وقایع  خاورمیانه  در چند دهۀ  اخیر  یعنی   از زمان  سقوط  امپراطوری  عثمانی،  زندگی  تک  تک ارمنیان  و نیز سرنوشت  جوامع  ارمنی  را به طور جدی تحت  الشعاع خود   قرار داده  است. در طول  چند ماه  اخیر، سرعت  پیشرفت‌های  جدید در مذاکرات  صلح  خاورمیانه  به  نقطه ای  رسید که  آینده  نزدیک  ارمنیان ساکن  بیت المقدس را در برگرفت. سپس  خشونت و آشوب  در بیت المقدس  بالا گرفت و تا این  زمان  هیچ  چیز مشخص  نیست.

آنچه  غیر ممکن  می‌نمود در لبنان به وقوع  پیوست؛ اسرائیلی ها  مجبور به  عقب نشینی  شدند، سوری ها به انتظار نشستند و لبنانی‌ها انتخابات خود را شروع  کردند که در نهایت  به  شکست نیروهای ریاست  جمهوری منتهی  گردید. اینکه  چه ائتلافی  حول  محور قدرت  تازه  روی  کار آمده  شکل  خواهد گرفت  هنوز بدرستی  مشخص  نیست. واضح  اینکه  خاورمیانه  در حال  تحوّل  است  و جوامع  ارمنی  آن  نیز به هم چنین.

تقسیم  بندی  بیت  المقدس 

ارمنیان  در مرز رویارویی 

بخش ارمنینشین بافت قدیمی بیت المقدس  به  یکی  از داغترین  موضوعات  دستور جلسۀ  مذاکرات  فلسطین  با اسرائیل  درباره سرنوشت  شهری  که  مشترکاًً مورد تقدیس  مسیحیان،  یهودیان  و مسلمانان  است تبدیل  شده است. در دور دوم مذاکرات کمپ ـــ دیوید که در ماه ژوئیه در ایالات  متحده  امریکا برگزار گردید،  پیشنهادی  مبنی بر تقسیم  شهر به دو  بخش  مطرح  شد که بر اساس آن  بافت  قدیمی  شهر متشکّل  از بخش  یهودی  و ارمنی نشین  تحت  کنترل  اسرائیل  و  بخش  مسلمان و مسیحی نشین  تحت  کنترل  فلسطین  قرار می‌گرفت.

یاسر عرفات  اظهار داشت: “بخش  ارمنی‌نشین  به  ما تعلق  دارد، ارمنیان و مسلمانان  یک  ملت واحدند” این  در حالی  است  که  طی  گزارشات ضد و نقیض  بنظر می  رسد که رئیس حکومت خود گردان  فلسطین  با  الحاق  بخش  ارمنینشین  به  اسرائیل  موافقت  کرده  است.

رهبران کلیساهای مسیحی  در سرزمین  مقدس ـــ اسقف‌های کلیساهای  ارتودوکس و کاتولیک ارمنی  و  یونانی ـــ در جریان  دقیق  گفتگوهای انجام  شده راجع  به  بیت  المقدس  در کمپ  دیوید قرار نگرفته  بودند. وقتی  جریان مذاکرات  برملا شد،  رهبران  کلیساها  آزرده  خاطر شدند و نامه  سرگشاده  تندی  خطاب  به  کلینتون  رئیس جمهور  وقت  امریکا، ایهود باراک  نخست  وزیر اسرائیل  و عرفات  ارسال  داشتند.

آنان خواستار حضور نمایندگان  کلیساها در گردهمایی  شدند “بطوریکه  حضور جمعی  ما در اینجا ـــ حق  و حقوق  تاریخی  و  انتظاراتمان  ـــ صریح  و بی ابهام  بطور کامل  حفظ و تأمین  گردد”.

روحانیان افزودند: “بخش ارمنی‌نشین و مسیحی‌نشین بافت قدیمی شهر از نظر ما موجودیت غیر قابل  تفکیکی است که اعتقادات واحدی آنها را به هم می‌پیوندد”. دولت  ارمنستان  نیز با رأی  مقامات  مذهبی  ارامنه  اعلام  موافقت  کرده  است.

رهبران کلیساها در این  مورد اتفاق  نظر دارند و این  تازگی  ندارد. در سال 1994  طی  بیانیه  رسمی  منتشره  توسط سه  اسقف مسیحی و نُه  عضو کلیسای دیگر بیت المقدس آنها متذکر شدند که  عاملی  برای  مذاکرات  یا منازعات  سیاسی  نیستند بلکه به  حقانیت  مشروع  خود علاقمندند. آنان  خواستار تضمین  حقوق  بین المللی، حمایت  از اراضی  تحت  مالکیت  خود (35در صد کل  شهر قدیمی  به  مسیحیان  تعلق دارد)، آزادی  ساخت  و ساز در این اراضی  و بعنوان  یک تشکیلات  غیرانتفاعی،  معافیت از پرداخت مالیات شدند؛ یعنی  آنچه  که در  سده‌های متوالی  حاکم  بوده  است. ارمنیان  نیز خواسته های  مشابهی  را مطرح  نمودند.

از مذاکرات  کمپ  دیوید به  بعد، عرفات  و وزیر خارجه  وقت  اسرائیل  شلوموبن آمی، بطور منظم  با رهبران مسیحی  تشکیل  جلسه  داده و نظرات  آنان  را پیرامون  بیت  المقدس  جویا شد. اسقف  مایکل  ساباه  پس  از اجلاس مشترک  با بن آمی  خطاب  به  خبرنگاران  اعلام  داشت: ” بر  این  باورم  که  نظرات  مسیحیان  رفته  رفته مورد توجه  قرار می گیرد و هدف  از برگزاری  این  نشست  حصول  اطمینان  از به رسمیت  شناخته  شدن  اصالت مسیحی بیت‌المقدس و تاکید بر لزوم  حضور نمایندگان  مسیحیان  در گفتگوهای  مربوط به  بیت‌المقدس  است “.

   خبرنگار مجله AIM نظر دو اسقف  عالی  رتبه  ارمنی  را جویا شد  ولی  آنان  از پاسخ دادن امتناع ورزیدند.  یکی از آنان  اعلام  داشت: “مذاکرات جریان دارد و نتایج  متعاقباً  به  اطلاع  عموم  خواهد رسید. موضوع  بسیار جدی و پیچیده  است، تمامی  کلیساها  نظرات  خود را بطور مبسوط  به  استحضار طرفین  رسانده اند، صحیح  نیست  که  در این  مرحله  حساس  اطلاعاتی  افشا گردد.”

معاهدات  بین المللی 

گئورگ  هینتلیان  مورخ  ساکن  بخش  ارمنی نشین بیت المقدس طی  یک  مصاحبه  تلفنی  با AIM  اعلام  داشت  که  قوانین  حاکم  و توافق های  بین المللی، حقوق کلیساهای  مسیحی  را تضمین  کرده اند.

هینتلیان  می گوید: “در طول  حکومت  عثمانی، حقوق حوزۀ اسقفی کلیسای  ارمنی  و نیزکلیساهای کاتولیک  و یونانی  طی  کنفرانس صلح  پاریس  در سال  1856 و  متعاقباً کنگره  برلن  در سال 1878 و بدنبال  آن در کنگره  ورسای  در سال 1919  تأیید شد واز آن پس  مورد حمایت  تمامی  معاهدات  بین المللی  قرار گرفت. بدینسان  کلیه  امور مذهبی  و سیاسی کلیساها هماهنگ  بوده  و قدمت  چند صدساله  آن  به  قبل  از موجودیت  حکومت  اسرائیل  باز می گردد.” هینتلیان  می افزاید که کلیسای  ارمنی  از “ماهیت  نیمه سیاسی  برخودار است  و یکی  از ارکان  سه گانه  حفظ اماکن  مذهبی  بشمار می رود”.  هینتلیان  در ادامه  می‌گوید: “ما جامعه کم اهمیتی نیستیم بلکه  حافظ و متولی این اماکن  مقدس  می باشیم  که  بعد از ارتودوکس  یونانی  و فرانسیسکان ها  در مقام  دوم  اهمیت  قرار دارد.”

علاوه  بر این “منافع  ما در بیت المقدس  تنها معنوی نیست بلکه  به اموال  و املاک  جامعه  ارمنی  نیز وابسته  است.  بخش  ارمنی نشین  بیت المقدس با  مساحتی  بالغ  بر 28 جریب ( 150000متر مربع )، یک  ششم  شهر قدیمی  را شامل  می شود،  لذا گفتگوهای  نهایی  پیرامون یک  کیلومتر مربع زمین که  در طول 50  سال  گذشته  به  پیچیده ترین  و  پرمنازعه ترین  مباحث  خاورمیانه  تبدیل  شده،  برای  ارمنیان  فوق العاده حائز اهمیت  است.”

در حالی که اعضاء انجمن  برادری  و اخوت  سنت جیمز در بیت المقدس  عموماً راغب  نیستند در مورد تجربیات 30  ساله خود تحت  حکومت  اسرائیلی‌ها در جمع  صحبت  کنند،  پدر ساموریان آمریکائی الاصل که  از اعضاء این  انجمن  در خلیفه گری  شرقی  کلیسای  ارمنیان  آمریکا است نظرات  خود را با آزادی  بیشتری  اعلام  می دارد.  ساموریان  از سال 1962 تا 1968 در حوزۀ  اسقفی  ارمنیان  به  تحصیل  پرداخته  و در همان  سالی  که  اسرائیل  شهر قدیمی  بیت المقدس را  اشغال  نمود  به  مقام  کشیشی  مفتخر شده است.

ساموریان  در گفت  و گو با مجله AIM  چنین  اظهار می دارد: “من  شاهد جنگ  شش  روزۀ  اعراب و اسرائیل  و ماه های بعد از آن در سال 1967 بوده‌ام. صرفنظر از همۀ تصمیم گیری های  بعمل آمده  درخصوص  سرنوشت  بیت المقدس، هرگز و تحت  هیچ  شرایطی محله ارمنی نشین  بیت المقدس  نباید به حاکمیت اسرائیل  درآید.”

وی  فهرست  طویلی  از اقدامات  تأسف بار را مانند تلاش  شهرداری  بیت المقدس  در مورد مصادره  اموال  و املاک  ارامنیان از جمله  قطعه زمینی  در مجاورت  کاخ  اسقفی  معروف  به goverubardez  (مزرعه گاوها) و رفتار ناشایست  سربازان  جوان  اسرائیلی  و خاخام‌ها را بر شمرد.

یکی  دیگر از اهالی  بخش  ارمنی نشین  و مدرس  سابق  دانشگاه  علوم  دینی  که  نخواست  نامش  اعلام  گردد در مصاحبه  تلفنی  با AIM از بیت المقدس  می افزاید: “به  استناد چند دهه  تجربه،  کاملا ً مشهود است  که  اسرائیلی ها به  دارائی های  ارمنیان  چشم  دوخته اند. در واقع  یگانه  راه  یهودیان  برای  توسعه  اراضی  اشغالی، مصادره  بخش  ارمنی نشین  است.  سال‌هاست  که  مقامات  اسرائیلی  از صدور مجوز ساخت و ساز به جامعه  ارمنی  خودداری کرده اند. به عبارت  دیگر هرآنچه  متعاق به یهودی  نباشد محکوم  به  فناست.  علاوه  براین  مقامات  بدون  هیچ  مجوز قانونی  زمین هایی را مصادره  نموده اند و یهودیان املاکی را که  شامل  حدود 70 باب  منزل  تحت  مالکیت  اعراب  در بخش  ارمنی نشین  است  “خریداری” کرده اند.

وی  به  مقاله ای  که  اخیراً نشریه  اکونومیست  به  چاپ  رسانده  و حاکی از آن است که  ارمنیان  املاک  خود را به  یهودیان  فروخته اند، اعتراض  نمود. اکونومیست  ادعا کرده  بود “با حمایت  خیّرین  ثروتمند آمریکایی، “یهودیان ” پیشنهاداتی  جهت  خرید به  برخی  از ارمنیان  ارائه  کرده اند که  پذیرفته  شده  است. نتیجه  اینکه امروزه یهودیان مالک 71 قطعه  از 581 ملک  بخش  ارمنی نشین  می باشند.”

از آنجا که  تمامی  املاک  بخش  ارمنی نشین  در تملک  حوزه  اسقفی است، ساکنین  این  منازل از نظر قانون  حق  فروش  آنها را ندارند.  مع‌ذالک  برخی از ارمنیان  وجهی  را به  عنوان  “سرقفلی” دریافت  نموده و یا حق  سکونت  خود را به  یهودیان  واگذار کرده اند. ولی قانوناً مراجع  اسقفی مالک بلاعزل این منازل  محسوب  می  گردند. آنها  نه  تنها مالک  دیری هستند  که  حدود 50 راهب  و روحانی  در آن  سکونت  دارند  بلکه  صاحب  منازل  مسکونی نیز هستند  که  جمعیتی  بالغ  بر 600 تا 700 نفر را در خود جا داده  است. این  خانوارها نسل اندر نسل از امکانات  اسکان  رایگان  بهره مند بوده اند.

قرنهاست  که  زوّار ارمنی  از نقاط مختلف  ارمنستان  و سایر ممالک   به  قصد زیارت  راهی  سرزمین  مقدس  شده  و دراین  منازل  اقامت  کرده اند. گروه  دیگری  از ارمنیان نیز در آن بخش از  املاک  تحت  تملک  حوزه  اسقفی  سکونت  دارند  که  خارج  از محدوده  دیر قرار دارد ولی  جزئی  از بخش  ارمنی‌نشین  محسوب می‌شود. آنان  نیز از پرداخت  اجاره  معاف  هستند ولی  بر خلاف  اهالی  داخل  دیر ملزم  به  پرداخت  مالیات  و عوارض  شهرداری هستند. افراد محلی، این  گروه  از ارمنیان  را که  تاریخچه آبا و اجدادشان  به  قرن‌ها پیش  برمی‌گردد، کاقاکاتسی  یا “بومی”  و ساکنین  منازل  مسکونی  دیر را وانکِِتسی  یا “دیرنشین”  می‌نامند. در هر حال  هیچ  یک  از  اهالی  آنجا  تازه  وارد  نیستند و هر دو به  اصالت  ریشه‌های  بومی  خود افتخار  می‌ورزند.

آلبرت  آقازاریان در گفتگو با خبرنگار  AIM اظهار می‌دارد: “ما را با چتر به  اینجا نیاورده اند.” آقازاریان  مدیر روابط  عمومی  دانشگاه  بیرزیت  واقع  در ساحل  غربی  است و قبلا  مشاور هیأت  مذاکره  کننده  فلسطین  در کنفرانس  صلح  مادرید بوده  است. وی  اذعان می‌دارد: “ارمنیان از قرن  پنجم  به  بعد در بیت  المقدس  حضور مستمر داشته اند. بنظر من  بجز ارمنستان  هیچ  جایی  در دنیا وجود ندارد که  قدمت  ساکنین  ارمنی  آن  به  این  مقطع  از تاریخ  بازگردد و این  از اهمیت  بسزایی  برخوردار است. البته  شکی  نیست  که  اکثر ارمنیان  بعد از نسل‌کشی  به  این  منطقه  مهاجرت  کرده اند ـــ والدین  من  درسال 1918  به  اینجا آمده اند ـــ اما کاقاکاتسی ها  قرن‌هاست  که  سنن  و اعتقادات  این  جامعه  را به دوش  می کشند.”

مشکل  بسته  شدن  مرزها و دسترسی  به  آنان

ارمنیان  ساکن  بخش  ارمنی  نشین  معتقدند که  تقسیم  شهر به  دو حاکمیت  فلسطینی  و اسرائیلی  مشکلات  جدی  برای 2000 ارمنی  ساکن  بیت  المقدس  فراهم  خواهد کرد. حدود نیمی  از این  جمعیت  در محله  مسلمان نشین  و مسیحی نشن  سکونت  دارند. آنان  از این  نگرانند که  تقسیم  شهر به  جداسازی  جامعه  ارمنی  منتهی  خواهد شد. طبق  “سناریوی  کمپ  دیوید”  ارمنیان در مرز حائل میان دو بخش  فلسطینی  و اسرائیلی  شهر قدیمی قرار خواهند گرفت. به قول  یکی  از اهالی  “خط مقدم  مناقشات  آتی”.  وی می افزاید:  “اگر چه  تردد بین  این دو بخش  برقرار خواهد بود  ولی  همانطور که  غالباً نیز شاهد بوده ایم، به  علت  مشکلات  طرفین “مرز”  چندین  روز یا  حتی  چندین  هفته  مسدود خواهد شد. “اکثر ارمنیان ساکن   بخش  ارمنی نشین در بخش‌های  مسیحی نشین  و مسلمان  نشین   اشتغال  دارند و در این صورت  قادر به  حضور در محل  کار و رسیدگی  به امور جاری  خود “در طرف دیگر” نخواهند بود.

مشکل دیگر امور تربیتی ارمنیان است. والدین  نگران  آن  هستند که  مسدود شدن  مرز باعث  اختلال  در امور تحصیلی  دانش آموزانی شود  که  از خارج  بخش  ارمنی‌نشین  به  مدرسه  محوطۀ  سنت جیمز می روند. مقامات  جامعه  نگرانند که  در نتیجه  تداوم  این معضل، کودکان  ارمنی ناچار  از ثبت نام در مدارس غیرارمنی  بیت المقدس  شوند که  این خود موجودیت  مدارس  ارمنیان را زیر سوال  می‌برد. تعداد محصلین مدرسه  سورپ  تارکمانچاتس  (مترجمین  مقدس) هم اکنون  نیز تا 150  نفر کاسته  شده است  و کاهش  بیش  از این  خطرآفرین  است.

   اما حیاتی‌ترین  موضوع  برای حوزۀ  اسقفی  ارمنیان، بهره‌مندی  از دسترسی  آزاد و بدون  وقفه به اماکن  مقدس  جهت برگزاری  مراسم  دینی  یومیه  است. در وضعیت  کنونی  کشیش های  ارمنی  مراسم عبادی روزانه را در مکان‌های  مختلفی که  تحت  کنترل  فلسطینی ها  قرار خواهد گرفت،  بجا می‌آورند زیرا بر مبنای  حکم  صادره  از دادگاه  عثمانی  در سال 1852 حقوق کلیساها پاس  داشته  شده  و نقش  کلیساهای  مسیحی در مکان‌های  مقدس  تضمین  گردیده است هینتلیان می‌افزاید: “در صورت  تقسیم بندی  شهر، ما قادر نخواهیم  بود  پاسخگوی  تعهدات  شرعی  خود  در اماکن  مقدس  باشیم .”

شاید طرح  تقسیم بندی  شهر از لحاظ تئوریک  توجیه پذیر باشد ولی  ارمنیان  نسبت به عملی  بودن آن  تردید دارند. مدرس  سابق  مدرسه  علوم  دینی  می افزاید: “نگرانیم  که  همچون  نیکوزیا و برلین، تقسیم‌بندی  شهر قدیمی  باعث  اختلال در  دسترسی  به نقاط مختلف آن  گردد. زندگی  در بخش های مخصوص به خود شاید برای  فلسطینیان و اسرائیلی ها رضایت بخش باشد ولی  ارمنیان به واسطه  پیوندهای تنگاتنگ  اقتصادی، اجتماعی  و از همه  مهمتر مذهبی  باید امکان  دسترسی  به  هر دو بخش  را داشته  باشند.”

ی  با تأسف  اظهار می‌دارد: “از شواهد امر چنین  پیدا است  که  ارمنیان باید بهای  صلح  را بپردازند. بعلاوه  ما مهاجر نیستیم و اصالتاً به  این  سرزمین  تعلق  داریم. اصالتی  که  به  صدها سال  قبل  از مهاجرت  اسرائیلی ها باز می‌گردد” وی  با ناراحتی می‌گوید: “چنانچه  بخش  ارمنی‌نشین  به  حاکمیت  اسرائیل  در آید، تابعیت  اسرائیلی  را به  ما تحمیل خواهند کرد و لذا از سفر به  کشورهای  عربی ـــ بالاخص  اردن،  لبنان و سوریه ـــ جایی  که  بستگان  ما سکونت  دارند به  کلی محروم  خواهیم  شد.”

در واقع  اسرائیل  به  ارامنه  ساکن  اردن  یا ممالک  دیگر که  زادگاهشان  بیت  المقدس  بوده، اجازه اقامت  نمی‌دهد؛ همانطور که  به  فلسطینیان  نیز چنین  فرصتی  داده  نمی‌شود.                 

“علیرغم  اینکه  این  افراد در بیت‌المقدس به دنیا آمده اند و بستگان یا خانواده شان  ساکن  این  شهر هستند،  اسرائیل  از صدور مجوز اقامت  یا کارت  هویت  برای  آنان  اجتناب  می ورزد.”

اولویت‌های  انتخاب  کدامند؟

هر چند در جریان  مذاکرات  هیچ  کس  نظر ارمنیان را جویا نشده  است، ولی  آنان  چنین  حقی را برای  خود محفوظ می دارند. نخستین  اولویت  جامعه  ارمنی  عبارت  است  از ایجاد یک  موقعیت   بین‌المللی برای بیت المقدس  تحت  کنترل  مراجعی  چون  سازمان  ملل  یا نیروهای  چند ملیتی. البته  این  امر تازگی  ندارد و به  تصمیم  متخذه  در سال 1948 از سوی  سازمان ملل  مبنی  بر تقسیم  فلسطین  باز می‌گردد. واتیکان ـــ علی  الخصوص  پاپ  ژان  پل  دوم  ـــ نیز خواستار بر قراری  “موقعیت ویژه” برای  بیت المقدس  است.

اگر این خواسته پذیرفته نشود، خواسته دوم  حاکمیت  مشترک فلسطینی ـــ اسرائیلی است اما با تضمین‌های بین المللی. به عنوان مثال  حضور دادگاه  بین المللی  یا سیستم  قضایی که  کلیساها بتوانند در صورت بروز اختلافات با حکام، به  آن  رجوع  کنند.

یکی  از سخنگویان  خستگی‌ناپذیر “دیدگاه  مسیحیت” پیرامون  موضوع بیت المقدس، هاری هاکوپیان  وکیل  دعاوی و مدیر اجرایی  شورای خاورمیانه‌ای  دفتر کلیساهای  بیت‌المقدس  است. وی معترف  است  که  دست  یافتن  به  چنین  نتیجه‌ای کار دشواری است  ولی آن را امکان پذیر می داند منوط بر اینکه  فلسطینیان  و اسرائیلی ها از مواضع  تند خود عقب نشینی  نمایند و راه‌های عملی‌تری  را در پیش  گیرند.

در همین زمان  ارمنیان همراه  با سایر کلیساهای  مسیحی  به  امید اینکه  تأثیری  در روند گفتگوها داشته  باشند بر تلاش  خود  افزوده اند. سارو ناکاشیان  ساکن  مجموعه  سنت  جیمز که  رئیس  و مدرس  دانشکده  بازرگانی  دانشگاه  بیرزیت است چنین  اظهار می دارد: “اقتدار و قدرت  چانه‌زنی  جامعه  ارمنی  که  سرکردگی  آن  را اسقف  ارامنه  بر عهده دارد ناشی از اتحاد و همبستگی رهبران  کلیساها است.” در حالیکه  عالیجناب  اسقف  اعظم  عالی‌ترین  مرجع  قانونی  شناخته  شده  و عهده دار حقوق و وظایف  چندین سده‌ای  ارمنیان  بیت‌المقدس است، حضور مستمر جامعه  ارمنی  در این  شهر مقدس  نیز  توجیهی قانونی  دارد. آقازاریان  می  گوید: “حضور ارمنیان در بیت‌المقدس  تازگی  ندارد؛ اجداد ما سده‌است که  جزئی  از این  آب  و خاک  محسوب  می‌شوند”. و اشاره  به  این  دارد که  نمی‌توان  ارمنیان  را در روند مذاکرات  بیت  المقدس نادیده گرفت.

اصالت  جامعه 

تاریخچه جامعه  ارمنیان بیت‌المقدس  در مقام  قدیمی‌ترین جامعه دیاسپورای[1] ساکن خارج از کشور ارمنستان، به  قرون  نخست  هزاره  اول  باز می‌گردد. گنجینه های  نفیس، آثار  هنری، دستنوشت‌های  کهن و دارایی‌های  هنگفت  این  جامعه   که  حاصل  یک  دوره 1500  ساله  است، حوزه اسقفی بیت‌المقدس  را به  ثروتمندترین و شاید از لحاظ تاریخی  با سابقه‌ترین  مرجع  ارمنی  تبدیل  کرده  است. اولین ارمنیان در سایه  سپاهیان رومی و در مقام  سربازان  هنگ، مدیر، بازرگان و صنعتگر پا به  فلسطین  گذاشتند و در اواسط  سده اول  قبل  از میلاد  مسیح  زمانی  که تیگران  پادشاه ارمنستان تا منطقه  اکره  در سواحل مدیترانه  پیشروی   نمود تعداد بیشتری از ارمنیان در فلسطین  مستقر شدند. اما در طول  دوران  مسیحیت ارمنیان در سرزمین  مقدس استقرار دائم یافتند. راهبان  ارمنی  جزو  اولین  مؤٔسسان  دیرهای  کویری  فلسطین  به  شمار می‌روند. بی‌تردید در دوران  جنگ‌های صلیبی  (1291-1187)  ملکه  آردا، مورفیا و ملیسند از شاهزادگان  ارمنی  جزو اولین مبارزین  نهضت  حق  بیت المقدس  محسوب   می گردند. متعاقب  نسل‌کشی  امپراطوری عثمانی صدها پناهنده  و یتیم  ارمنی در بخش  ارمنی نشین  اسکان  داده  شدند. بسیاری  از بچه های  بی سرپرست  در مدرسه  علوم  دینی  ارمنیان  مشغول  تحصیل  شدند و بعضی  از آنان  به  برجسته ترین  رهبران  مذهبی  مبدل گشتند که  در این  بین  می‌توان  به  اسقف  یقیشه  دِردِریان   اشاره  نمود.  بعدها یعنی  متعاقب  جنگ  اعراب  و اسرائیل، پناهندگان  بیشتری  در سنت  جیمز سکونت  یافتند و تعداد  ارمنیان ساکن بخش  ارمنی نشین  به  حدود 8000 نفر رسید. از لحاظ تاریخی  جمعیت  این  جامعه  از 20000 نفر تجاوز نکرده  است  که عموماً ساکن  بیت المقدس، یافا، هایفا  و منطقه ای  که  امروزه  کرانه  باختری  ـــ بیتلحم، رام الله و غزه ـــ  نامیده می‌شوند بوده اند. بخش ارمنی نشین در ناحیه  جنوب  غربی شهر قرار دارد و مقّر مرکزی حوزه   اسقفی  ارامنه  در بیت  المقدس است.  این  بخش  شامل  مناطق  مسکونی،  درمانگاه،  دبیرستانی  با گنجایش 150  دانش‌آموز، کتابخانه‌ای  با صدهزار جلد کتاب،  کتابخانه  کتب  خطی  قدیمی  با 5000 نسخه  که  بزرگترین  در نوع خود بعد از ماتناداران  در ایروان  محسوب  شود، چاپخانه ای که  تاریخ  تأسیس  آن  به  سال 1833  بر می‌گردد، موزه  و تأسیسات دیگری است که  جملگی  در محوطه ای با دیوارهایی  به ضخامت  3  فوت محصور هستند. مقر حوزه اسقفی، کلیسای سنت جیمز است که در قرن  دوازدهم  بنا گردیده  و ساختمان  مرکزی  بخش  ارمنی نشین  را تشکیل  می  دهد.

پی‌نوشت:

1-جایگاه یا موطن ارمنیان خارج از ارمنستان دیاسپورا خوانده می‌شود که با گِیتوی Geto یهودیان  تفاوت‌های بسیاری دارد.  مترجم

فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 15 و 16 و 17

سال پنجم | بهار،تابستان،پاییز 1380 | 168 صفحه
در این شماره می خوانید: