 دکتر عنایت الله رضا دکتر عنایت الله رضا از آرمان خواهان نسلی بود که در پی اشغال ایران از سوی ارتش های شوروی و انگلستان (3 شهریور 1320ش) و فروپاشی دیکتـاتوری رضا شاه فعالیت سیـاسی و اجتماعی خـود را آغاز کردند. علی رغم برخی اختلاف ها و تفاوت هـا، ویژگی مشتـرک آن آرمان خواهـان آزادی خـواهی، تجددطلبی و عدالت خواهی بود. آنان می خواستند جامعۀ ایران را چنان دگرگون کنند که نه تنها امکان مشارکت عمومی در سامان سیاسی و اجتماعی فراهم شود بلکه فقر، ستم و بی عدالتی اجتماعی از میان رود و ایرانی پیشرفته، آزاد و آباد پدید آید.از این رو، به کمونیسم گرویدند. در قرن بیستم، کمونیسم به منزلۀ اندیشه و گفتمان اصلی رهایی انسان از بی عدالتی، ستم طبقاتی و استثمار انسان از انسان در سراسر جهان مطرح بود و احزاب کمونیست نوید می دادند جامعۀ انسانی و آزاد و فارغ از هرگونه ستم سیاسی و اجتماعی را برپا خواهند کرد. آنها اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی را پیشگام تحقق آن جامعۀ آزاد و آباد و الگوی خود می دانستند و در تبلیغات خود بر دستاوردهای سیاسی، اجتماعی،اقتصادی و فرهنگی شوروی تأکید می کردند. در ایران، علی رغم فعالیت حزب کمونیست ایران، در سال های 1299 ـ 1309ش، نشر و گسترش اندیشه و عمل کمونیستی، به طور جدی، با حزب تودۀ ایران آغاز شد. با تشکیل حزب تودۀ ایران (7 مهر1320ش) به تدریج بسیاری از آن آرمان خواهان به این حزب پیوستند. عنایت الله رضا نیز، که افسر نیروی هوایی بود، در 1322ش عضو حزب توده شد و در تشکیلات مخفی افسران قرار گرفت و این سرآغاز زندگی سیاسی و فکری پر فراز و نشیب او بود. او در 25 مرداد 1324ش، به همراه گروهی از افسران توده ای بازداشت شد و تا اردیبهشت 1325ش در کرمان تبعید بود. سپس به تهران بازگشت و در اردیبهشت همان سال، رهبر حزب توده ستوان یکم رضا را به همراه شش افسر توده ای دیگر مخفیانه به تبریز فرستاد تا حکومت فرقۀ دموکرات آذربایجان را یاری دهند. در 21 آذر 1325ش، که حکومت فرقه از هم پاشید، رضا به همراه همسر و فرزند خردسالش، مانند هزاران نفر از وابستگان فرقه، به شوروی مهاجرت کرد، کشوری که به باور او و دیگر اعضای حزب توده الگوی مطلوب جامعه ای بود که می بایست در آینده در ایران تشکیل شود. عنایت الله رضا، که از معتقدان کمونیسم و شیفتگان کشور شوراها بود، در طول 18 سال زندگی در باکو و مسکو به تدریج به واقعیت های حاکم برجامعه شوروی پی برد. او دریافت سامان این کشور پرآوازه نه تنها آنی نیست که در تبلیغات ادعا شده بلکه نسبتی هم با جامعۀ آرمانی ای که در طلبش است ندارد. در ابتدا فکر می کرد اشکال در نحوۀ سازمان دهی اجتماعی و مدیریتی است که حزب کمونیست شوروی برقرارکرده اما نقد او به تدریج متوجۀ ایدئولوژی کمونیسم شد و سرانجام این اندیشه را کنار گذاشت.وقتی به این نتیجه رسید دیگر ضرورتی در ماندن در کشور شوروی ندید و علیرغم آنکه در ایران به طور غیابی محکوم به اعدام شده بود در صدد برآمد به ایران بازگردد. دوسال در فرانسه ماند تا اقدامات برادرش، دکتر فضل الله رضا (رئیس وقت دانشگاه تهران)، به نتیجه رسید و در 1347ش، دکتر عنایت الله رضا پس از 22 سال تبعید به ایران بازگشت. [2] * * * عنایت الله رضا، که در رشتۀ فلسفه از دانشگاه دولتی جمهوری آذربایجان با مدرک دکترا فارغ التحصیل شده بود، از 1348ش، فعالیت علمی خود را با نوشتن و ترجمۀ مقاله و کتاب در ایران آغاز کرد که تا هنگام مرگ ادامه داشت.آثار عنایت الله رضا عمدتاً در سه زمینه است: تاریخ و جغرافیای ایران باستان، چیستی و تمایز اران و آذربایجان در طول تاریخ، نقد کمونیسم و شوروی. در هریک از این سه زمینه، آثاردکتررضا (اعم از تألیف و ترجمه) در افزایش آگاهی و شناخت تاریخی و نظری دارای اهمیت است. آثار دکتر رضا در نقد ایدئولوژی کمونیسم شامل: نقد کمونیسم روسی و کمونیسم اروپایی است. هیجده سال زندگی در اتحاد شوروی و دو سال در چین و مطالعه و تأمل دربارۀ ایدئولوژی کمونیسم رضا را به این نتیجه رسانده بود که کمونیسم (( توحش قرن بیستم)) [3] است و در کشورهای سوسیالیستی، به جای مشارکت عمومی در سامان سیاسی و اجتماعی، (( اقلیتی سازمان یافته که خود را حامل آرمان پرولتاریا نامیده اند و انقلاب بدون پرولتاریا را به انجام رسانیده اند در واقع، حاکمیت همان اقلیت را بر پرولتاریا تحمیل کرده اند)) و حکمرانی می کنند. در آن کشورها، برخلاف ادعاهای رهبرانشان، در مورد (( پدید آوردن جامعه ای جدید بر پایۀ برادری و برابری آدمیان)) نه تنها چنین جامعه ای پدید نیامده بلکه (( نظام استبدادی حکم فرما می باشد)) و (( دیوان سالاری تراز نو خود طبقۀ ممتاز جدیدی پدید)) آورده است و (( گونه ای اسارت طبقاتی را جایگزین اسارت های طبقاتی کهن)) کرده اند. [4] این وضعیت موجب شده است که ایدئولوژی کمونیسم ونظام حاکم بر کشورهای سوسیالیستی (( در روزگار ما دچار بحران و گرفتار انحطاط ایدئولوژی و اخلاقی)) شود. [5] نشانه های آن رشد روز افزون آمار دزدی، رشوه خواری، اوباشی، آدم کشی، الکلیسم و انواع اعتیاد در میان مردم، به ویژه، جوانان و نوجوانان است. از این رو، (( اکثر مردم در کشورهای کمونیست زندگی وحشتناک و فلاکت باری را می گذرانند)) . [6] در 1356ش، عنایت الله رضا پیش بینی می کرد که با این وضعیت (( روزگار این پدیده نیز همانند بسیاری از پدیده های منسوخ عالم به سر آمده است)) [7] و آینده ای ندارد. (( کمونیسم به سبب انقلاب عظیم علمی و تکنیکی معاصر و رشد سریع و برق آسای ابزار و وسایل تولید، به مراتب زودتر از آنچه گمان می رفت به دوران زوال خود گام نهاده است)) . [8] در زمینۀ نقد مارکسیسم ـ لنینیسم، که همراه با نقد مواضع احزاب کمونیست کشورهای اروپایی بود، دکترعنایت الله رضا از 1353ش به بعد کتاب های مارکسیسم و ماجرای بیگانگی انسان،کمونیسم و دموکراسی و کمونیسم اروپایی را تألیف و منتشرکرد.همچنین،ترجمۀ کتاب های طبقۀ جدید : تحلیلی از تحول جامعۀ کمونیست ، نوشتۀ میلوان جیلاس (عضوپیشین دفتر سیاسی و رئیس کمیسیون تبلیغات کمیتۀ مرکزی حزب کمونیست یوگسلاوی ) و منابع کمونیسم روسی و مفهوم آن، نوشتۀ نیکلای بردیایف را منتشر ساخت، که این دو کتاب از مهم ترین کتاب هایی است که در زمینۀ نقد کمونیسم به فارسی ترجمه شده است. افشاگری دربارۀ سال های حاکمیت ژزف استالین و جنایت های گسترده ای که در آن سال ها صورت گرفته بود یکی دیگر از عرصه های نقد کمونیسم از سوی دکتر رضا بود.با اینکه در کنگرۀ بیستم حزب کمونیست شوروی ابعادی از اقدامات و اعمال استالین و کیش شخصیت او افشا شده و در کشورهای اروپایی احزاب کمونیست به صراحت آن اقدامات و کیش شخصیت استالین رامحکوم کرده بودند اما اکثرکمونیست ها در ایران و بسیاری از کشورهای آسیایی، از جمله جمهوری خلق چین، همچنان از استالین به عنوان رهبر پرولتاریای جهان و سازندۀ سوسیالیسم در شوروی را ستایش می کردند و گزارش نیکیتاخروشچف در کنگرۀ بیستم حزب کمونیست شوروی دربارۀ استالین را نمی پذیرفتند، گو اینکه این گزارش تنها به کلیات می پرداخت و شامل ابعاد همه جانبۀ سرکوب و اختناق و جنایت های دوران استالین نبود. آنها افشای جنایت های دوران استالین و محکوم کردن کیش شخصیت او را اتهام های بی پایه و اغراق های حساب شده از سوی جناح تجدید نظر طلب حاکم در رهبری حزب کمونیست شوروی برای خدشه وارد کردن بر چهرۀ استالین کبیر و ترفندی برای رویگردانی از پیشبرد سوسیالیسم و سازش با غرب سرمایه داری می دانستند. با توجه به اینکه آثار متعددی دربارۀ استالین و دوران حاکمیت او در شوروی به زبان فارسی منتشر نشده بود و ستایش از استالین و گرامیداشت هرسالۀ تولد او در جراید چپ غیر طرفدار شوروی، تا به قدرت رسیدن گورباچف در شوروی، کم و بیش ادامه داشت عنایت الله رضا کتاب های اسرار مرگ استالین، نوشتۀ آوتور خانوف، گفتگو با استالین، نوشتۀ میلوان جیلاس، متن کامل گزارش نیکیتا خروشچف در جلسۀ سری کنگرۀ بیستم حزب کمونیست اتحاد شوروی، خاطرات بوریس باژانوف و تاریخ سری جنایت های استالین، نوشتۀ آرلوف را در 1356 ـ 1366ش ترجمه و منتشر کرد که هر یک از این آثار از منابع اصلی برای آگاهی از اوضاع جامعۀ شوروی در دورۀ استالین در زبان فارسی است. همچنین، با توجه به تداوم سرکوب و نبود آزادی بیان در شوروی پس از خروشچف دکتر رضا برای توضیح این وضعیت و افشاگری دربارۀ ماهیت نظام سیاسی در شوروی و اقدامات استیلاجویانۀ رهبری آن کشور در اردوگاه سوسیالیسم کتاب های نیکیتا خروشچف (سال های حاکمیت)، نوشتۀ روی و ژورس مدودف، به زمامداران شوروی، نوشتۀ الکساندر سولژنیتسین سیزده روزی که کرملین را لرزاند(دربارۀ انقلاب مجارستان)، نوشتۀ تیبور مرای را ترجمه و منتشر کرد. با اینکه رضا آغازگر نقد کمونیسم و شوروی در ایران نبود اما آثار او در این زمینه برخلاف آثار تبلیغی ـ تهییجی متداول، تحقیقی و مستدل و تأمل برانگیزاست. این ویژگی قاعدتاً می بایست به صورت توجه به آن آثار و نقد و بررسی آنها از سوی مخالفان بازتاب می یافت حال آنکه تا پیش از فروپاشی شوروی چندان توجهی به آثار دکتر عنایت الله رضا در این زمینه نشد و حتی کمونیست های ایرانی رغبتی به خواندن آنها نداشتند چه رسد به آنکه آنها را نقد و بررسی کنند. دیکتاتوری محمدرضا شاه پهلوی و قرار داشتن ایران در بلوک غرب تا 1357ش و مخالفت و مقابله با کمونیسم از سوی حکومت ایران در سال های پس از 1357 به همراه فضای جنگ سرد در جهان دوقطبی از جمله عواملی بود که اجازه نمی داد با آثاری که در نقد کمونیسم بود ـ از جمله آثارعنایت الله رضا ـ بدون پیش داوری برخورد شود. در آن شرایط، مخالفت با کمونیسم و شوروی به معنای قرار گرفتن در جبهۀ غرب سرمایه داری و مخالفت با انقلاب و تحول جوامع جهان سوم بود. با توجه به آثار تبلیغی ـ تهییجی، که بلوک های سرمایه داری و سوسیالیستی علیه یکدیگر منتشر می کردند، آثار عنایت الله رضا در نقد کمونیسم و شوروی برای جوانان آرمان خواه جاذبه چندانی نداشت.تنها پس از آنکه شوروی فروپاشید و شور و هیجان انقلابی گری تا مدتی فروخفت آثار عنایت الله رضا مورد توجه قرار گرفت تا آرمان خواهان نسل های پس از او بتوانند پاسخی برای پرسش های بی پاسخ خود در مورد چرایی فروپاشی اردوگاه سوسیالیسم و بی توجهی به کمونیسم بیابند. پی نوشت ها: 1ـ نویسنده و پژوهشگر. 2ـ گفت و گو با دکتر عنایت الله رضا، تهران، آبان 1367ش. 3ـ عنایت الله رضا، کمونیسم اروپایی(تهران: بی نا، بی تا)، ص 64. 4ـ بردیایف، منابع کمونیسم روسی و مفهوم آن ، ترجمه عنایت الله رضا(تهران: ایران زمین ،1360)، ص 12(مقدمۀ مترجم).این کتاب را، در 1383ش، انتشارات خورشیدآفرین با نام ریشه های کمونیسم روسی و منابع آن تجدید چاپ کرده است. 5ـ عنایت الله رضا، همان، ص 18. 6ـ همان، ص 53. 7ـ همان، ص 18. 8ـ همان جا. |
فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 56
|
