به دلیل اهمیت صلیب های ستون دار(1) در شکل گیری هنر خاچکار در ارمنستان در این مقاله به بررسی این آثار می‌پردازیم. پیش‌تر نیز شرحی مختصر درباره آن در مقاله ای با ‏عنوان خاچکار ‏ تقدیم علاقه مندان کرده‌ایم.(2)

درخصوص آغاز برپایی این آثار دو نظریه وجود دارد. اولی برپایی آنها در قرن یکم میلادی و دومی در  قرن چهارم میلادی می‌‌باشد. در این نوشتار، هر دو ‏نظریه  را بررسی خواهیم کرد. هر چند تا به امروز نیز گهگاه در نقاط مختلف ارمنستان صلیب ستون‌دار برپا می‌کنند آغاز حملات عرب‌ها به ارمنستان به برپایی آنها پایان داد. آخرین صلیب های ستون دار مربوط به دهه چهل یا ‏‏پنجاه قرن هفتم میلادی است.‏

تا کنون، در کل فلات ارمنستان حتی یک نمونه صلیب ستون‌دار کاملاً سالم به دست نیامده. بررسی بقایای به جا مانده نشان ‏می دهد که آنها را به عمد تخریب کرده اند. به گفته مورخان ارمنی، در زمان خلافت یزید بن عبدالملک (720ـ 724م / 101ـ 105ق) و به ‏دستور وی مظاهر مسیحیت در ارمنستان، مانند بسیاری از کلیساها و تمامی صلیب‌های ستون‌دار، تخریب شد.‏(3)

با آغاز حکومت خاندان باگرادونیاتس(4) بر ارمنستان و گرجستان و پایان تسلط عرب‌ها بر این مناطق، از نیمه قرن نهم ‏میلادی، خاچکار جای صلیب های ستون دار را در ارمنستان گرفت. در همین زمان، ساخت صلیب های ستون دار در گرجستان، ‏اوستیا و چچن آغاز شد. این هنر تا قرن یازدهم میلادی در مناطق یاد شده ادامه یافت‏.‏(5)

• 

  صلیب ستون‌دار ساده در روستای بارالتی(6)

• 

  طرحی از صلیب ستون دار روستای جروِژ(7)

تاکنون،252صلیب ستون‌دار در68منطقه مختلف فلات ارمنستان شناسایی شده است که 238 عدد از آنها در 63 منطقه جمهوری ارمنستان و مابقی در ارمنستان غربی (شرق ترکیه)، قرا باغ و ‏گرجستان قرار دارند‏.(8) بیشترین تعداد این آثار در استان آراگاتزودن(9) ارمنستان یافت شده است.‏

صلیب های ستون دار را می توان به دو گروه ساده و مرکب تقسیم کرد. گروه نخست از سه قسمت صفه، ستون و صلیب و ‏گروه دوم از هفت قسمت شامل صفه، سنگ مکعبی شکل، ته ستون، ستون، سرستون دو قسمتی و صلیب تشکیل شده است.‏

صلیب های ستون دار از سنگ توف(10) ساخته شده‌اند و بر روی آنها آثار رنگ آمیزی با رنگ های قرمز و سبز ‏دیده می شود‏.‏(11) در پایین آنها، صفه چهارگوش پلکانی(12) قرار دارد که سنگ ها با ملات به یکدیگر وصل شده اند. بزرگ ترین صفه یافت ‏شده در روستای جروِژ به ابعاد 5/4 ×  5/4 متـر است. صفه از هر چهار سمت دارای پلکان اسـت. تعداد پلـکان ها به ارتفاع ‏ستـون بستگی دارد.

 بیشترین پلکان های به کار رفته هفت پله است. عرض و ارتفاع هر پله بین 28 ـ40 سانتی متر است.‏

در بسیاری از خاچکارها، صلیب بر روی صفه ای پلکانی نقـش شده که نماد کوه جلجـتاست.(13) بر همیـن اساس، صفه پلکانی زیر صلیب ستون دار نیز باید همین معنا را بدهد.‏

بر روی بسیاری از صفه‌ها، سنگ مکعب شکلی وجود دارد که ستون با ته‌ستونی بر روی آن قرار گرفته. وضعیت قرار ‏گرفتـن سنگ مکعـبی شکل و صفـه زیر آن سکـوی محراب کلیـسا و میز مقـدس روی آن را تداعـی می کند. تعدادی از سنگ های ‏مکعب شکل دارای نقش هستند.‏

• 

  طرز قرار گرفتن ستون در داخل سنگ مکعبی شکل

• 

  نقش‌های چهار طرف سنگ مکعبی روی صفه(15)

• 

  نقش صفۀ پلکانی زیر صلیب در خاچکار دیر کچاریس(14)

در بالای سنـگ مکعبـی، بر مبنـای شکل ته ستـون، حفره ای به عمق12ـ 37 سانتی متر قرار دارد که زبانـه زیـر ته‌ستون، بـه دو شکل نمایـش داده شـده در تصویـر، در داخـل آن قرار مـی گیـرد. در نمونـه‌هایی که بنا فاقـد ته ستون است، ستون در داخل ‏حفره جای می‌گیرد.‏

صلیب های ستون داری که دارای ته ستون باشند اندک اند. ته ستون ها از یک قسمت و گاهی از دو قسمت یکپارچه، ‏همچون ته ستون های به کار رفته در بناهای آن دوره، تراشیده شده اند. ستون ها به شکل دایره، چهار، هشت و گاه شش ‏ضلعی‌اند. بیشترین تعداد ستون های یافت شده چهارضلعی و عمدتاً، دارای نقش هستند. قطر ستون ها بین33 ‏ـ 5/64 سانتی متر است که از پهنای آنها در قسمت بالا از 3 ـ 5 سانتی متر کاسته می شود. بلندترین ستون یافت شده ‏چهار متر ارتفاع دارد. بر مبنای نقش‌های سرستون، بالای ستون به دو صورت ساده و نقش دار است که در صورت نقش‌دار بودن به چهار دسته تقسیم می‌شوند‏.(16)

الف) حاشیه‌ای با تزیینات گیاهی، هندسی و در نمونه‌هایی، صلیب های کنار یکدیگر

ب) قسمت ‏بالای ستون پهن تر از قسمت پایین آن است به طوری که حالت سکو مانند دارد

ج) شبیه به گروه دوم اما دارای تزییناتی شبیه به گروه اول

د) بالای ستون دارای قرنیز است.‏

از میان انواع ستون‌ها فقط ستون های چهار ضلعی دارای نقش‌اند. این ستون‌ها براساس نقش‌هایشان به نه گروه تقسیم می شوند: 1. ستون‌های دارای نقوش برگرفته از ‏موضوعات عهد قدیم مانند نمونه‌های واقع در محوطه کلیساهای روستاهای گارناهووید(17) و موغنی(18) 2. ستون‌های با تصویر ‏حضرت مسیح مانند نمونه‌های موجود در تالین(19)، بردادزور(20) و آروج(21)3. ستون‌های دارای تصاویر حضرت مریم. تاکنون، هفده نمونه از این نوع در تالین، اوجان(22) آروج، هاریج(23)، دوین(24) و ماستارا(25)، یافت شده.  بیشترین ‏تصاویر به کار رفته در آنها برگرفته از کتاب مقدس است 4. ستون‌های دارای تصاویر حواریون و ‏فرشتگان 5. ستون‌های دارای  تصاویری از غسل تعمید حضرت مسیح 6. ستون‌هایی با تصاویر انسان هایی که دارای سر حیوانات‌اند. این تصاویر اشاره به ‏افرادی دارد که باعث شهادت مسیحیان شده اند، همچون تیرداد، پادشاه ارمنستان 7. ستون‌های دارای  نقش‌های گیاهی و هندسی 8. ستون‌های با نقش حیوانات ‏مختلف مانند طاووس، شیر، قوچ، گوسفند، مار، گاو نر و آهو.  هریک از این حیوانات مفاهیم مختلفی در کتاب مقدس دارند 9. ستون‌های دارای ‏نقش صلیب با بازوان مساوی.‏

از نظر زمانی نقش‌های به کار رفته بر روی ستون های چهارگوش، آنها را می توان به دو دوره قرن هفتم میلادی و پیش از آن تقسیم ‏کرد. در نقش‌های متعلق به پیش از قرن هفتم میلادی، از نمادهای مختلف و موضوعاتی برگرفته از عهد قدیم استفاده شده است.

• 

  حفرۀ بالای سرستون برای پایه صلیب کلیسای یریروک

• 

  طرز قرار گرفتن سرستون  بر روی ستون

• 

  ستون در دیر سرکیس مقدس ‏ با نقش صلیب با بازوان مساوی در بولنیس(28)

• 

  ستون روستای دسغ‏ با نقش‌های گیاه(27)

• 

  ستون شهر تالین با تصویر انسانی با سر گراز(26)

• 

  ستون روستای اوجان با تصویر حضرت مریم

• 

  ستون کلیسای شهر تالین با تصویر حضرت مسیح

• 

  ستون در کنار روستای گارناهووید با تصویر حضرت ابراهیم در حال قربانی کردن اسماعیل

در قرن ‏هفتم، نقش‌های به کار رفته شامل تصاویر حضرت مسیح و حضرت مریم مقدس و موضوعاتی مرتبط با عهد جدید است.(29)

 سرستون بر روی ستون قرار می‌گیرد و با حفره ها و زبانه هایی که بر روی آن و در بالای ستون، تراشیده شده به ‏ستون متصل می‌شود. در برخی نمونه‌ها، در داخل سرستون سوراخی سراسری تعبیه شده که احتمالاً با بستی چوبی یا فلزی به ‏ستون قفل می شده. تا کنون، نمونه‌ای از این بست ها به دست نیامده تا جنس آن مشخص شود.‏

سرستـون هـا به چـند شکـل تراشیـده شـده اند. یـک نـوع آن به صورت چـهارگوش کـه قسمت بالای آن پهن تر از پایین ‏آن است. در بعضی از ایـن نوع سرستـون ها، سمت غربی دارای تزیـینات است. نـوع بعـدی، به شکل سبد است که در ‏بالای تعدادی از آنها تزییناتی به شکل صفه حلزونی قرار دارد.‏

در بالای سرستون ها، حفره ای وجود دارد که محل قرار گرفتن پایه صلیب کوچک سنگی است. ارتفاع صلیب ها بیشتر ‏از یک متر نیست. همانند خاچکارها، سمتی از صلیب که رو به غرب قرار دارد دارای نقش و پشت آن، که رو ‏به شرق است، فاقد نقش است. تا کنون، هیچ صلیب سالمی یافت نشده است.‏

در بین صلیب های ستون دار، نمونه‌هایی وجود دارد که سرستون آنها فاقد حفره بالایی است. بنابر نظر توروس ‏تورامانیان(32)، معمار نامی ارمنی، این نوع آثار ستون‌هایی بوده‌اند که برای یادبود برپا می‌شدند نه نمادی از مسیحیت. در بالای سرستون ‏آنها، صلیب نصب نشده، ستون آنها چهارگوش نیست و دارای سرستون هایی با تزیینات هندسی‏اند.‏(33)

در هیچ یک از صلیب های ستون دار، کتیبه ای وجود ندارد تا بتوان تاریخ دقیق ساخت و علت برپایی آن را مشخص ‏کرد. تنها، با استناد به سبک تزیینات به کار رفته می توان تشخیص داد که متعلق به چه قرنی است. از مجموع صلیب‌های ستون‌دار تنها بر روی صفه پنج نمونه ‏از آنها(34)‏کتیبه هایی وجود دارد که متعلق به قرن نهم تا سیزدهم میلادی است(35) ‏و نباید آنها را متعلق به دوره برپایی صلیب های ‏ستون دار  دانست.‏

• 

  صحنۀ غسل تعمید حضرت مسیح و وجود صلیب ستون دار در تصویر(55)

• 

  صلیب ستون دار در محراب کلیسای روستای یرنجاتاپ

• 

  دو طرح از ستون های فاقد صلیب(36)

• 

  قطعاتی از صلیب روی سرستون(30)

• 

  طرحی از صلیب روی سرستون(31)

به طور قطع، نمی توان خاستگاه این هنر را ارمنستان عنوان کرد زیرا برپایی ستون های یادبود در بسیاری از نقاط آسیای ‏غربی از جمله میان‌رودان، ایران و حتی، ارمنستان پیش از قبول مسیحیت متداول بوده است‏.(37) قرن ها پیش از آن، نیز در مصر ‏ستون های ابلیسک(38) برای یادبود وقایع برپا می شد اما آنچه مسلم است اینکه آغاز برپایی صلیب های ستون دار، به منزله نماد ‏پیروزی دین مسیحیت، در ارمنستان بوده است.‏

بررسی آثار برجای مانده مشخص می سازد که صلیب‌های ستون‌دار در همان جهت کلیساها می باشد، یعنی در جهت شرقی ـ غربی، قرار گرفته‌اند. ‏هیچ یک از آنها در ضلع شرقی کلیسا، که محل محراب است، قرار ‏داده نشده، زیرا آنها خود در مقام محراب کلیسا بوده اند.شاید، به همین دلیل است که هیچ یک از صلیب های ستون دار را، به غیر از ‏آنهایی که به قول آگاتانگغوس بر روی قبر قدیسان نصب شده بود، در داخل کلیسا قرار نداده‌اند.‏

