هدف از تهیه این مقاله معرفی سه معمار ایرانی است که بخش عمده‌ئی از کارهایشان در تهران بوده و تأثیر بسیار مثبتی در زمینۀ معماری ساختمان‌های شهری ایران در چند دهۀ اول این قرن برجا نهاده‌اند. این سه معمار وارطان هوانسیان، پل آبکار و گابریل گِوِرکیان[۱] نام دارند. هر سه نفر از اقلیت ارمنی هستند که در اروپا تحصیل کرده‌اند. دو تن از آن‌ها فعالیت بسیاری در حرفۀ معماری در غرب انجام داده‌اند.

دورۀ اقامت این سه معمار در اروپا که مصادف با تحولات عمیق هنری و معماری اوایل قرن بیستم بود، زمینۀ مناسبی برای آموزش آن‌ها فراهم کرد. اوج فعالیت معماران بزرگ اروپائی که همگی از پیشگامان مکتب «هنر نو»[۲] و جنبش معماری مدرن بوده‌اند، در این دوره است. انجام سخنرانی‌ها، برپایی نمایشگاه‌ها و تشکیل کنگره‌های هنری و معماری، انتشار کتب و مجلات، برگزاری مسابقات معماری، تأسیس مدارس هنری، و تشکل گروه‌های حرفه‌ئی در قالب مکاتب هنری و معماری، همگی از جمله رویدادهایی بودند که در شکل‌گیری و اشاعۀ جنبش یاد شده سهم بسزائی داشتند. هر سه معمار ارمنی حضور فعالی در این دوره داشتند که در رأس آن‌ها گابریل گورکیان دارای نقش تعیین‌کننده در دورۀ اولیۀ شکل‌گیری هنر معماری مدرن در اروپا بوده است.

بازگشت آن‌ها به ایران نیز مصادف با شروع تحولات بسیاری در دو دهۀ اول قرن شمسی بود که زمینۀ مناسبی را برای فعالیت آن‌ها در رشتۀ معماری و اشاعۀ اصول و میانی مکتب هنر نو و جنبش معماری مدرن بوجود آورد. این سه تن در رأس بسیاری از فارغ‌التحصیلان مهندس و معماران جوان ایرانی که از اولین گروه‌های دانشجویان اعزامی به خارج بودند، نهضت جدیدی را در معماری ایران بوجود آوردند. آثار زیبای این معماران هنوز در قسمت‌های مرکزی شهر تهران قابل مشاهده است. این ساختمان‌ها ضمن برخورداری از اصول و مبانی معماری مدرن به خوبی با شرایط محلی انطباق یافته‌اند و معرف یکی از بهترین مکاتب معماری شهر تهران هستند. این مکتب ضمن آن که راه‌حل‌های معقول و مناسبی را در برابر مسایل معماری و ساختمان‌سازی آن زمان ارائه می‌کند، نمایانگر درک صحیحی از معماری شهری است که هماهنگی ساختمان‌ها با یکدیگر و با معابر و فضاهای باز شهری از اصول جدایی‌ناپذیر آن می‌باشد.

این دوره از معماری معاصر کشور ما نیاز به مطالعۀ بیشتر و شناسایی افراد صاحب نفوذ آن دارد. معماری کنونی ما نمی‌تواند بدون شناخت و آگاهی کامل از نهضت مدرنیسم در ایران و تحولات آن در غرب به سرمنزل مقصود برسد.

— وارطان هوانسیان (۱۳۶۱-۱۲۷۵/۱۹۸۲-۱۸۹۶)

وارطان هوانسیان که همه او را به نام «آرشیتکت وارطان» می‌شناختند در سال ۱۲۷۵ شمسی در شهر تبریز متولد شد. از کودکی گرایش وی نسبت به هنرها و صنایع مستظرفه چشمگیر بود. نقوش زیبایی که مادرش روی پارچه می‌بافت توسط او طراحی می‌شدند. وارطان پس از خاتمۀ تحصیلات دبیرستانی مدتی در کارخانۀ قالی‌بافی آلمان‌ها در تبریز به عنوان طراح مشغول به کار شد. پس از آن نیز مدتی در تهران به تدریس پرداخت و در اواخر جنگ جهانی اول برای ادامۀ تحصیل راهی پاریس گردید.

وارطان در پاریس برای تحصیل در رشتۀ نقاشی به مدرسۀ «هنرهای زیبا»[۳] می‌رود؛ سپس تحصیلات خود را در رشتۀ معماری ادامه می‌دهد. او از «مدرسۀ مخصوص معماری»[۴] که بر خلاف مدرسه هنرهای زیبا زیر نظر معماران پیشرو فرانسوی بود، در سال ۱۳۰۱ (۱۹۲۲ میلادی) فارغ‌التحصیل شد. وی در همان زمان دروس مدرسۀ شهرسازی را نیز دنبال کرد و به دلیل استعدادی که از خود نشان داد مسئولین دانشکده هزینۀ تحصیل او را پس از اتمام دانشکده و به اقساط دریافت کردند. وارطان پس از اتمام دانشکده بلافاصله در عملیات مربوط به ترمیم خرابی‌های جنگ در اطراف پاریس به کار مشغول شد و مدتی نیز تحت سرپرستی هانری سوواژ[۵] که از معماران پیشرو و معروف فرانسه بود فعالیت کرد. سرانجام او دفتر معماری خود را در پاریس گشود و تا سال ۱۳۱4 (1935) در آن جا به فعالیت پرداخت. او پس از ۱۷ سال اقامت در اروپا و تجربه‌اندوزی در زمینۀ ارائه خدمات معماری و شهرسازی و حضور در جریان پویای جنبش معماری مدرن و هنر نو، به ایران بازگشت.

مجلۀ آرشیتکت (شماره ۱ سال ۱۳۲۵) دربارۀ وارطان چنین اظهار نظر می‌کند:

«… تقریباً در تمام مسابقه‌های بزرگ شرکت کرده و همیشه در صفوف اول قرار گرفته است. از نظر سبک و مکتب وارطان «مدرنیست» یا طرفدار تجدد است. او عظمت و جلال ساختمان‌هایش را در سادگی جستجو می‌کند. ابعاد و خطوط فنی ساختمان‌هایش به اصطلاح نشاندار و واجد قوه و صفات مشخصه است. حجم و مجموع بدنه عمارت همیشه موزون و دارای هماهنگی]است[ و از سایه روشن و رنگ‌آمیزی استفاده قابل توجهی می‌شود و می‌توان گفت وی یکی از آرشیتکت‌هایی است که ترجمان و مظهر ذوق و صنعت جدید ایران بود و به وجه احسن غریزه و قریحه اجتماعی معاصر را ثابت می‌دارد. وارطان بعضی از اساس ساختمان جدید و تزیینات عصر حاضر را با معماری ایرانی آمیخته است که نکات ]برجستۀ[ آن عبارت است از سلطه و غلبۀ خطوط و ابعاد مستقیم و مخصوصاً خطوط افقی مقام خاصی در معماری او دارد.»

وارطان هوانسیان یکی از پرکارترین معماران ایرانی است که اهم کارهای او عبارتند از:

هنرستان سابق دختران، ۱۳۱۴ (خیابان سوم اسفند سابق).
تکمیل کلوب افسران وزارت جنگ (که توسط گورکیان طراحی شده بود).
مهمانخانه سابق دربند.
کاخ سعدآباد
سینما متروپل، سینما دیانا و چند سینمای دیگر.
طرح مهمانخانه ایستگاه راه‌آهن، ۱۳۱۹ (مقابل ساختمان سابق قماش-جبهه شمال شرقی میدان راه‌آهن).
طرح هتل فردوسی (نبش خیابان سوم اسفند سابق و فردوسی).
عمارت اصلی بانک سپه، ۱۳۳۰ (اول خیابان امام خمینی-سپه سابق)، بانک سپه شعبه بازار و مراکز بانک سپه در شهرستان‌ها.
همچنین از او تعداد زیادی ساختمان اداری و پاساژهای تجاری ومنازل مسکونی به یادگار مانده است.

