|
زیزِرناکابِرد[1]  زیزِرناکابِرد،بنای یادبود شهدای نسل کشی ارمنیان از 1920م ارمنیان ساکن در تمامی نقاط جهان روز 24 آوریل را روز یادبود و بزرگداشت شهدای ارمنیان در 1915م به دست دولت ترکیۀ عثمانی به حساب می آورند و در این روز خاص، یاد و خاطرۀ شهدای قتل عام را گرامی می دارند. در زمان حکومت شوروی سابق، حاکمان وقت این کشور به دلیل سکوتی که نسبت به موضوع قتل عام ارمنیان داشتند سالیان متمادی مانع از برگزاری مراسم رسمی یادبود شهدای 1915م در روز 24 آوریل در جمهوری ارمنستان شوروی می شدند اما در 1965م، زمانی که ارمنیان سراسر جهان مراسم پنجاهمین سالگرد قتل عام را برگزار می کردند، سکوت چندین سالۀ ارمنیان ساکن در جمهوری ارمنستان شوروی سابق نیز شکسته شد و ارمنیان در مرکز شهر ایروان و دیگر شهرها به راه پیمایی پرداختند. درخواست آنان باز پس گیری سرزمین های اشغالی ارمنستان غربی با شعار ((سرزمین ما، سرزمین ما)) بود. این حرکت مردمی و فشارهایی که دولت وقت ارمنستان شوروی از سوی اقشار مختلف مردم دریافت می کرد موجب شد تا دولت به این درخواست ها جواب مثبت دهد و اطلاعیه ای برای برگزاری مسابقۀ طراحی در خصوص بنای مکانی به منظور بزرگداشت شهدای 1915م منتشر سازد. در اطلاعیۀ آوریل 1965م حاکمان وقت جمهوری ارمنستان شوروی، در مورد برگزاری مسابقۀ طراحی مکانی برای بزرگداشت قربانیان قتل عام آمده بود: ((این بنا باید در برگیرنده و نمایانگر تمامی خصوصیات ارمنیان، سازندگی، جنگ برای زندگی و ادامۀ بقا، زمان حال و آیندۀ شکوفای ارمنیان بعد از واقعۀ 1915م باشد)). طراحان بسیاری از داخل و خارج ارمنستان در این مسابقه شرکت کردند و طرح هایی با عنوان های آتش، گل سرخ و ققنوس ارائه شد که جمعاً به 69 عنوان می رسید اما در نهایت، طرحی که از سوی دو تن از مهندسان معمار به نام های آرتور تارخانیان و ساشور کالاشیان پیشنهاد شده بود، با عنوان زیزِرناکابرِد (قلعۀ پرستوها)، مورد قبول قرار گرفت. این بنا به شهدای اولین قتل عام قرن بیستم در 1915م تقدیم می شد.
زیزِرناکابرِد در 29 نوامبر 1967م، در جشن چهل و پنجمین سالگرد تأسیس جمهوری ارمنستان شوروی، رسماً افتتاح شد. در این مراسم، به جز میهمانان رسمی هزاران تن از مردم عادی نیز برای بزرگداشت شهدای قتل عام شرکت کرده بودند. پیش از بنای زیزِرناکابرِد، ساکنان ایروان مراسم بزرگداشت شهدای قتل عام را در گورستان قدیمی شهر به نام پانتئون، که در واقع محل خاک سپاری شخصیت های معروف، هنرمندان و شعرا است، برگزار می کردند اما پس از1967م و ساخته شدن زیزِِرناکابِرد محل برگزاری مراسم به محل این بنا منتقل شد که تا به امروز هم ادامه دارد