با ساکن شدن ارمنیان در جلفای اصفهان گروهی از آنان به کار زرگری روی آوردند. ظرافت کار زرگران ارمنی چنان بود که نه تنها خواست عموم را برآورده می ساختند بلکه ساخته های آنان مورد پسند و رضایت، درباریان نیز بود.

از اولین کارهای زرگران جلفا می توان به انجیلی با جلد نقره و کنده کاری های ظریف اشاره کرد. این انجیل، که تاریخ ساخت آن به1619م باز می گردد، در حال حاضر در بخش دست نوشته های موزهٔ کلیسای وانک نگهداری می شود (شمارهٔ382)

در موزهٔ جواهرات ملی نیز، کُره ای وجود دارد که دریاها و رودهای آن با فیروزه و دیگر سنگ های قیمتی نشان داده شده و بر روی پایهٔ طلای زیبایی قرار گرفته. این کُره به دستور ناصرالدین شاه به دست زرگری ارمنی به نام آبراهام در1291ق/1875م ساخته شد. تعداد جواهرات روی این کره 366 ,51قطعه و سطح آن حدود 66 سانتی متر است.

از دیگر شاهکارهای زرگران جلفا می توان به تخت الماس اشاره کرد که به دست زرگری به نام سرحد ساخته شده است.

در1961م، ملکهٔ انگلستان به ایران آمد و دولت وقت به رسم پیشکش کلید طلایی شهر اصفهان را به وی اهدا کرد. این کلید ساختهٔ دست گئورگ قازاریان از زرگران جلفا بود.

تمامی جواهرات خانوادهٔ ضل السلطان، استاندار وقت اصفهان به دست زرگران جلفا ساخته می شد که از جملهٔ این زرگران می توان به میناس هوسپیان و مگردیچ دروریان اشاره کرد. در دوران حکومت محمدشاه زرگر مخصوص عباس میرزا توماس خان ملیک توماسیان بود که ساخت تمام جواهرات سلطنتی را بر عهده داشت.

در گذشته مرسوم بود که اکثر صنعتگران در خانه های خود فعالیت می کردند و جز بازارهای بزرگ در سطح شهر مغازه ای وجود نداشت. بنا بر آنچه هاروتون زرگر می گوید پدرش، زرگر میناس، اولین کسی بود که در جلفا به فکر باز کردن مغازهٔ زرگری افتاد و در دههٔ1870م در محلهٔ چهارسوق در جوار خانهٔ خود مغازه ای باز کرد. این کار میناس سرمشقی برای دیگران شد از جمله زرگرانی که بعد از او در جلفا مغازهٔ زرگری باز کردند می توان به ماطاوس صرافیان و پسرش، زادور، آبراهام و آوِدیک مارگاریان، خسرو مورادیان، قازاز هوهاگیمیان و گاسپار خاچاطوریان اشاره کرد.

در آن زمان اکثر زرگران طبق زرگری داشتند که عبارت بود از یک سینی گود مسی که آن را بر روی پاها قرار می دادند و به صورت نشسته بر روی زمین مشغول به کار می شدند. اما پیش از آن زرگران به جای سینی از پیشبند چرمی استفاده می کردند. زرگر میناس از جملهٔ زرگرانی بود که اولین بار بر روی میز شروع به کار کردند.

در دههٔ1900 م نقره کاری در جلفا وارد مرحلهٔ جدیدی شد و زرگرها علاوه بر ساخت وسایل تزیینی شروع به کنده کاری برروی نقره و ساخت وسایل نقره ای از قبیل سینی،قندان،قوری،قاشق، چنگال، قاب عکس، گلدان، جا کبریتی، زیرسیگاری و غیره کردند.

در موزهٔ کلیسای وانک، قوری نقره ای وجود دارد که مربوط به1855 م است و نقره کاری ارمنی آن را به خلیفهٔ وقت جلفا هدیه کرده. همچنین در این موزه تعدادی قاشق چایخوری و زیرسیگاری نقره مربوط به1884م وجود دارد که میناس هاروتون هوسپیان زرگر آنها را ساخته و ظل السلطان آنها را به کلیسای وانک اهدا کرده است.

در مورد تعداد دقیق زرگران جلفا در سال های اولیهٔ سکونت آنها در این منطقه اطلاعات دقیقی در دست نیست و فقط از روی سنگ قبرهای باقی مانده در قبرستان جلفا می توان به طور تقریبی تعداد آنها را حدس زد. از آنجایی که در بیشتر موارد وسایل مربوط به شغل و حرفهٔ افراد بر روی سنگ قبر آنها حجاری می شده این امر ما را در شناسایی حرفهٔ افرادی که در این قبرستان دفن شده اند یاری می کند با این حال نمی توان در مورد تعداد دقیق زرگران جلفا اظهار نظر کرد زیرا ممکن است تعدادی از آنان طی مسافرت به دیگر نقاط فوت کرده و در همان جا به خاک سپرده شده باشند و یا سنگ قبر آنان از بین رفته باشد.

از زرگران معروف قرن هفدهم میلادی می توان به آبکار و پانوس در محلهٔ میدان بزرگ، گریگور، زاکار و کاراپِت در چهارسوق و خاچیک در محلهٔ هاکوپ جان اشاره کرد.

زرگران جلفا به سه گروه تقسیم می شدند که عبارت بودند از:

1. افرادی که برای بازار کار می کردند
2. گروهی که زیورآلاتی برای روستاییان درست می کردند
3. گروهی که زیورآلات و وسایلی برای شهرنشینان می ساختند

گروه اول مطابق سفارش بازار کار می کردند و زیورآلات آنان چندان ظریف و مرغوب نبود. این زرگرها ساخته های خود را با قیمت ارزان به طلافروشی های بازار می فروختند.

گروه دوم زیورآلاتی از قبیل روبند، انگشتر و غیره برای زنان روستایی می ساختند.

گروه سوم نیز زیورآلاتی ظریف و گران قیمت مطابق سلیقهٔ زنان شهری می ساختند که عبارت بودند از انگشتر، دگمه های طلایی برای لباس، دستبند، النگو و غیره.

در جلفا، علاوه بر زرگرها قلم زن ها نیز با نقره سر و کار داشتند و نقش های مختلفی بر روی وسایل نقره ای یا مسی حکاکی می کردند. از قلم زنان معروف جلفا می توان هوهانس داویدیان را نام برد که در1863 م به درخواست اسقف وقت ارمنیان جلفا، تادئوس، بر روی ظرفی نقره ای، هدیه شده به کلیسای وانک، نقوشی را حکاکی کرد. هوهانس قلم زن نام خود را بر لبهٔ این ظرف با این عبارت حک کرده است: کنده کار و حکاک، هوهانس داویدیان.

در جلفا وسایل و زیورآلات طلایی و نقره ای به سه دسته تقسیم می شدند:

1. ظروف و تزیینات کلیسایی: کلیساهای ارمنیان گذشته از اینکه مراکزی مذهبی هستند مهم ترین مرکز رشد و توسعهٔ رشته های مختلف هنری از قبیل خطاطی، مینیاتور، موسیقی، قالیبافی، کنده کاری و صنایع دستی محسوب می شوند. مؤمنان نزورات خود و هدایایی را که برای گرامی داشت عزیزانشان تهیه می کنند به کلیساها می دهند و این اشیاء، که غالباً آثار زیبای هنری هستند، زینت بخش کلیساها می شوند.

در دههٔ 1720 م مالیات سنگینی بر کلیساهای جلفا بسته شد و چون در آن زمان مردم جلفا چیزی نداشتند که به جای مالیات کلیساها پرداخت کنند و آنها را از غارت نجات دهند فراشان دولتی به ده کلیسا هجوم بردند و حدود صد کیلوگرم صلیب، لیوان، جلد انجیل و سایر وسایل طلایی و نقره ای به عوض مالیات از آنها جمع آوری کردند.

امروزه نیز در کلیساهای جلفا تزیینات متعددی را می توان یافت که کار دست زرگران جلفاست. در تعدادی از کلیساهای جلفا میزهایی که انجیل مقدس و عکس حضرت عیسی مسیح بر روی گذاشته می شود با نقره پوشانده شده اند، از جمله میز کلیسای نرسس مقدس و میز کلیسای گریگور روشنگر که به ترتیب در1910 و1962م با ورقه های نقره ای کنده کاری شدهٔ زرگران جلفا کاملاً پوشانده شده اند.

در کلیسای مریم مقدس صلیب نقره ای وجود دارد که در قسمت مرکزی آن عکس حضرت عیسی مسیح و چند تن از قدیسان به صورت برجسته بر روی چوب نوشته شده. دستهٔ این صلیب طلایی است و با حروفی زیبا بر روی آن حک شده: ((این صلیب متعلق به اینجانب پِطرُس، فرزند زاکار، بعد از مرگ من به کلیسای مریم مقدس اهدا شود)).

کلیساهای دهات اطراف جلفا نیز خالی از آثار هنرمندانهٔ زرگران و نقره کاران جلفا نیستند و می توان تزیینات بسیار زیبایی را از هنر دست آنان در این کلیساها مشاهده کرد.

2. زیورآلات زنانه و مردانه: دور از حقیقت نیست اگر بگوییم زرگری با ساخت زیورآلات برای زنان به وجود آمد و بعدها زیورآلاتی برای مردان نیز ساخته شد. در جلفا هم همانند سایر نقاط زرگران زیورآلاتی مانند انگشتر، النگو، گوشواره، کمربند، جاسوزنی، انگشت دانه، دگمه و غیره می ساختند و زیورآلات مردان در مقایسه با زیورآلات زنان بسیار محدود بود. از جملهٔ زیورآلات مردان می توان به انگشتر، حلقهٔ ازدواج، سنجاق کراوات، زنجیر کلید و ساعت و غیره اشاره کرد. بچه ها نیز زیورآلات مخصوص به خود داشتند مانند صلیب، النگو، پلاک و…
3. لوازم خانگی و غیره: اهالی جلفا که به طلا علاقه داشتند و داشتن طلا و نقره را نشانهٔ ثروتمندی و تشخص می دانستند تنها به داشتن زیورآلات اکتفا نمی کردند و برخی از وسایل زندگی را نیز از طلا و نقره درست می کردند. توماس هربرت از سیاحان انگلیسی در1628 م که در خانهٔ خواجه نظر، از تجار جلفا، میهمان بوده در این مورد می نویسد: ((تمام لیوان ها و بشقاب های خواجه نظر از طلا بودند››. در آن زمان در خانه های تجار جلفا اکثراً سرویس های چای خوری از فنجان گرفته تا بشقاب و سینی از نقره تهیه می شدند. در موزهٔ کلیسای وانک هم قوری نقره ای وجود دارد مربوط به 1855م در جلفا قلیان هایی نیز ساخته می شد که بخشی از بدنهٔ آن از نقره بود. برخی از این قلیان ها هم با فیروزه و نگین تزیین می شدند. ساخت ظروف طلا و نقره ا مروزه نیز در میان زرگران جلفا متداول است؛ ظروفی مانند جاسیگاری، زیرسیگاری، ظرف های شیرینی، گلدان، کاپ های ورزشی، مدال و صدها شیئ دیگر.

الله وردی، آبکار، بوغوسیان و صرافیان ها از معروف ترین زرگران جلفا بودند. الله وردی که در قرن هفدهم میلادی می زیست در قبرستان جلفا دفن شده. بر روی سنگ قبر این زرگر سال1691م و نُه وسیلهٔ مختلف زرگری حک شده است.

آبکار در قرن هجدهم میلادی زندگی می کرد و چنان که از برخی متون بر می آید تا1769م زنده بوده. سنگ قبر وی در اثر کاوش هایی که در سال های اخیر صورت گرفته در حیاط کلیسای مریم مقدس پیدا شد. بر روی سنگ قبر آبکار تعدادی وسیلهٔ زرگری همراه با این جمله حک شده: این قبر آبکار پسر هوهانس است،1785م.

ساهاک بوغوسیان از ازمیر ترکیه به جلفا آمده بود. اطلاعاتی که دربارهٔ وی وجود دارد بیشتر مربوط به نوشته های سنگ قبر اوست. بر اساس این نوشته ها بوغوسیان زرگر و میناکاری ماهر بوده که در قرن هفدهم میلادی در ازمیر به دنیا آمده و در1740م در اصفهان دار فانی را وداع گفته. پسرش هاروتون نیز زرگر بوده و در1807 م در گذشته.

ماطاوس و زادور صرافیان، پدر و پسر، هر دو از زرگران معروف جلفا بودند. زادور در حرفهٔ خود سرآمدتر از پدر بود. او همواره تمایل داشت برای تکمیل مهارت های حرفه ای خود به خارج از کشور برود اما از آنجا که تنها فرزند خانواده بود با مخالفت شدید پدر روبه رو شد و در جلفا باقی ماند. با این حال، با تلاش و پشتکار توانست از زرگران معروف زمان خود شود به طوری که وی سازندهٔ کلیهٔ زیورآلات اعیان آن دوران بود. تاریخ تولد و مرگ ماطاوس در دست نیست اما زادور در 1888م متولد و در1960م در سن 72 سالگی فوت شد.

مارتیک خاچاطوریان (کوچهٔ وانک)، تیگران طوروسیان (روبه روی کلیسای وانک)، بیدروس باغومیان (خیابان نظر)، ساکو گیراگوسیان (روبه روی کلیسای وانک)، آرارات بوغوسیان (روبه روی کلیسای وانک) و گورگِن قازاریان (چهارراه نظر)[3] نیز از زرگرانی هستند که در حال حاضر در جلفا مشغول فعالیت اند.

در جلفا صنایع دیگری نیز وجود داشت و صنعتگران جلفا دومین رده از طبقات اجتماعی محسوب می شدند. در دههٔ1880م سی خریدار و فروشندهٔ جوراب، ده خرده فروش، ده زرگر، شش نجار، چهار آهنگر، پنج بقال، شش قصاب، هشت فروشنده و خریدار آرد و 130 کارگاه پارچه بافی و نخ ریسی در جلفا وجود داشت. در این دهه زنان اکثراً به جوراب بافی و مردان به نخ ریسی اشتغال داشتند و در سال حدود 130 تا 140 تخته پارچهٔ کتانی و 25 تا سی هزار جفت جوراب در کارگاه های جلفا بافته می شد.[4]

منابع:

درهوهانیان، هاروتون. تاریخ جلفای نو. اصفهان: چاپخانهٔ کلیسای وانک،1980.

میناسیان، لئون. زرگری در جلفا. اصفهان: چاپخانهٔ خلیفه گری ارامنهٔ جلفای اصفهان،1983.

پی نوشت ها:

1- گزیده ای از پایان نامهٔ کارشناسی مؤلف.

2- فارغ التحصیل رشتهٔ علوم اجتماعی ـ ارتباطات.

3- لئون میناسیان، زرگری در جلفا (اصفهان: چاپخانهٔ خلیفه گری ارامنهٔ جلفای اصفهان،1983).

4- هاروتون در هوهانیان، تاریخ جلفای نو (اصفهان: چاپخانهٔ کلیسای وانک،1980).