پس از قرون چهارم و پنجم میلادی که ساخت کلیسا در ارمنستان آغاز گردید، معماران ارمنی آنها را به شکل  بازیلیک می ساختند که شامل دو نوع ساده و ستون دار بود کلیساهای  بازیلیک  سالن‌های کشیده ای بودند که در موقعیتی شرقی ـــ غربی قرار می‌گرفتند و در این حالت درب کلیسا در قسمت غربی و محراب آن همراه  با دو اطاق کوچک (آواندادون) در دو طرف محراب، در قسمت شرقی قرار می گرفت. کلیساهایی که همزمان  در سوریه ساخته می شدند نیز به همین شکل بنا می گشتند و این ابتدایی ترین شکل کلیساهای ارمنی بوده  که از بدو به رسمیت شناخته شدن  مسیحیت  در ارمنستان، ساخته می شدند.

در مناطق آسیای صغیر و شمال مدیترانه نیز همزمان، کلیساها به همین شکل بنا می شدند و در همۀ این  مناطق این نوع کلیساها تحت تأثیر سنت هلنیزم  بوده است. البته ناگفته نماند که در هر یک از این مناطق به  سبب  ویژگی های محلی و اقلیمی تغییراتی  در مصالح  و شیوه  های  ساخت  داده  شده  است.

در هر دو نوع کلیسای ذکر شده در ارمنستان، در بیرون فضای اصلی و در جنب  آن، الحاقاتی وجود داشته که  دربیشتر مواردشامل رواق هایی در اطراف فضای اصلی کلیسا بوده است. بیشتر کلیساهای بازیلیک  ارمنستان کوچک و بدون تجمل بوده اند. این کلیساها از سنگ ساخته شده اند و سقف  آنها را که  شیبدار و چوبی بوده  است، از داخل بصورت قوسدار بنا می کردند. کلیساهای بازیلیک ستوندار از همتایان بی ستون خود کاملتر بودند و بین 3 تا 7 جفت ستون  قرینه  داشتند که سالن اصلی کلیسا را در جهت طولی به سه بخش تقسیم  می  کردند. لازم به ذکر است  که  بخش میانی  پهن  تر از دو بخش  دیگر بوده است. این  تقسیم  بندی  سه  گانه  گاهی در شکل خارجی و شکل بام کلیسا هم نمود می یافت  و در این حالت  قسمت  پهن تر، سقفی  رفیع تر داشت و گاهی نیز تنها یک  سقف  پیوسته  تمام  آن  سه  بخش  را می  پوشاند.

از قرن ششم میلادی به بعد، ساخت کلیساهای  بازیلیک  متوقف  شد و معماران ارمنی  بجای  آن  کوشیدند تا کلیساها را توسط یک گنبد خاص ارمنی بپوشانند. آنها تا حدودی در کار خود موفق  بودند زیرا ساختار های  فراوانی را آزمودند و در نهایت بهترین  آنها را انتخاب  کردند. در رابطه با شکل گیری و مبداء پیدایش این نوع  گنبد نظرات زیادی وجود دارد. برخی اعتقاد دارند که خاستگاه این گنبد ایران است  و برخی  نیز بر این اعتقادند که این گنبد خاستگاهی محلی دارد و از خانه  های مسکونی  بنام  هازارشن که  با گنبدهای چوبی  پوشش  داده می شدند اخذ گردیده. این هر دو نظر می توانند قابل قبول باشند زیرا این گنبدها علاوه بر ایران در روم، شبه  جزیره  بالکان و در مقبره های  صرب  نیز دیده  شده اند.

اولین کلیسایی که در ارمنستان، در سال 303 میلادی ساخته شد کلیسای اچمیازین  است  که  گنبدی  چوبی  بمانند گنبد های هازاراشن داشت و بعدها این گنبد چوبی جای خود را به گنبد سنگی داد. گنبد کلیسای  اچمیازین نه شبیه گنبدهای  ایرانی  و نه  شبیه  گنبدهای  رومی است بلکه  شخصیتی کاملاً متمایز از آن  دو دارد.

