|
امپراتوری عثمانی با عقد پیمان باتومی با جمهوری ارمنستان در 4 ژوئن 1918م، سعی کرد نشان دهد که اولین کشوری در جهان است که استقلال حکومت ارمنستان در ارمنستان شرقی را به رسمیت می‌شناسد اما در حقیقت قصد تسویه‌حساب با ارمنیان منطقه قفقاز جنوبی را داشت.(2)
هرچند براساس عهدنامه متارکه جنگ مودروس(3)، که در 30 اکتبر 1918م منعقد شد، ارتش ترکیه (عثمانی) موظف به ترک منطقه شد، طبق موافقت‌نامه‌ای که فرماندهان ارتش آذربایجان با نوری پاشا، فرمانده ارتش ترکیه در جنوب قفقاز، منعقد کردند افسران و سربازان ارتش ترکیه اجازه یافتند تا به صورت داوطلبانه به خدمت ارتش آذربایجان در بیایند. هم‌زمان، ترکیه با همکاری آذربایجان اقدام به مسلح کردن تاتارهای ساکن در ارمنستان با هدف آماده‌سازی آنها برای شورش کرد. مناطقی در خاک ارمنستان، که به‌دست آنها مسلح شد، شامل زانگی باسار، بیوک وادی، سورمالو، باسارگچار، جغنی هرهر (دارالاگیاز)، قارخاچ جغین، می دارسین، آق‌بابا و زاریشات بود. آذربایجان در بین اهالی این مناطق پول تقسیم کرد و ترکیه با رساندن سلاح و تعلیم آنها به‌دست افسران و سربازان ترکیه به این هدف یاری رساند. هماهنگی‌های لازم بین آذربایجان و ترکیه را، برای تحقق برنامه از قبل‌تعیین‌شده در این مناطق، نماینده تام‌الاختیار کشور آذربایجان در ایروان انجام می‌داد. زمانی که ارتش انگلستان منطقه قفقاز جنوبی را در سپتامبر 1919م ترک کرد، عملیات ضد ارمنی آذربایجان و ترکیه براساس سیاست مشترک بین دو حکومت با هدف ادامه نژادکشی ارمنیان با ابعاد گسترده‌تری آغاز شد.
در 29 اکتبر 1919م، قراردادی سری بین جمهوری آذربایجان و ترکیه عثمانی تحت عنوان پیمان نظامی دفاعی ـ تهاجمی منعقد شد که براساس آن ترکیه متعهد شد ارتش آذربایجان را سازمان‌دهی کند و کادر نظامی آن را در سطح فرماندهان، افسران و سربازان آموزش دهد. براساس این پیمان، دولت ترکیه برای آموزش افسران آذربایجان آنها را در ارتش کشور خود به کار می‌گرفت و هم‌زمان، سلاح‌های مورد نیاز ارتش آذربایجان را نیز تأمین می‌کرد.
با فاش شدن قرارداد 29 اکتبر 1919م بین ترکیه و آذربایجان، متن آن در آوریل 1920م در شماره سوم روزنامه هاراج، چاپ ایروان، منتشر شد. درباره این قرارداد در روزنامه نوشته شده بود: « این قرارداد نشان می‌دهد که باکو و آنکارا که مدعی ارتباط با یکدیگر تنها برحسب اشتراکات دینی و نژادی‌اند، متحدان نظامی یکدیگر نیز هستند».
پس از عقد این قرارداد، ارتش آذربایجان از پایان سال 1919م و به‌خصوص، از نخستین ماه‌های سال1920م به مناطق قراباغ و زانگزور(4) حمله کرد. هم‌زمان، افسران و سربازان ترکیه، که در خفا در خاک ارمنستان حضور داشتند، با همراهی تاتارها به جناح پشت ارتش ارمنستان حمله کردند.این حملات در مناطق اردوباد، دارالاگیاز، بیوک وادی و زاریشات متمرکز شده بود. این تحولات در روزنامه تایمز انگلستان منعکس و چنین نوشته شد: «جمهوری تاتارها(5)، از همان ابتدا از طرف دولت ترکان جوان ترکیه حمایت می‌شد، زیرا آن جمهوری را واسطه‌ای برای حضور در دریای کاسپین و ارتباط با مناطق ترک‌نشین می‌دیدند».(6)
امپراتوری عثمانی، که در جنگ شکست خورده بود، با قرارداد سری 29 اکتبر 1919م، اهداف خود بر علیه جمهوری ارمنستان را به صورت پنهانی دنبال می‌کرد. با روی کار آمدن دولت کمالیست در ترکیه این اهداف علنی شد. در 15 آوریل1920م، دولت آذربایجان قرارداد سری دیگری با ترکیه کمالیست منعقد کرد. از متن قرارداد این واقعیت مشخص می‌شود که جمهوری آذربایجان در مبارزه علیه ارمنستان و ملت ارمنی هم با امپراتوری عثمانی و هم، با ترکیه کمالیست در همکاری تنگاتنگ بوده است.
متن این قرارداد، که به‌دست ضداطلاعات ارتش ارمنستان افتاد، در گزارش شماره 20 تاریخ 6 ژوئیه1920م واحد ضداطلاعات فرماندهی ارتش منعکس شده است(7) اما تمامی مواد قرارداد در گزارش نیامده و این احتمال وجود دارد که تنها مهم‌ترین موارد آن گزارش شده باشد. در گزارش چنین آمده است :
« در تاریخ 15 آوریل 1920 قرارداد سری بین ترکیه و آذربایجان ـ با تغییراتی در قرارداد سال قبل ـ منعقد شده است. موادی از این قرارداد به شرح زیر است :
ماده شماره 5 : دولت جمهوری (منظور آذربایجان است) متعهد می‌شود که برای گسترش همکاری نظامی بین دولت سوسیالیستی (منظور روسیه بلشویکی است) و کمیته دفاع از حقوق آناتولی و روم ایلی(8) (منظور ترکیه کمالیستی است) کمک لازم را انجام دهد و در صورت نیاز، خودش (منظور جمهوری آذربایجان است) نیز وارد این همکاری نظامی شود.
ماده شماره 6 : کمیته دفاع از حقوق آناتولی و روم ایلی دارای نماینده‌ای دائمی در دولت جمهوری آذربایجان باشد. این نماینده دارای اختیارات تام برای انجام کارها و رفع مسائل نظامی، اقتصادی و هرگونه مسئله دیگر در خصوص موافقت های صورت گرفته میان دو طرف خواهد بود.
ماده شماره 7 : نماینده کمیته دفاع از حقوق آناتولی و روم ایلی متعهد می‌شود در صورت حمله ارمنستان به آذربایجان و همچنین آذربایجان متعهد می شود در صورتی که مناطقی از شرق این کشور(9) (منظور شرق ترکیه است) به خاک ارمنستان الحاق گردد؛ طرفین با ارتش مشترک با آن مقابله کنند.
ماده شماره 16 : در صورت الحاق مناطقی از شرق ترکیه به جمهوری ارمنستان، براساس مذاکرات صلحی که در حال برگزاری است، تصمیمات اخذ شده، که به تأیید دو طرف رسیده است، اجرا شود.
بند الف) براساس توافق با قبایل کرد ساکن آذربایجان، پاک‌سازی (قتل‌عام) [ارمنیان] در آذربایجان به طور کامل به دست آنها صورت گیرد. دولت جمهوری (منظور جمهوری آذربایجان است) اجازه می‌دهد تا نیروهای نوری پاشا در آذربایجان مستقر شوند و فرماندهان ارتش آزادی عمل داشته باشند تا با این نیروهای کرد همکاری کنند. مشارکت این نیروها در پاک‌سازی محرز است. (فرماندهان ارتش ماده 16 را برای افسران و سربازان توضیح دهند)».(10)
بدین ترتیب، سیاست نژادکشی ارمنیان، که امپراتوری عثمانی در مناطق ارمنستان غربی آن را برنامه‌ریزی و اجرا کرده بود، الگویی شد برای حزب مساوات آذربایجان علیه ارمنیان مناطق جنوب قفقاز. هدف مشترک نژادکشی ارمنیان طی قرادادی سری که در 29 اکتبر 1919م میان امپراتوری عثمانی و آذربایجان منعقد شد، جنبه رسمی یافت.
این همکاری در دوران ترکیه کمالیست نیز ادامه یافت و با به قدرت رسیدن کمالیست‌ها در ترکیه منجر به عقد قرارداد سری 15 آوریل 1920م شد.(11) در این قرارداد روش قتل‌عام ارمنیان در 1915م و تجربه انجام آن و کوچ‌های اجباری، روش‌های کشتار، سازمان‌دهی مقصدهای نهایی کوچ‌کنندگان، چگونگی به‌کارگیری کردها در این کار و … در نظر گرفته شده بود.
در متن قرارداد، از شروع پاک‌سازی مناطق آذربایجان از ارمنیان با رضایت یاد و بر مشارکت کردها در این کار، براساس توافق صورت گرفته، تأکید شده است. این سند گواه مشارکت فعال کردها در قتل‌عام ارمنیان ساکن شوشی در قراباغ(12) در روزهای 22تا 26 مارس1920م و سایر مناطق دارای سکنه ارمنی است و نشان می‌دهد که این همکاری براساس برنامه‌ریزی و موافقت قبلی و نه بر حسب اتفاق، صورت گرفته است. قرارداد سری 15 آوریل 1920م بر ادعای رهبران ترکیه کمالیست و دولت‌های بعدی در خصوص انکار نژادکشی ارمنیان خط بطلان می‌کشد.
پی‌نوشت‌ها:
این مقاله بازگو کننده دلایل قتل‌عام ارمنیان قراباغ در روزهای 22 تا 26 مارس1920م به قلم پروفسور ولادیمیر غازاخیتسیان (1926 ـ 2015م) است، که در 89 سالگی در2 مارس 2015م درگذشت. این مقاله یکی از مقالات ارزشمند غازاخیتسیان است که اولین بار در فصلنامه وم (Vem) (س9، ش1، ژانویه ـ مارس 2016م) منتشر شده. او که اندیشمندی متواضع بود تا آخرین روزهای عمرش به بررسی اسناد و مدارک ادامه داد. ترجمه این مقاله، که نتیجه یکی از این بررسی‌هاست، به یاد نودمین سال تولد او در این شماره از پیمان به چاپ می‌رسد.
Ա. Խաչատրյան, Արևելահայ և թուրք դիվանագիտական հարաբերությունները (Եր., 2010), էջ 32-36 :
Armistice of Mudros ، قرارداد متارکه جنگ که بین عثمانی و انگلستان به نمایندگی از طرف متفقین در بندر مودورس در30 اکتبر 1918م امضاء شد. ـ م
استان سیونیک جمهوری ارمنستان امروزی و تنها استان هم‌مرز با ایران. ـ م
هر چند در مه 1918م عوامل ترکیه در باکو نام جمهوری تأسیس شده در این شهر و مناطق اطراف آن جمهوری آذربایجان نامیدند محافل بین‌المللی همچنان آن را با نام جمهوری تاتارها می‌شناختند. ـ م
Յառաջ(Երեւան, 22 ապրիլ, 1920), no. 81:
«Сводка Разведывательного отд. Штаба Командующего войсками N 20 к 6 июля 1920 года. Карта 5 верст в дюйме». ՀԱԱ, ֆ. 200, ց. 1, գ. 33, թ. 40 – 43.
منظور نهضت ملی ترکیه به رهبری کمال آتاتورک است که منجر به تشکیل جمهوری ترکیه شد. ـ م
علت ذکر این قسمت در قراداد نگرانی ترکیه از نتایج مذاکرات در شهر سن رموی فرانسه بود که احتمال داشت در نتیجه آن ارمنستان غربی به جمهوری ارمنستان الحاق شود. این احتمال در اوت 1920م براساس پیمان صلح سِور به واقعیت پیوست.ـ م
ibid.
سیزده روز پس از عقد قرارداد سری 15 آوریل، جمهوری آذربایجان با تصمیم ترکیه در 28 آوریل 1920م به روسیه بلشویکی ملحق و جمهوری سوسیالیستی آذربایجان اعلام شد. گویا، بند آخر ماده پنجم قرارداد به اجرا گذاشته شد. دولت کمالیستی ترکیه مدت‌ها قبل از عقد قرارداد با آذربایجان در حال مذاکره با روسیه بلشویکی در خصوص سرنوشت سه جمهوری مستقل جنوب قفقاز بود. به دلیل عدم انتشار و کتمان اسناد بایگانی شده این دوره هنوز علت اجرای این گونه سیاست‌ها مشخص نشده است. ـ م
ارتش آذربایجان با کمک کردهای منطقه و به فرماندهی افسران ارتش ترکیه طی این مدت با استفاده از درگیری‌های ارمنستان به شوشی حمله و بیش از ده هزار نفر از ساکنان ارمنی شهر را قتل عام کردند و مابقی بیست و پنج هزار سکنه ارمنی را از شهر راندند و کلیه خانه‌ها را غارت کرده و به آتش کشیدند. ویرانه‌های این محله‌های ارمنی‌نشین تا به امروز باقی مانده است. ـ م
منابع:
Խաչատրյան,Ա.Արևելահայ և թուրք դիվանագիտական հարաբերություն ները.Եր., 2010
Յառաջ. no. 81. Երեւան, 22 ապրիլ,: 1920
«Сводка Разведывательного отд. Штаба Командующего войсками N 20 к 6 июля 1920 года. Карта 5 верст в дюйме». ՀԱԱ, ֆ. 200, ց. 1, գ. 33, թ. 40 – 43
|