وارطان صرفاً به کار معماری قناعت نکرده و در دیگر زمینه‌های حرفه‌ئی، بخصوص ارائه مقالات و انتشار مجلات نیز فعالیت داشت. وی عضو هیئت مؤسس انجمن آرشیتکت‌های ایران، نمایندۀ انتشارات و تبلیغات و عضو هیئت تحریریۀ مجلۀ آرشیتکت بود. او تعداد زیادی مقاله انتشار داده و مجلۀ معماری نوین نیز بعدها توسط وی منتشر شد. در مجلۀ آرشیتکت دربارۀ کارهای او چنین آمده است:

«مشخصات تغییرات جدیدی که وارطان یکی از پیش‌قدمان آن می‌باشد، به قرار زیر است:

— پنجره‌های افقی و گوشه.

— پنجره بلند قفسه پلکان.

— نما و پیش‌آمدگی و روکارسازی‌های سیمانی آمیخته با رنگ‌های مختلف.

— پلکان معلق.

— لبه‌های سیمانی بالای پنجره‌ها.

— دور ساده سقف که در بین معمارهای تهران به نام چفته وارطان معروف شده است.

— استفاده از تخته پلاکه برای درها.

بدیهی است بکار برده شدن همین اصول به خودی خود تغییرات اساسی شایسته‌ئی بوده و ماهیت معماری ایران را مطلقاً دگرگون کرده و خواهد نمود و به جرأت می‌توان گفت که وارطان و آرشیتکت‌های هم‌ردیف و جوان امروز ما رهبران رستاخیز و تجدد در معماری ایران و …»

وارطان هوانسیان در سن ۸۶ سالگی در خرداد ماه ۱۳۶۱ در تهران فوت کرد. پس از فوت او مجموعه‌ئی از کارهایش در یادنامه‌ئی توسط جامعۀ مشاوران ایران در سال ۱۳۶۲ انتشار یافت.

— پل آبکار (۱۳۴۹-۱۲۸۷/۱۹۷۰-۱۹۰۸)

پل آبکار در سال ۱۲۸۷ شمسی در یک خانوادۀ نسبتاً مرفه دیده به جهان گشود. او تحصیلات ابتدائی خود را در دبستان سن‌لوئی تهران گذرانید و در سال ۱۳۰۴ برای ادامۀ تحصیل به فرانسه رفت. دیپلم متوسطۀ خود را در سال ۱۳۰۸ (۱۹۲۹ میلادی) از دبیرستان اورلئان فرانسه گرفت و در همان سال در دانشگاه سن‌لوک بروکسل[۶] در رشتۀ معماری به تحصیل پرداخت. دورۀ تحصیل هفت سال طول کشید و در طول آن دوره‌های شبانۀ مجسمه‌سازی، مقاومت مصالح، دکوراسیون و منبت‌کاری را نیز گذراند. او در تمام این موارد موفقیت‌های چشم‌گیری بدست آورد و ذوق و استعداد بسیاری از خود نشان داد.

پل آبکار در سال ۱۳۱۶ شمسی به ایران بازگشت و پس از خدمت وظیفه، زندگی حرفه‌ئی خود را آغاز کرد. وی ابتدا در سازمان‌های دولتی عهده‌دار مشاغل فنی گردید. او هفت سال رئیس دفتر فنی اداره گمرکات و هفده سال رئیس دفتر فنی وزارت دارائی بود. سپس مسؤولیت دفتر فنی شهربانی کل را عهده‌دار گردید و در سال ۱۳۴۸ با درجۀ هم‌ردیف سرهنگ بازنشسته شد. در طول این سال‌ها او دفتر خصوصی خود را نیز دارا بود و در آن به فعالیت می‌پرداخت.