و هر ساله نیز به تعداد شرکت کنندگان آن افزوده می شود. در حال حاضر این مکان جزء لاینفک و یکی از سازه های مهم شهر ایروان به حساب می آید که با معماری شهر نیز به خوبی درآمیخته و جایگاهی ویژه را ازآن خود ساخته است. بنای زیزِِرناکابِرد در محلی در حدود 4,500 متر مربع، بر روی تپه ای در شهر ایروان، مشرف به کوه های آرارات واقع و از سه قسمت اصلی تشکیل شده است: دیوار یادبود، معبد جاودانگی و ستون رستاخیز ارمنستان. پیش از رسیدن به محل اصلی بنا، که آتش جاودانگی در آن روشن است، باید از کنار دیواری صد متری عبور کنیم. روی این دیوار و بر روی سنگ هایی از بازالت نام شهرهای ارمنستان غربی، که در حال حاضر در اشغال دولت ترکیه است، حجاری شده. از 1996م بر روی این دیوار اسامی تمامی اشخاص و فعالان اجتماعی و سیاسی غیر ارمنی، که در جهت شناساندن قتل عام ارمنیان به جهانیان فعالیت کرده اند، ثبت و همچنین، در داخل جعبه هایی خاص مقداری از خاک قبور آنها نگه داری می شود؛ اشخاصی که صدای خود را با صدای اعتراض ملت ارمنی عجین کرده و از هیچ گونه کمک و همکاری با ارمنیانی که از قتل عام جان سالم به در برده اند فرو گذار نکرده اند. در پاسخ به این بزرگواری ارمنیان نام آنها را برای معرفی به نسل های آینده در تاریخ خویش به ثبت رسانده اند؛ کسانی چون آرمین وِگنِر، هِویگ بیول، هِنری مورگن تاوو، فرانس وِرفِل، هوانس لپسیوس، جیمز برایز، آناتول فرانس، جاکومو گورینی، بندیکت پانزدهم، فرِدریک نانسن، فایز ال حسین و کارِن یپه. ملت ارمنی از این نام ها همواره با احترام و نیکی یاد خواهد کرد. از 1988ـ1990م در جوار این دیوار چلیپا سنگی به منظور یادبود شهدای جنگ قره باغ و قتل عام ارمنیان در فوریه 1988م به دست دولت آذربایجان در سومگائیت تعبیه شده است. قبور چند تن از سرداران نامی جنگ قره باغ نیز در کنار این دیوار قرار دارد. موزه و پژوهشگاه زیزِرناکابِرد در 1995م، هم زمان با بزرگداشت هشتادمین سالگرد قتل عام ارمنیان، پژوهشگاه و موزۀ قتل عام در جوار زیزِِرناکابِرد افتتاح شد. ساختمان موزه و پژوهشگاه شامل دو طبقه است و به گونه ای طراحی شده که آسیبی به جلوۀ بنای اصلی زیزِِرناکابِرد وارد نسازد. دو طبقۀ این بنا در زیر زمین و در امتداد رو به روی دیوار زیزِِرناکابِرد ساخته شده است. طبقۀ اول به پژوهشگاه، بخش اداری و تالاری به نام کومیتاس[2] برای برگزاری همایش ها با گنجایش 170 نفر، اختصاص دارد. مخازن موزه، کتابخانه و سالن مطالعه نیز در این طبقه قرار گرفته. طبقۀ دوم، که بخش اصلی موزه محسوب می شود، با مساحتی حدود هزار متر مربع شامل تالار های نمایش و همچنین یک تالار روباز است.
از مهم ترین وظایف و فعالیت های این پژوهشگاه انجام و ارائۀ پژوهش هایی در مورد قتل عام ارمنیان به صورت صمعی، بصری و نوشتاری و تهیۀ گزارش هایی به منظور جلوگیری از تکرار قتل عام ها در اقصا نقاط جهان است. از دیگر فعالیت های این پژوهشگاه می توان به جمع آوری اسناد و مدارک موجود در خصوص ارمنیان ساکن در دولت ترکیۀ عثمانی و پژوهش در مورد آنها، همکاری با تمامی سازمان ها و پژوهشگاه هایی که در مورد قتل عام و خصوصاً، قتل عام ارمنیان مطالعاتی دارند، احیاء و گسترش مکتب قتل عام ستیزی در جمهوری ارمنستان، اطلاع رسانی به جوامع بین المللی در مورد اولین قتل عام قرن بیستم(قتل عام ارمنیان) و نگه داری و گسترش منطقۀ درختکاری یادبود شهدای قتل عام، که برای مسئولان کشورهای خارجی در نظر گرفته شده، اشاره کرد. کسانی که از تاریخ عبرت نگیرند متهم به تکرار اشتباهات گذشته خواهند بود. اساس ساخت موزه و پژوهشگاه قتل عام نیز مبتنی بر همین نگرش است. این موزه می تواند یادآورنده و جلوگیری کننده از تکرار چنین مسائل غیر انسانی ای در مورد دیگر جوامع و ملل باشد. موزۀ قتل عام ارمنیان تا کنون پذیرای بازدیدکنندگان بسیاری از تمامی اقشار بوده است. در حال حاضر، بازدید از زیزِِرناکابِرد، موزۀ قتل عام و کاشت درخت به احترام شهدای قتل عام در منطقۀ باغ موزه بخشی از برنامۀ رسمی مسئولان کشورهایی است که از ارمنستان دیدن می کنند. ژان سِم، هنر و نمایشگاه آثار  ژان سِم،نقاشی از خود،2001م ژان سِم یا هوانس سِرِمجیان در 1920م، در سولوزوم، از توابع بورسا در ترکیه، به دنیا آمد. بخشی از کودکی خود را در سالونیک یونان گذراند و در 1931م همراه با خانواده اش به فرانسه نقل مکان کرد. در چهارده سالگی شروع به تحصیل در کلاس های شبانۀ مونپارناس کرد. در 1936م، به ادامۀ تحصیل در مدرسۀ هنرهای دکوراتیو پاریس پرداخت و در 1938م، آن را به اتمام رساند. او هم زمان با تحصیل به کلاس های مختلف هنری و کارگاه های بسیاری برای همکاری و کسب مهارت رفت و آمد داشت که از جملۀ آنها کارگاه گراند شومیر بود. او در این کارگاه با هنرمندان بسیاری آشنا شد. ژان سِم در زمینه های مختلف از نقاشی و نقاشی بر روی پارچه گرفته تا فیلم های کارتون و نقاشی کتاب فعالیت کرده است. ژان سِم اولین نقاشی خود را در 1939م در سالن نقاشان آزاد در پاریس به نمایش گذاشت. او از 1957م فعالیت های خود را گسترش داد و در نمایشگاه های بین المللی در ایتالیا، سوئیس، انگلستان و امریکا شرکت کرد. از 1969م، که ژان سِم در نمایشگاهی در توکیوی ژاپن شرکت کرد، تا به امروز نقاشی های او در نمایشگاهی دائمی در دو موزۀ توکیو به نمایش گذاشته شده و از 1978م تا کنون نیز نمایشگاهی دائمی در سالن نمایش ماتینیون در پاریس دارد. آثار ژان سِم سال هاست که در موزه ها و سالن های نمایش در اقصا نقاط جهان به نمایش گذاشته شده و می شود. هنر ژان سِم بی مانند است چرا که او با گذشتن از مرز مادیات در واقع روح و درون وقایع را به تصویر می کشد. آنچه را که با چشم قابل دیدن است با نقش خطوط می توان به تصویر کشید اما به تصویر کشیدن روح پدیده ای هنری است و خلاقیتی خاص می طلبد که ژان سِم این استعداد و موهبت خدادادی را داراست. ژان سِم در خانواده ای از بازماندگان فاجعۀ قتل عام به دنیا آمده. از این رو، موضوع قتل عام همواره موضوعی مهم در نقاشی های او به شمار می رفته است. او با هنر خود توانسته به روح وقایع و افراد دست یابد، به درون آنها نفوذ کند و مترجم احساسات و عواطف ستمدیدگان و قربانیان فاجعه باشد. ژان سِم در واقع آیینه ای است که زجر و سختی های قربانیان قتل عام را به شکل خاطره ای وحشتناک باز می تاباند. موسیقی مجموعه نقاشی های قتل عام موسیقی وحشت است. در واقع ژان سِم تمامی صداها و نگاه های بهت زدۀ قربانیان قتل عام را نیز به تصویر کشیده. ژان سِم خاطرۀ تاریخی ارمنیان را در نقاشی های خود ترسیم کرده است. در آثار او تاریکی روزگار نسل هایی را شاهدیم که مورد قتل عام قرار گرفته اند؛ تصویر انسان هایی که با ماندن در سرزمین مادری خون خود را با آن عجین کردند و پاسدار سرزمین مادری شدند و از همین رو نیز در صف قدیسان قرار گرفتند. نقاشی های قتل عام بازتاب درد و رنج و اشک های قربانیان و تنفر آنهاست. قربانیان در نقاشی های ژان سِم مرز زمان و مکان را در می نوردند، رنج خود را نمایان می سازند و آن را در برابر دیدگان ما به نمایش می گذارند. لیکن واضح است که هدف او تنها به تصویر کشیدن رنج نیست بلکه مقصود وی آن است که با بازتاب درد و رنج قربانیان قتل عام از بازماندگان بانیان این قتل عام بخواهد که به آنچه روی داده بیندیشند و واقعیت ها را بپذیرند. در واقع، هنرمند با به تصویر کشیدن قربانیان و فراخواندن آنها به زندگی می خواهد به این مهم دست یابد. در آثار ژان سِم، در حقیقت، این قربانیان هستند که از طریق استاد نقاش صدای خود را به گوش جهانیان می رسانند چرا که مرگ فراموشی می آورد اما ژان سِم با نقاشی مجموعۀ قتل عام آنها را مجدداً به زندگی فرا خوانده و جاودانه ساخته. بازدیدکنندگان از این مجموعه با روح نقاش آشنا می شوند؛ روحی که همانند موسیقی ای گوش نواز یا شعری زیبا بیش از کتابی فلسفی انسان را به تأمل وامی دارد. برای نقل وقایع قتل عام راه های مختلفی وجود دارد. این راه ها هرچه که باشد شعر، موسیقی یا نقاشی حتماً باید راهی را که قربانیان قتل عام از آن عبور کرده اند طی کند چرا که تنها بدین صورت می تواند بازتابندۀ واقعی درد و رنج قربانیان باشد. ژان سِم هنرمندی است که این راه را پیموده و در این راه به نوعی تمامی لطماتی را که قربانیان متحمل شده اند حس کرده و آنها را برای زندگانی که می خواهند قربانیان را نادیده انگارند به تصویر کشیده است. او زمان را متوقف ساخته و تنها در بوم نقاشی خود به نظارۀ تمامی وقایع قتل عام نشسته. بوم نقاشی ژان سِم محل رستاخیز قربانیان قتل عام است که جهانیان را به دادخواهی می طلبند. شاید همین دیدگاه سبب شد که ژان سِم در 2002م مجموعه نقاشی های خود را با موضوع قتل عام به موزۀ قتل عام ارمنیان در ارمنستان اهدا کند تا به این ترتیب پیام آور دادخواهی برای قربانیان قتل عام در نزد جهانیان باشد. این نقاشی ها اکنون در موزۀ قتل عام در معرض دید عموم قرار دارد. قتل عام ارمنیان در 1915م به دست دولت ترکیۀ عثمانی اولین نژادکشی قرن بیستم است. این واقعه اثرات منفی انکار ناپذیری بر بازماندگان قتل عام و همچنین نسل های پس از آن گذاشته؛ اثرات سوئی که همچنان نیز ادامه دارد. ارمنیان پس از گذشت 94سال همچنان در مجامع بین المللی این مسئله را مطرح می سازند زیرا منتظر پاسخ و نتیجه ای منطقی از سوی این جوامع برای حل مسئله ای هستند که تا کنون مسکوت مانده است.
منابع: ژان سِم، ایروان: تیگران مِتز، 2002 http://www.genocide-museum.am پی نوشت ها: [1]. نام محلی در ایروان که به منظور یادبود شهدای قتل عام 1915م ارمنیان بنا شده است. زیزِرناکابِرد به معنی قلعۀ پرستوهاست. ارمنیان باور دارند همچنان که زمانی بر اثر کوچ اجباری مجبور به ترک سرزمین آبا و اجدادی خود شده اند روزی همچون پرستو های مهاجر از تمامی نقاط جهان به دیار و سرزمین اصلی خود باز خواهند گشت.
|
فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 47
|
