تاریخ چهارصد سالهٔ جامعهٔ ارمنی جلفای اصفهان گواه بسیاری از دستاوردهای فرهنگی، اجتماعی، علمی و حتی سیاسی ای است که ارمنیان ایران با آنها به تاریخ ایران، ارمنستان و جهان غنا بخشیده اند. نخستین چاپخانهٔ ایران، معماری و نقوش دیواری منحصر به فرد کلیساهای جلفا، نخستین تشکلات خیریهٔ زنان و غیره را می توان در جرگهٔ این دستاوردها قرار داد.

آناهیت آقابگیان

یکی از چهره های درخشان در میان ارمنیان جلفا، بدون شک، آناهیت آقابگیان (دیانا آبگار) است. وی در 1854 میلادی/ 1233هجری شمسی در کلکتهٔ هندوستان زاده شد. او هفتمین فرزند یک خانوادهٔ ارمنی جلفایی بود که به منظور تجارت به هندوستان عزیمت کرده بودند. آناهیتِ نوجوان با بهره گیری از هوش و ذکاوت سرشار خود موفق شد تحصیلاتش را در مدارس انگلیسی هندوستان به پایان رساند. سپس با یک جوان ارمنی اهل جلفا به نام آبگار آبگاریان ازدواج کرد. آبگار تاجری موفق بود که در ایران، هندوستان، چین و ژاپن به کار تجارت اشتغال داشت. دختر آناهیت و آبگار در بندر هنگ کنگ چین متولد شد. پس از مهاجرت به ژاپن سه فرزند دیگر آنان در شهری در حوالی توکیو به دنیا آمدند.

آناهیت آقابگیان (آبگاریان)، که تحصیلات انگلیسی داشت و زبان ارمنی و فارسی را خود آموخته بود، در ژاپن به ادبیات، فلسفه و تاریخ پرداخت و چندین اژر ارزشمند در باب فرهنگ و تاریخ ارمنستان به زبان انگلیسی به رشتهٔ تحریر در آورد. وی نام ادبی تیهانا را برگزید که در واقع مقلَب نام آناهیت بود و به مرور به تیانا و سپس به دیانا یا دایانا تغییر یافت.

در روزهای واپسین جنگ جهانی اول، به دلیل وقوع کودتای بلشویکی در روسیه، در اواخر 1917م/1296ش، لشکرهای منظم ارتش این کشور در جبهه های جنگ منحل شدند و نظارت حکومتی بر قفقاز عملاً از میان رفت. این امر شرایطی مناسب برای حکومت عثمانی فراهم آورد تا با حملهٔ گسترده به مرزهای ایران تجاوز و آذربایجان را تصرف کند و از سوی دیگر با نابودی ارمنستان شرقی راه را برای رسیدن به شروان و باکو و تحقق رویای شوم ((پان تورانیسم)) هموار سازد. ارتش ترکیه به سرکردگی علی احسان پاشا آذربایجان را اشغال کرد ولی لشکرهای تحت امر خلیل پاشا در ارمنستان شرقی در سه جبهه از سوی قوای مردمی و داوطلب ارمنی متحمل شکست سنگین و مجبور به عقب نشینی تا محور قارص ـ ارزروم شدند. بدین ترتیب در 26 مه 1918م/1297ش گرجستان اعلام استقلال کرد. تاتارهای قفقاز نیز در 27 مه همان سال استقلال کشوری موسوم به ((آذربایجان)) را اعلام کردند که به لحاظ تاریخی و جغرافیایی سنخیتی با آذربایجان نداشت. ارمنستان هم در 28 مه 1918م مستقل شد و استقلال آن حدود دو سال و نیم تداوم یافت.

در این برههٔ تاریخی آناهیت آبگاریان در ژاپن مشغول فعالیت های خیریه به منظور کمک به آوارگان نژادکشی ارمنیان و جنگ های فقفاز بود. در 1919م/1298ش از سوی وزارت امور خارجهٔ جمهوری مستقل ارمنستان به سِمَت نمایندهٔ دیپلماتیک این جمهوری در خاور دور منصوب شد و تا1920م به منزلهٔ ترجمان آمال و اهداف سیاسی ارمنستان نزد دول ژاپن، چین و غیره خالصانه انجام وظیفه کرد.

تا آن زمان هیچ زنی در تاریخ تصدی نمایندگی دیپلماتیک و کنسولی را، که مقامی هم ارز سفارت است، به عهده نداشت. تنها حدود ده سال پس از انتصاب دیانا آبگار یکی از کارمندان ارشد وزارت امورخارجهٔ اتحاد جماهیر شوروی به نام آلکساندرا کولنتای در1930م/1309ش به سِمَت وزیرمختاری شوروی در سوئد منصوب شد.

امسال مصادف با هفتادمین سالگرد درگذشت دیانا آبگار است. این واقعیت تاریخی که نخستین نمایندهٔ دیپلماتیک زن در تاریخ ارمنی ای از اهالی جلفای اصفهان است بی گمان مایهٔ افتخار و مباهات ملی است و جای تأمل و تفحص فراوان دارد.