پل آبکار یکی از پیشروان جنبش مدرنیسم در ایران بود که ساختمان‌هایش را با ذوق و قریحه‌ئی که داشت به خوبی با شرایط محلی انطباق داده بود. ساختمان‌های آبکار از ویژگی‌هائی برخوردار هستند که کاملاً قابل شناسائی می‌باشند. ساختمان‌های آجر بهمنی او با ورودیهای کمی فرو رفته و سنگ‌هائی که در اطراف آن نصب شده، یکی از الگوهای مناسب معماری خانه‌های مسکونی در شهر تهران است. پل آبکار ساختمان‌های بسیاری طراحی کرد که به بخشی از آن‌ها اشاره می‌شود:

ساختمان سینما نیاگارا.
اولین ایستگاه رادیو (بیسیم)
ساختمان کلیسای ارامنه کاتولیک (واقع در خیابان شمالی سفارت روسیه).
مدرسۀ کر و لال‌های باغچه‌بان.
کلیۀ ساختمان‌های پیشکاری‌ها و ادارات دارایی استان‌ها و ساختمان‌های گمرکات.
پل آبکار تعداد زیادی ویلای مسکونی نیز ساخت که از معروفیت بسیار برخوردارند. آخرین پروژۀ او در مسابقۀ طرح کاخ شهرداری تهران برندۀ اول شد که متأسفانه اجرا نگردید.

ویژگی ساختمان‌های پل آبکار به شرح زیر است:

سطوح سادۀ آجری (عمدتاً آجر بهمنی) با اندکی جلو و عقب رفتگی در نمای خیابان که تنوع خاصی را ایجاد می‌کند.
سطح کم پنجره در مقابل سطح زیاد دیوار آجری در نما، که از طریق ایجاد سایبان‌های کشیده و قرنیزها در سطوح وسیع نماهای آجری، تقسیمات خوش تناسبی را ایجاد می‌کند.
تأکید بر قسمت ورودی ساختمان از طریق بوجود آوردن تنوع در فرم قسمت ورودی و تغییر در نوع مصالح آن قسمت.
مشخص کردن پلکان‌ها در نمای اصلی ساختمان توسط استفاده از پنجره‌های باریک و کشیده.
مقیاس بسیار متناسب ساختمان در رابطه با خیابان.
اجتناب از فرم‌های متقارن در نماسازی.
استفاده از نقوش برجستۀ تزئینی در نمای اصلی ساختمان که زیبائی و لطافت خاصی به ساختمان‌هایش داده است.
آبکار از اولین معمارانی بود که از تلفیق سنگ و آجر به نحو بسیار زیبایی در ساختمان‌هایش استفاده کرد. در اواخر عمر نیز تعدادی ویلا با نمای کاملاً سنگی طراحی کرد که با کارهای اولیه‌اش متفاوت بودند، لیکن از بهترین نمونه‌های کار با سنگ در تهران هستند.

پل آبکار در سن ۶۱ سالگی در اردیبهشت ۱۳۴۹ چشم از جهان فروبست. نقش او در معماری سدۀ جدید ایران از اهمیت بسیار برخوردار است و از خود ساختمان‌های بسیاری باقی گذاشته است که همگی جزو زیباترین ساختمان‌های تهران هستند.

— گابریل گِوِرکیان (۱۳۴۹-۱۲۷۹/۱۹۷۰-۱۹۰۰)

گابریل گِورکیان یکی دیگر از معمارانی است که به رغم اقامت بسیار کوتاه در ایران تأثیر فراوانی در اشاعۀ جنبش معماری مدرن داشته است. او از معدود معماران ایرانی است که در مقیاس جهانی کار کرده و از شهرت بین‌المللی برخوردار است. در مجتمع خانه‌های ورک‌بوند (Werkbund-1930) در شهر وین، که دربرگیرندۀ مجموعه‌ئی انتخابی از طرح معماران مدرن بین‌المللی است، خانه‌های طراحی شده توسط گِورکیان در کنار خانه‌های طراحی شده توسط آدولف لوس، ژوزف هوفمان، آندره لورکات، ژوزف فرانک، ریچارد نوترا، گریت ریتولد، سکار استرناد و …[۷] قرار گرفته است. اگرچه او در ترکیه متولد شده بود اما دارای ملیت ایرانی بود و با آن که در ۵۵ سالگی به ناچار تابعیت کشور آمریکا را پذیرفت خود را همواره ایرانی می‌دانست و در مجامع بین‌المللی نیز از او به عنوان یک معمار ایرانی یاد می‌کنند.

پس از شروع قتل‌عام سال ۱۸۹۴ ارامنه توسط دولت ترکیه، خانوادۀ گورکیان تصمیم به مهاجرت به غرب گرفت. گابریل در یک توقف کوتاه در شهر استانبول در ۲۱ نوامبر ۱۹۰۰ میلادی به دنیا آمد. مسافرت به غرب با بچه کوچک مشکل بود و بهمین دلیل خانواده گورکیان راهی تهران گردید. پدر گابریل بلافاصله بعنوان جواهرشناس در دربار مظفرالدین استخدام شد. گابریل نیز که اصلیت ارمنی داشت و در ترکیه متولد شده بود به همراه دو خواهر و برادر خود ملیت ایرانی را انتخاب کردند.

گورکیان در وین و پاریس (۱۳۱۲-۱۲۸۹/۱۹۳۳-۱۹۱۰)

گابریل در ده سالگی پس از طی دورۀ ابتدائی در تهران برای ادامۀ تحصیل به یک کالج خصوصی در وین فرستاده شد. وی مانند خواهر خود که پیانسیت حرفه‌ای بود، علاقۀ زیادی به موسیقی داشت و در اتریش به یادگیری ویولون پرداخت. او به موقع دریافت که استعداد لازم را برای اینکه یک ویولونیست حرفه‌ای بشود ندارد، لذا با تشویق خانواده‌اش به تحصیل در رشتۀ معماری پرداخت.

اتریش در آغاز قرن کانون انواع مباحث و جدل‌های هنری بود که تأثیر بسیاری بر شکل‌گیری هنر گابریل داشت. در سال ۱۹۱۵ او در «مدرسۀ معماری آکادمی هنرهای کاربردی وین»[۸] ثبت نام کرد. این مدرسه با «آتلیه دکوراسیون» که ژوزف هوفمان تأسیس کرده بود، ارتباط نزدیک داشت. بدین ترتیب گورکیان در دورۀ تحصیل (۱۹۱۸-۱۹۱۵) از شرکت در کلاس‌های درس معمار معروف وینی اسکار استرناد و همکاری با دفتر ژوزف هوفمان که از پیشگامان هنر معماری مدرن بود، استفاده بسیار برد. گابریل در همین دوره با آدولف لوس که بسیار مست‌تر از وی بود آشنا شد و تا سال‌های بعد نیز این آشنایی ادامه داشت.

اقامت در وین که مصادف با دورۀ حساسی از تاریخ اروپا بود، بهمراه تأثیری که معماران بزرگ اتریشی بر او داشتند، اهمیت و نقش معماری را از دیدگاه مسایل اجتماعی بر وی آشکار کرد.

گورکیان بعد از اخذ دیپلم در ۱۵ ژانویه ۱۹۲۱ میلادی و پس از سفری که برای مطالعۀ کارهای معماری به چند کشور اروپایی انجام داد، پاریس را جهت اقامت و قعالیت انتخاب کرد. او در این دوره با هانری سوواژ که از معماران پیشرو فرانسه بود آشنا شد و به کار در دفتر وی پرداخت، همان دفتری که وارطان هوانسیان نیز با آن همکاری داشت. سوواژ که استعداد او را تشخیص داده بود، کمک بسیاری در جهت آشنا کردن گورکیان با اصول معماری مدرن و کاربرد تکنیک‌های جدید ساختمانی کرد. او در همین دوره، شاید به دلیل توصیه‌های ژوزف هوفمان، با دیگر معماران برجستۀ فرانسوی نیز آشنا شد.

گورکیان از سال ۱۹۲۲ میلادی در دفتر ماله استیونز[۹] به کار مشغول گردید و سپس به ریاست این دفتر و سرپرستی آتلیه معماری آن نائل شد. او خود در این‌باره چنین می‌گوید «از آن زمان من در کنار معماران پیشرو فرانسوی قرار گرفتم و در برپایی نمایشگاه‌ها و یا تهیۀ بیانیه‌هایی در زمینۀ مهماری مدرن در فرانسه و یا در کشورهای دیگر مشارکت داشتم.» از آن زمان به بعد نام وی در کنار بزرگان جنبش معماری مدرن اروپا نظیر لکوربوزیه قرار گرفت. در نقدی که در سال ۱۹۲۳ دربارۀ نمایشگاه معروف «سالن‌پاییز»[۱۰] تحریر شده، چنین آمده است: «قسمت معماری در سالن نمایشگاه، چهار اسم را در رأس دیگران معرفی می‌کند، گورکیان، لکوربوزیه، اندره لوکات، وژان شارل مورو…، که همگی از پیشگامان هنر معماری مدرن هستند و خانه‌های طراحی شده توسط آنان به دلیل رعایت اصل منطق‌گرایی از زیبایی و وقار خاصی برخوردار است.» گورکیان در کنگره‌های سالانۀ [11]CIAM نیز که از سال ۱۹۲۸ میلادی برپا می‌شد، فعالانه شرکت می‌کرد. در اولین کنگره CIAM به عنوان منشی جلسات بسیار فعال بود و نام وی در کنار نام‌های لکوربوزیه و گیدیون قرار داشت.

گورکیان در تهران (۱۳۱۶-۱۳۱۲/۱۹۳۷-۱۹۳۳)

با بالا گرفتن بحران اقتصادی-اجتماعی سال‌های ۱۹۳۰ میلادی در اروپا، گورکیان در سال ۱۳۱۲ شمسی برای اقامت وارد تهران شد. در بدو ورود از او برای طراحی دو ویلا دعوت شد، سپس از وی درخواست شد که ریاست دفتر معماری شهرداری تهران را قبول کند.

گورکیان در ۴ سال اقامت خود در ایران، فعالانه به کار مشغول بود و حدود ۲۰ ساختمان، به همراه چندین پروژۀ اجراء نشده از او به یادگار مانده است. خانه‌هایی که او در تهران ساخته با توجه به شرایط محیطی طراحی شده و بیشتر مشابه ویلاهای ساخته شده توسط ژوزف هوفمان است تا آنچه که توسط خود او و یا دیگر معماران مدرن فرانسوی در فرانسه طراحی شده بود.

اقامت گورکیان در تهران با دوران تحول در زمینه‌های مختلف و شروع فعالیت‌های بسیارِ عمرانی و ساختمانی مصادف شد. او بیان خاص را در زمینۀ معماری که هماهنگ با تحولات موجود و نشانگر شرایط خاص آن زمان بود، ارائه کرد. گورکیان، وارطان و دیگر معماران پیشگام ایرانی اصول و مبانی مکتب هنر نو و جنبش مدرنیسم را برای این دوره از تحولات ایران مناسب دانستند و سعی در تلفیق آن با شرایط محیطی کردند. گورکیان تعداد قابل توجهی ویلای مسکونی و ساختمان‌های عمومی و اداری طراحی کرد که اهم آن‌ها به شرح زیر است:

کاح دادگستری.
ساختمان وزارت خارجه.
ساختمان وزارت صنایع.
آمفی‌تئاتر مدرسۀ نظام.
باشگاه افسران که با نظارت وارطان به اتمام رسید.
ویلاهای آقایان: پناهی، سیاسی، خسروانی، ملک اصلانی، فیروز و نظام‌مافی در سال‌های ۱۳۱۳ الی ۱۳۱۶.
همانگونه که اشاره شد، ویلاهایی که گورکیان در تهران طراحی کرد بیشتر متأثر از ایده‌های ژوزف هوفمان بود تا معماران مدرن فرانسوی. بدین لحاظ تضاد شدیدی که میان ساختمان و طبیعت در کارهای لکوبوزیه و یا نمونه کارهای گورکیان در فرانسه مشاهده می‌شود، در طراحی این ویلاها وجود نداشت. ساختمان‌های مسکونی او در تهران با لطافت بسیار و در هماهنگی با طبیعت اطراف طراحی شده بودند. نقشه‌های این ساختمان‌ها بلافاصله پس از احداث در مجلۀ A.A.12 سال ۱۹۳۸ و سپس در مجلۀ هنر و دکوراسیون۱۳ سال ۱۹۴۶ در فرانسه به چاپ رسیدند.

گورکیان در طراحی ساختمان‌های دولتی بیشتر متأثر از ایدۀ معماری مدرن فرانسه بوده است. طرح بناهای وزارت امور خارجه و وزارت صنایع با توجه به مبانی معماری مدرن تهیه شده است. این بناها از لحاظ استفاده از سیستم‌های جدید ساختمانی، نحوۀ برخورد با طراحی ساختمان‌های بلند مرتبه و استفاده از احجام اصلی هندسی کاملاً مدرن هستند.

گورکیان به رغم اقامت کوتاهش در ایران تأثیر بسیاری در اشاعۀ جنبش مدرنیسم و هنر هو داشته است. او در سال ۱۳۱۶ به علت مشکلات مالی و به خاطر بیماری همسرش ایران را ترک کرد و به اروپا بازگشت.

گورکیان در انگلستان، فرانسه و آمریکا (۱۳۴۹-۱۳۱۶/۱۹۷۰-۱۹۳۷)

گابریل گورکیان پس از ترک ایران به انگلستان رفت و از سال ۱۹۳۷ الی ۱۹۴۰ میلادی در آنجا به فعالیت پرداخت. در این دوره او عضو افتخاری انستیتوی سلطنتی معماران انگلستان (RIBA) شد و با گروه معروف MARS و بخصوص دبیر این گروه سیریل سوئیت۱۴ ارتباط بسیاری برقرار کرد. تشابه دیدگاه گورکیان با گروه MARS در رابطه با ارائه راه‌حل‌های معماری و شهرسازی با توجه به مسائل اجتماعی، از عوامل مهم در ایجاد چنین ارتباطی بود. در این زمان او در شرکت معروف کونل، وارد و لوکاس۱۵ مشغول به کار شد و در مسابقات زیادی شرکت کرد. اکثر پروژه‌های او به دلیل استفاده از مبانی معماری مدرن، در مسابقات مردود شناخته شدند. بیمارستان سن‌ژرژ لندن، شهرداری نیوکاسل، و کاخ دادگستری لاگوس (نیجریه) از جملۀ این پروژه‌ها بودند. لیکن در همین دوره گورکیان موفق شد یک طرح ۲۰ ساله برای یکی از محلات شهر لندن با ظرفیت ۳۰۰۰ واحد مسکونی، و طرح دیگری برای یکی از محلات شهر گرینویچ آماده کند.

گورکیان در سال ۱۹۴۰ به فرانسه بازگشت و به علت اشغال کشور در جنوب فرانسه اقامت گزید. در سال ۱۹۴۴ پس از آزادی فرانسه به پاریس رفت و در فعالیت‌های بازسازی پس از جنگ مشارکت کرد. او در این دوره در راه‌اندازی نمایشگاه‌های بسیاری در زمینه معماری مدرن فعالیت کرد و پروژه‌های زیادی را به انجام رسانید.

از سال ۱۹۴۸ م، گورکیان به آمریکا رفت و تا سال ۱۹۶۹ در آنجا اقامت داشت. او در این زمان در دانشکدۀ فنی آلاباما و سپس در دانشکدۀ معماری دانشگاه ایلی‌نویز به تدریس پرداخت. در آمریکا نیز علاوه بر فعالیت‌های آموزشی، در مسابقات بسیاری شرکت کرد. در این دوره نیز گورکیان همواره با فعالیت‌هایی که در اروپا صورت می‌گرفت، در تماس نزدیک بود. او در سال ۱۹۵۸ م در آخرین کنگره CIAM که اهمیت بسیاری در تاریخ معاصر معماری غرب دارد، شرکت کرد.

گورکیان در سال ۱۹۶۹ م به علت بیماری همسرش به جنوب فرانسه که دارای آب و هوای مناسبی بود بازگشت. همسر گابریل پس از مدت کوتاهی در جنوب فرانسه درگذشت و خود او نیز در سال ۱۹۷۰ م فوت کرد.

گابریل گورکیان در ایران کمتر شناخته شده است. اگرچه اقامت او در ایران کوتاه و فعالیت‌هایش در سطح جهانی بود، لیکن همگی وی را به عنوان یک معمار ایرانی می‌شناسند. گورکیان از مفاخر معماری کشور ما می‌باشد که کارهایش باید مورد مطالعه و بررسی بیشتری قرار گیرد.

دی ماه ۱۳۷۰

به نقل از: کتاب تهران، جلد اول، گردآورنده: سیما کوبان

چاپ اول: زمستان ۱۳۷۰، انتشارات روشنگران، (با حذف تعدادی از تصاویر)

الف-یادداشت‌ها:

برای تهیه این مقاله از منابع ذیل استفده گردیده است:

مجله آرشیتکت-شماره‌های ۱ الی ۶- سال‌های ۱۳۲۵ الی ۱۳۲۷.
یادنامۀ وارطان هوانسیان (پیدایش معماری مدرن ایران)، تهیه و تدوین بهروز پاکدامن-از انتشارات جامعه مشاوران ایران-بهار ۱۳۶۲.
Gabriel Guevrekian, Elizabeth Vitou, Connivences, 1987.
بخشی از اطلاعات و تصاویر را خانم گابریل هوانسیان همسر وارطان هوانسیان، و آقای ژان پیر آبکار فرزند مرحوم پل آبکار در اختیار گذاشته‌اند، که بدین وسیله تشکر می‌شود.

ب – پی‌نویس‌ها

Gabriel Guevrekian
L’Art Nouveau
Beaux-Arts
Ecole Speciale d’Architecture
Henri Sauvage
St. Lucke
اشخاص ذیل همگی از معماران معروف جهان و از پیشگامان هنر معماری مدرن بودند.
Adolf Loos
Josef Hoffmann
Andre Lurcat
Josef Frank
Richard Neutra
Greit Rietveld
Oskar Strnad
L’Académie des Arts Appliques de Vienne
Mallet Stevens
معمار معروف فرانسوی که از پیشگامان جنبش مدرنیسم بوده، و گیدیون در برخی از نقدهایش نام اووهانری سوواژ را در کنار معماران بزرگی نظیر گارنیه، پره و لکوربوزیه قرار داده است.

Salon d’Automne
Congre International d’Arceitecture Moderne
Architecture d’Aujourd’ hui
Art et Décoration
Cyril Sweett
Connell, Ward and Lucas