این گنبد که  مهمترین بخش کلیسا بود سایر قسمت های آنرا تحت الشعاع خود قرار می داد و لذا بعد ها آنرا به برخی از کلیساهای بازیلیک افزودند. گنبد امکانات زیادی به همراه داشت، زیرا می توانست از طریق روزنه ها و پنجره های ساقه خود نورقسمت مرکزی کلیسا را تامین نماید. اما برای استفاده  از این گنبد لازم  بود مسأله  استقرار و وزن آن حل  گردد و نیز لازم بود به مشکلات ساختمانی حاصل از قرارگرفتن گنبد در مرکز بنا فایق آمد. اولین کلیسا از این دست که با اضافه کردن گنبد به یک کلیسای بازیلیک ساخته شده دگور نام دارد. برای حل   مشکل ساخت، گنبد مذکور را بر روی چهار ستون حجیم  در مرکز کلیسا قرار داده اند. این ستون‌های حجیم  که در میانه کلیسا قرار می گرفتند از شکل گیری یک فضای یکپارچه جلوگیری می کردند و بنابراین در قرن  هفتم  این ستون ها به دیوارهای جانبی کلیسا نزدیک و در آن ادغام شدند تا فضای  داخلی  کلیسا یکپارچه گردد. اما در این  حال  هم  وظیفه  حمل  بار گنبد را نه  دیوارها بلکه  ستون  ها بر عهده  داشتند.

از قرن هفتم به بعد، کلیساها رفته رفته شکل صلیبی به خود گرفتند. از جمله اولین این کلیساها، کلیسای   اچمیازین است که چنین شکلی به خود گرفت. در نمونه های اولیه  این  نوع  کلیساهای  صلیبی، شکل  چهار بال ساختمان که چهار جهت اصلی را می نمایاندند شکلی بسیار ساده و  هندسی است و حتی  بیشتر این  نوع کلیساها در ابتدا فاقد اتاق‌های آواندادون بوده اند ولی  بعدها تغییراتی در این گونه کلیساها بوجود آمد و معماران کلیساها را با تغییراتی در این بخش ها چه از خارج  و چه  از داخل ساختند. در این گونه کلیسا ها بارِ گنبد بر روی دیوارهای آن تقسیم می شد و دیوارها دیگر صرفاً وظیفه جدا کردن فضای داخل و خارج را بر عهده  نداشتند.

همزمان با این نوع کلیساها، کلیساهایی نیز با پلان  مدور که  گنبد در مرکز آن قرار داشت ساخته می شدند. البته لازم به ذکر است که پلان مدور این کلیساها خود شکلی صلیبی  داشت. نمونه بارز این نوع  کلیساها، کلیسای زوارتنوتس است که طی 652-642 میلادی ساخته شده. البته کلیسای زوارتنوتس عمر خیلی  کوتاهی داشته و در قرن  دهم میلادی، بر اثر زلزله ویران گردیده است. دیگر کلیساهای مشابه هم به مرور تخریب شدند زیرا این گونه کلیساها از نظر ساختمانی ضعیف بودند و دیوارهای تحتانی آنها قادر به  حمل بار کل   کلیسا نبودند.

کلیساهای ارمنی در سراسر سرزمین‌های وسیعی که در طول تاریخ محل سکونت ارمنیان بوده گسترده شده  اند و لذا نمونه های فراوانی از آنها در ارمنستان، ترکیه امروزی و آسیای صغیر، نخجوان و ایران  به  چشم  می  خورند. در بخش هایی از ایران هم به سبب حضور ارمنیان آن  مناطق  نمونه  هایی از کلیسا های  ارمنی یافت  می شود. چه در نواحی شمال شرقی ایران که ارمنیان از دیر باز در آنجا می  زیسته  اند و چه در  مناطق  دیگر که بعدها ارمنیان بدانجا کوچ داده شدند، کلیساهای فراوانی  به  چشم  می  خورند که  با وجود داشتن  ویژگی  های کلیساهای ارمنی، کم و بیش ویژگی های معماری بومی سرزمین  جدیدشان  را نیز در خود می  نمایانند.

از این دست کلیساها می‌توان به کلیساهای جلفا در اصفهان اشاره کرد که به سبب ویژگی‌های اقلیمی، و تکنیک های جاری معماری آن زمان و نیز به علت اینکه سازندگان آن معماران ارمنی و ایرانی بوده اند و همچنین تحت شرایط سیاسی زمان شکل گیریشان، کالبدی متفاوت از اصل خود یافته و به بناهای ایرانی نزدیکتر شده‌اند.

• 

  کلیسای آسدوازازین مقدس دره شام

• 

  بقایای کلیسای زُرآوار مقدس قرن ششم دامنه آراگاتس

• 

  نمازخانه چوپان (نماس شمالی) ساحل ارس جلفا

• 

  کلیسای صلیب مقدس،قرن چهارم روستای آباران

فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 13 و 14

سال چهارم | پاییز و زمستان 1379 | 132 صفحه
در این شماره می خوانید: