در شماره 44 فصلنامه پیمان مطلبی با عنوان (( نام های خانوادگی ارمنی)) به چاپ رسیده است. از آنجایی که فصلنامه پیمان به منزله مرجعی مورد استفاده استادان، دانشجویان و دانش پژوهان قرار می گیرد بر آن شدم تا در این نوشتار نکاتی چند بر آن مطلب بیفزایم.

نام های خانوادگی ارمنی عمدتاً به پسوندهای یان و یانس ختم می شوند. متداول ترین آنها پسوند یان است که سابقه آن در منابع تاریخی به سده پنجم میلادی می رسد و از سده نوزدهم میلادی فراگیر شده است.(1) در سده های باستان و میانه، تنها خاندان های اشراف و بزرگ زادگان دارای نام های خانوادگی بودند. در ارمنستان، نام های خانوادگی با پسوندهای اونی (مانند باگراتونی)، یان (مانند مامیکُنیان) و آکان (مانند کامساراکان) ویژه خاندان های شاهی و اشراف بود. نام های خانوادگی برخی از خاندان ها نیز با پسوندهای انتس،(2) اُنتس(3) و اونتس(4) در مناطق مختلف وجود داشت. گاهی نام خانوادگی بر مبنای زادگاه (مانند خورناتسی)، زیستگاه (مانند ناره کاتسی)، حرفه (مانند زرگریان) و خصوصیات بدنی (چولاخیان) نهاده می شد. برخی از نام های خانوادگی نیز از نام زنان برجسته ساخته شده اند (مانند شوشانیان و تاماریان).(5)

پسوند یان در زبان های غربی به صورت های ian , yan و jan نوشته می شود. شکل اخیر مربوط به نگارش نام های خانوادگی ارمنیان در زبان  آلمانی و شماری دیگر از زبان های اروپایی است که در آنها حرف j صدای یِ دارد، بنابراین، jan نیز یان خوانده می شود و اصولاً در نام های خانوادگی ارمنی پسوند جان وجود ندارد.

پسوند یان بر نسبت و وابستگی دلالت دارد و لزوماً به معنای پسر نیست. در زبان ارمنی این پسوند نشانه اضافه ملکی است؛ مثلاً، نام وارتان خسرویان به معنای وارتان از خانواده خسروست. پسوند یان در نام های خانوادگی فارسی (مانند احمدیان) از دو جزء ی + آن ترکیب شده که یِ پسوند نسبت و آن نیز پسوند وابستگی یا نشانه جمع است. همچنین تلفظ یان در زبان های فارسی و ارمنی متفاوت است، در فارسی ای + ان(6) و در ارمنی یان(7)خوانده می شود.

پسوند یانس در اصل یانتس(8) است که در فارسی به صورت یانس متداول شده است. حرف آخر این پسوند (تس) اضافه ملکی یان را به صورت جمع در می آورد؛ مثلاً، نام وارتان خسرویانس به معنای وارتان از خاندان خسرو یا از خسرویان هاست.

در نام‌های خانوادگی ارمنیان ترکیه پسوند یان تقریباً به کار نمی‌رود زیرا به موجب قانون مصوب در زمان کمال آتاتورک نام های خانوادگی تمام شهروندان ترکیه بایست ترکی می شد. از این رو، نام های خانوادگی بدون پسوند یان فراگیر شدند و بسیاری از نام های  خانوادگی با افزودن اُغلو به جای یان ظاهر ترکی به خود گرفتند و نام هایی نامأنوس جایگزین اسامی ارمنی شدند.

در ایران، در آغاز کار صدور شناسنامه، در شماری از نام های خانوادگی ارمنیان مخصوصاً در روستاهای نواحی مرکزی کشور یای نسبت (ی) جایگزین یان شد. صاحبان نام  ها به سبب نداشتن سواد فارسی مدت ها از این تغییر نا آگاه بودند. اما در مورد اینکه آیا مأموران صدور شناسنامه دستوری در این خصوص داشتند و یا سلیقه ای عمل می کردند نگارنده اطلاعی در دست ندارد.

پی‌نوشت ها:  

1-فرهنگ نامه ارمنستان شوروی، ج1، ص111.

2-ents

3-onts

4-unts

5-فرهنگ نامه مختصر ارمنی، ج1، ص61.

6-i + an

7-yan

8-yants