همان گونه که در ابتدای مقاله گفتیم دو نظریه در خصوص آغاز برپایی این آثار در ارمنستان وجود دارد. نظریه نخست را نظریه مذهبی و دومی را نظریه غیرمذهبی می نامیم.‏ طرف داران نظریه مذهبی، مانند بابکن آراکلیان و لئون لازاریان، به گواهی نوشته‌های آگاتانگغوس، مورخ قرن پنجم میلادی و با استناد به ‏نقوش روی ستـون های چـهارگـوش، شـروع ساخـت ایـن آثـار را از دهـه60 قـرن چـهارم میـلادی مـی داننـد‏.(39) برخـی ‏مورخـان درهـزاره اول بعـد از میـلاد از صلیب های ستـون دار سخن گفته‌اند اما هیچ یک از آنان مانند آگاتانگـغوس درباره جزئیات این آثار توضیح نداده‌اند. آگاتانگغوس می‌گوید در وحی نازل شده به گریگور مقدس، صلیب کوچکی نیز بر روی ستون بوده است‏.(40) وی همچنین نوشته که گریگور مقدس در محل شهادت هر یک از راهبه ها در واقارشاباد ‏صلیبی ستون دار نصب کرده است‏.(41) بنابر شواهد موجود احتمالاً گریگور مقدس در محراب نمازخانه های کوچکی که بر ‏روی قبر این قدیسان بنا کرده صلیبی ستون دار قرار داده است. نمونه ای از این صلیب‌ها را می‌توان در نمازخانه روستای یرنجاتاپ(42) ‏متعلق به قرن ششم میلادی ملاحظه کرد.(43)

در آغاز رسمیت یافتن مسیحیت در ارمنستان، بر روی قبر شهدای مسیحیت صلیب های ستون دار نصب می شد. نمونه‌ای از این صلیب‌ها در گورستان روستای دزوراپ در نزدیکی شهر آشتاراک قرار دارد.(44) ‏در طی کاوش های باستان شناختی صفه آن و قسمتی از ‏صلیب روی ستون یافت شده که متعلق به قرن چهارم میلادی است.

صلیب های ستون دار به دلایلی متعدد برپا می‌شدند. پیش‌تر، در مقاله‌ای جداگانه دلایل برپایی خاچکارها را بررسی کردیم. با درنظر گرفتن این واقعیت که آنها میراث دار ‏صلیب های ستون دار، پس از پایان تسلط عرب‌ها بر ارمنستان هستند، بنابراین صلیب های ستون دار نیز باید همان وظایف ‏خاچکارها را بر عهده داشته باشند‏.‏(45)

بررسی مکان های دارای صلیب های ستون دار در ارمنستان، نشان می‌دهد که آنها در کنار برخی کلیساها و در امتداد جاده ‏های مهم زمان خود، نصب شده اند. همچنین، در مناطقی که پس از رسمیت یافتن مسیحیت در ارمنستان، همچنان برای حفظ ‏دین قبلی مقاومت می‌کردند این صلیب‌ها به نشانه پیروزی مسیحیت نصب شده‌اند. جالب اینکه در مراکز دینی مهم مانند کلیسای ‏جامع اجمیادزین صلیب ستون داری یافت نشده است.(46) گویا، نیازی به نصب آن احساس نکرده‌اند. گاهی نیز، آنها را برای ‏یادبود واقعه ای یا به یاد فردی برپا داشته‌اند. در سده‌های بعد، همین کاربرد برای خاچکارها نیز تکرار شده است.‏

ارمنیـان صلیب های ستون دار را مقـدس می دانستند. در متـون باستانی، از آنها با نام های تثلیث مقـدس(47)، نشان مقـدس(48) و ‏نشان مسیـح(49) ‏یاد شده است.(50) به همین دلیل، در نگارگـری‌های با موضوعات برگرفته از کتاب مقدس مانند غسل تعمید حضرت مسیح، حضور ‏دارند.‏

نظریـه غیرمذهبـی درباره آغاز برپایی صلیب‌های ستـون‌دار را کارشناسانی ماننـد توروس تورامانیان و استپان مناتساکانیان مطرح کرده‌اند. طبق نظریه ‏آنان سه قرن پیش از آغاز ساخت صلیب های ستون دار، یعنی از قرن نخست میلادی، ستون های یادبودی به همان شکل اما بدون صلیب ‏در نقاط مختلف ارمنستان برپا می‌شده و تا دو قرن پس از رسمیت یافتن مسیحیت، یعنی تا قرن ششم میلادی، همچنان در مناطقی که هنوز مسیحیت را نپذیرفته‌ بودند(51) ادامه داشته‏.(52)

تورامانیان از این نیز فراتر رفته و معتقد است آغاز ساخت این ستون ها در ارمنستان به دوران پیش از ‏میلاد باز می‌گردد‏.(53) او برای اثبات مدعای خود به ستون روستای گارناهووید اشاره می کند. این نظریه موافقان و ‏مخالفانی دارد اما لازم می دانیم که نظریه وی را به طور کامل شرح دهیم‏.(54)

از ستون گارناهووید تنها قسمت پایین آن به ارتفاع 66/1 متر باقی مانده است. این ستون، که تاریخ ساخت آن تا کنون مشخص ‏نشده، به صورت چهار ضلعی و هر ضلع آن دارای نقش‌های مختلف است. بر روی ضلع اول، نماد خدایان میهر(56) و تیر قرار دارد. ضلع بعدی، شامل تصویر فردی است که بر روی میوه گیاهی ایستاده. بنا بر داستان های اساطیری ‏ارمنیان این گیاه نماد مرگ و زندگی مجدد است. ضلع سوم، تصویر زنی را نشان می‌دهد که ظرفی چهارگوش را بر بالای سر خود گرفته و داخل آن، ‏دو گل قرار دارد. مشابه این نوع حجاری ها در آثار هیتی ها(57) ‏نیز دیده شده است‏.(58) ضلع چهارم مبنای اختلاف موافقان و ‏مخالفان نظریه تورامانیان است. در این ضلع، تصویر حضرت ابراهیم در حال قربانی کردن اسماعیل نشان داده شده است. مخالفان تورامانیان مدعی اند ‏که این تصویر از کتاب مقدس گرفته شده. بنابراین، ستون نمی تواند متعلق به پیش از قرن چهارم میلادی باشد. به‌عکس، تورامانیان و استپانیان معتقدند واقعه قربانی کردن اسماعیل قرن ها پیش از ظهور حضرت مسیح به قوع پیوسته و قوم یهود از آن اطلاع ‏داشته‌اند. آنان در زمان تیگران کبیر به ارمنستان کوچ داده شدند و این داستان را با خود به ارمنستان آوردند. به این ترتیب، ارمنیان نیز با این داستان آشنا شدند و تصویر آن را بر این سنگ نقش کردند. بنابراین، ستون می تواند متعلق به دوره پیش از رسمیت یافتن مسیحیت در ‏ارمنستان باشد.‏

در بین صلیب های ستون دار مورد واقع در دیر اودزون(59) جایگاهی خاص دارد. این اثر منحصر به فرد، که در قرن ششم میلادی ‏ساخته شده، آسیب کمتری دیده است. بنا شامل دو ستون نقش دار چهارگوش به ارتفاع 90/2 متر است که بر روی یک ‏صفه مستطیلی شکل قرار دارد. فقط یک سمت ‏این صفه مستطیلی دارای پلکان است. دو ستون،که قسمت پایین آنها پهنای کمتری نسبت به قسمت بالای ‏آنها دارد، در داخل دو قاب بندی قرار گرفته. صلیب های سنگی بالای ستون ها و قسمتی ازسر ستون ها تخریب شده. وجود پلکان فقط در سمت غربی صفه و قرار داشتن قاب بندی ها با ستون های داخل آنها در بالای صفه و انتهای ‏پلکان ها محراب کلیساهای ارمنستان را تداعی می‌کند.

اضلاع شمالـی و جنوبـی ستون ها، که دیـوارهای قاب بنـدی آنها را می پوشاند، نقـش هایی با تزییـنات گیاهی و هنـدسی دارد. اضلاع شرقـی و غـربی ستون ها، که قـابل رؤیت است، دارای نقـش هایی با موضوعات مذهـبی است. این نقـش ها، که از تولد حضرت ‏مسیح گرفـته تا مصلوب شدن وی و ورود حواریون به ارمنستان و چگونگی مسیحی شدن ارمنیان را به نمایش می گذارد، از ‏ستون غربی شروع می شود و در ستون شرقی پایان می یابد.‏

قرن ها ماهیت اصلی صلیب های ستون دار برای عامه مردم مشخص نبود اما باقی مانده های این آثار، شامل صفه و ‏قسمتی از ستون ها، برای آنان اهمیـتی خاص داشته چـنان که برای هریک از آنها داستان هایی گوناگـون نقـل شده است. ‏یکـی از این داستـان ها درباره صلیـب ستـون دار واقـع در روستای وسکه واز(60) در حومه روستای اوشاکان(61) ‏است.‏

آنچـه از این بنا باقـی مانده، صفـه با هفـت پله، سکوی مربع شکل و ستون هشت ضلعی به ارتفاع 5/3متر است. ‏بررسی های توروس تورامانیان مشخص کرده که سرستون آن شبیه سرستون های کلیسای زوارتنوتس(62) و به عقیده وی فاقد صلیب ‏بر روی آن بوده.(63) عامه مردم، بدون اطلاع از ماهیت این اثر و تنها با در نظر گرفتن اهمیتش، آن را قبر مادر ‏موریکیوس(64)، ‏ امپراتور بیزانس، می دانند که اصلیتش به روستای اوشاکان می رسید.‏

• 

  دو مورد ستون های منقوش در دیوار کلیساها

• 

  دو مورد ستون های منقوش در دیوار کلیساها

• 

  صفۀ روستای آروج

• 

  صفه و خاچکار روستای آنگغاکوت

• 

  سرستون کلیسای زوارتنوتس

• 

  صفه و قسمتی از ستون در روستای وسکه واز

• 

  نقش‌های سمت شرقی ستون جنوبی

• 

  صلیب ستون دار دیر اودزون

• 

  نقش‌های ستون روستای گارناهووید

پس از قرن نهم میلادی، که خاچکار جایگزین صلیب های ستون دار شد، گاه با علم به اهمیت ‏مذهبی این آثار، خاچکار را بر روی صفه باقی مانده از آن قرار داده اند. نمونه‌ای از این نوع خاچکار در روستای آنگغاکوت(65) وجود دارد.‏

از صلیب ستون دار روستای آنگغاکوت فقط صفه و ته ستون دو قسمتی آن باقی مانده که خاچکاری بر روی آن ‏نصب شده است.‏

گاه نیز از صفه باقی مانده به جای قبر استفاده شده. در روستای آروج و در محوطه کلیسا، ‏چندین صفه متعلق به صلیب های ستون‌دار از قرن هفتم میلادی و پیش از آن وجود دارد که در قرون وسطا به جای قبر ‏از آن استفاده کرده و بر روی صفه ها، سنگ قبر قرار داده‌اند.‏

طبق سنت کلیساسازی در ارمنستان، هر گاه کلیسای تخریب شده ای بازسازی می‌شد سنگ های کلیسای قبلی، ‏به ویژه سنگ های منقش، را در دیوارهای کلیسای جدید نصب می کردند.

در برخـی از کلیساهای بازسازی شـده قـرن ‏نهم میلادی به بعـد ـ همچـون کلیساهـای روستاهای بولنیس(66)، آنتاروت(67)، کووش(68)، مرن(69) و بسیاری دیگرـ قطعاتی از ستون های صلیب های ستون دار را در داخل دیوار بناها می توان مشاهده کرد.‏

هرچند از قرن نهم میلادی خاچکار جایگزین صلیب های ستون‌دار شد این اثر به فراموشی سپرده نشد و در مواردی بسیار معدود، اقدام به برپایی آن کرده اند. یکی از این نمونه‌ها در دیر تاتو(70) قرار دارد.‏

در 904م در دیر تاتو، صلیب ستون داری نصب شد که به گفته استپانوس اوربلی، مورخ قرن سیزده میلادی، تثلیث ‏مقدس نام دارد‏.(71) از آنجایی که این ستون دارای این قابلیت است که بر اثر لرزش های زمین تا 15 درجه حرکت داشته باشد روایت های گوناگونی درباره آن نقل شده.‏

صلیب ستون دار دیر تاتو 3/8 متر ارتفاع دارد. ستون هشت ضلعی آن، با ارتفاع 79/4 متر، بر روی صفه ‏کوچک سه پله قرار گرفته. ستون آن، مانند ستون های قبلی، از سنگ یکپارچه نیست و با ملات و روکش سنگی ساخته شده ‏است. صلیب روی ستون به دلایلی نامعلوم شکسته و صلیب فعلی در قرن پانزدهم میلادی بر روی آن قرار داده شده است‏.‏(72)

شماری از صلیب های ستون دار نیز از ‏مکان اصلی خود به مکانی دیگر منتقل شده اند. از جمله این آثار می‌توان به صلیب های ستون دار روستای سودک(73) اشاره کرد.‏

در 1638 و 1653م سـه صـلیـب ستون دار با نقوش صلیب بر روی ستون در منطقـه سودک ارمنستان برپا شد. از میان ‏صلیب های ستون دار یافت شده از دوره های مخـتلف تنها این سه نمـونه دارای کتیبـه است. در دهـه اول قـرن بیستم ‏میـلادی، تمامی میراث فرهنـگی کل مناطق جنـوب قفقاز به موزه قفقازشناسی منتقل شد که روسیه تزاری آن را در شهر تفلیس تأسیس کرده بود. این سه صلیب ستون دار را نیز از مکان اصلـی خـود بیرون آوردند و به آنجـا منتقـل کردند. در مسیر حمل، یکی از آ‌نها شکـست و به همـان وضعـیت رها شد. دو ستـون دیگر را به تفلـیس بردنـد. در حـال حاضر نیـز، در همان‌جا نگهداری می شوند. ستـون ‏شکستـه در 1911م توسط اسقف مسـروپ دِرموسیـسیان به اجمـیادزین منتقل شد.‏

این ستون در  اجمیادزین مرمت شد اما از آنجایی که امکان انتقال صفه آن وجود نداشت از دو سنگ آسیاب به جای ‏صفه استفاده کردند. این اثر در محوطه دیر نصب شد و تا به امروز نیز، در همین محل قرار دارد.‏

 صلیب ستون‌دار دیگری که از محل خود جابه‌جا شده صلیب روستای بردادزور است. این ستون متعلق به پیش از قرن هفتم میلادی، که به نسبت سالم باقی مانده بود، نیز به موزه شهر تفلیس منتقل شد و اکنون، با عنوان میراث فرهنگی گرجستان معرفی می شود.‏

• 

  صلیب‌های ستون‌دار بر روی محراب کلیسای اجمیادزین

• 

  صلیب ستون دار روستای گوگاران پس از بازسازی

• 

  صلیب ستون‌دار بردادزور

• 

  صلیب ستون دار سودک در محوطۀ دیر اجمیادزین

• 

  صلیب‌های ستون‌دار سودک در شهر تفلیس

• 

  صلیب ستون دار دیر تاتو

در سال های اخـیر، سعـی شده آثار به جامانـده از صلیب های ستون دار شناسایی شوند و تحـت حفاظت قرار گیـرند. برخی از آنها را نیز مانند صلیب های ستـون دار دیرهای ورودناوانک(74)، هووهاناوانک(75) ‏و روستاهای ‏گوگاران(76) و بارالتی بازسازی کرده‌اند.‏

پس از استقلال ارمنستان در نیمه قرن نهم میلادی، صلیب های ستون دار دوباره احیا نشد اما به فراموشی نیز سپرده نشد. آنها ‏تا به امروز نیز همچون اثری مذهبی اهمیت خود را حفظ کرده‌اند چنان که به دستور جاثلیق وازگن اول (1955ـ1994م) ‏یک جفت از آنها بر روی محراب کلیسای جامع ارمنیان جهان در دیر اجمیادزین قرار داده شده است.‏

پی‌نوشت‌ها:

1- این آثار را می توان ستون های صلیب دار نیز نامید.‏

2- شاهن هوسپیان، «خاچکار» (بخش اول)، پیمان، ش80 (تابستان1396): 6 ـ 12؛ همو، «خاچکار» (بخش دوم)، پیمان، ش81 (پاییز1396): 6 ـ 53.

3- توما آرتزرونی، تاریخ خاندان آرتزرونی (ایروان، 1978)، ص123‏.

4-Bagratid (858-1045)‎

5-  بابکن آراکلیان، حجاری های ارمنی در سده چهارم تا هفتم میلادی (ایروان، 1949)، ص40‏.

6-Baraleti

7- Jervezh‏، روستایی در شرق شهر ایروان. طرح توسط نیکلای توکارسکی معمار روس کشیده شده است.‏

8- بابکن آراکلیان، همان.

9- Aragatzodn

10-  Tufa

11-  گریگور گریگوریان، ستون های چهارگوش ارمنستان (موزه تاریخ ارمنستان) ( ایروان، 2012 )، ص100‏.

12- Stylobate

13-  در مقاله خاچکار در این باره توضیح داده‌ایم. ر.ک: هوسپیان، همان.

14- Kecharis

15-  واقع در شهر تالین در غرب ارمنستان

16- گریگوریان،  همان، ص49.

17- Garnahovid

18-     Mughni

19-Talin

20-  Berdadzor

21- Aruj

22- Ujan

23-  Harij

24- Dvin

25- Masdara

26-  این تصویر به تبدیل شدن تیرداد، پادشاه ارمنستان، به گراز پس از به شهادت رساندن راهبه های مسیحی اشاره دارد. برای اطلاعات بیشتر ر.ک: آگاتانگغوس، تاریخ ارمنستان، ترجمه گارون سارکسیان(تهران: نائیری، 1380). شرح کامل وقایع در بخش « رستگاری ‏ارمنستان و ایمان آوردن آن به دست قدیس ایثارگر» آمده است.‏

27- Dsegh

28- Bolnis‏، روستایی در جنوب گرجستان

29- در خصوص انواع صلیب های به کار رفته در حجاری های ارمنستان در بخش اول مقاله «خاچکار» توضیح داده شده است. ر.ک: هوسپیان، همان.

30- قطعات این صلیب به تازگی در کاوش‌های کلیسای وارطان مقدس در روستای گِداشن( ‏Gedashen) در حوزه دریاچه سوان یافت شده است.‏

31-  طرح صلیب دیر هووهاناوانک

32- TorosToramanian (1864 -1934)‎

33- Tempieto

34- . نمونه‌های موجود در تالین، آروج، واهانابرت، دسغ و بردادزور

35-  گریگوریان،  همان، ص34.

36-  طرح ها از تورامانیان و شاهینیان

37-   ستراک برخورداریان، « بناهای یادبود در ارمنستان»، مجله فرهنگستان علوم ارمنستان، ش 7و8 (1960): 53 ـ 79‏.

38- Obelisk

39-. گریگوریان، همان، ص93.

40-  آگاتانگغوس‏، همان، ص 111 و 112.

41-  در خصوص وقایع مربوط به راهبه ها رجوع شود به: آگاتانگغوس، تاریخ ارمنستان، همان. شرح کامل وقایع در بخش « رستگاری ‏ارمنستان و ایمان آوردن آن به دست قدیس ایثارگر» آمده است.‏

42-  این روستا در نزدیکی شهر آباران ارمنستان قرار دارد.

43 –  هاملت پطروسیان، خاچکار (ایروان: فرهنگستان علوم ارمنستان، 2008م)، ص 16‏.

44-  برای اطلاعات بیشتر ر.ک: شاهن هوسپیان، «کاوش های باستان شناسی در آرامگاه پادشاهان اشکانی»، پیمان، ش 85‏ (پاییز1397): 46 ـ 65.

45-  گریگوریان، همان، ص33.

46-  همان، ص26 و 27.

47-  Ս.Երրորդութիւն

48-  Ս.Նշան

49 –  Նշան Քրիստոսի

50-  پطروسیان‏، همان، ص18.

51-  بنابر نوشته‌های قازار پاربتسی، مورخ قرن ششم میلادی، در نقاطی از ارمنستان دین قبلی تا قرن پنجم میلادی حفظ شده بود.‏

52-  گریگوریان، همان، ص95.

53-  توروس تورامانیان، مطالبی از تاریخ معماری ارمنیان ( ایروان، 1948)، ص 26‏.

54-  گریگوریان، همان، ص78.

55-  این نگارگری متعلق به کتاب مقدسی از قرن یازدهم میلادی است که در مرکز کتاب‌های دست‌نویس ماتناداران به شماره 7736‏ نگهداری می‌شود.

56-  Mihr، خدای مهر در نزد ایرانیان

57-  تمدنی در میان رودان و آسیای صغیر در هزاره دوم پیش از میلاد

58- « بناهای یادبود قرون وسطای ارمنستان»، مجله فرهنگستان علوم ارمنستان ( 1984): 8‏.

59- Odzun

60- Voskeva

61- Oshakan

62- Zvartnots

63-  تورامانیان‏، همان، ص54.

64- Maurice (582-602)‎

65- Angeghakot

66-  Bolnis

67- Antarut

68- Kvesh

69- Mren

70- Tatev

71-   پطروسیان‏، همان، ص18

72- ساموئل آیوازیان؛ آمیران بادیشیان، « بنای ستون دیر تاتو»، وارتزک، ش12، ایروان: 2016‏.

73- Sodk

74-  Vorodnavank

75- Hovhannavank

76- Gogaran

منابع :

آراکلیان، بابکن. حجاری های ارمنی در سده چهارم تا هفتم میلادی. ایروان، 1949.

آرتزرونی، توما. تاریخ خاندان آرتزرونی. ایروان، 1978.

آگاتانگغوس. تاریخ ارمنستان. ترجمه گارون سارکسیان.تهران: نائیری، 1380.

آیوازیان، ساموئل؛ بادیشیان، آمیران. «بنای ستون دیر تاتو». وارتزک. ش12. ایروان: 2016‏.

برخورداریان،ستراک. «بناهای یادبود در ارمنستان». مجله فرهنگستان علوم ارمنستان. ش7و8. ایروان، 1960: 53 ـ 79‏.

«بناهای یادبود قرون وسطای ارمنستان». مجله فرهنگستان علوم ارمنستان.1984.

پطروسیان، هاملت.خاچکار. ایروان: آکادمی علوم ارمنستان، 2008م.

گریگوریان، گریگور. ستون‌های چهارگوش ارمنستان (موزه تاریخ ارمنستان). ایروان: 2012.

هوسپیان، شاهن. «خاچکار» (بخش اول). پیمان. ش80. تابستان1396: 6 ـ 12.

ـــــــ . «خاچکار» (بخش دوم). پیمان. ش81 .پاییز1396: 6 ـ 53.

ـــــــ . «کاوش های باستان شناسی در آرامگاه پادشاهان اشکانی». پیمان. ش 85‏. پاییز1397: 46 ـ 65.

فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 88 

سال بیست و سوم | تابستان  1398 | 209 صفحه
در این شماره می خوانید: