисловие и     примечания П. Петрова. М.,1961

.Прокопчук, Б.; Ваганов, В. От алмаза до бриллианта. М.,1986‎

Синха, Н.; Банерджи, А. История Индии. М., ‎ 1954.‎

فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 85 

سال بیست و دوم | پائیز 1397 | 176 صفحه
در این شماره می خوانید: