|
تقریباً تمامی اقوام و ملل، پس از ابداع الفبا، با بهره گیری از شیوه های مختلف به نگارگری نوشتارها پرداخته اند. البته این موضوع را نیز نمی توان از نظر دور داشت که در میان برخی از تمدن های مهم، نقاشی سبب ابداع الفبا شده. با این حال، در هر دو مورد تزیین و تشریح نوشتارها و کتاب ها با استفاده ازتصاویر همواره روشی مرسوم برای توضیح و تفسیر بیشتر مطالب بوده و این امر در فن کتابت، از طریق هنر مینیاتور ارمنی، با جلوه و شیوه ای خاص ارائه شده است. پس از ابـداع الفبای ارمنی و با آغاز نهضت ترجمه، خیل عظیمی از کتاب های دست نویس، که بیشتر موضوعات مذهبی را شامل می شدند، جایگاه ویژه ای را در کتابخانه های دِیرها و کلیساها به خود اختصاص دادند. این امر سبب تحولی چشمگیر در هنر خطاطی و خوش نویسی شد و خطاطان ارمنی، شیوه هایی نوین را در فن کتابت بنا نهادند اما دیری نپایید که نسخه های خطی با خلائی بزرگ یعنی نبود خطوط،تزیینات و تصاویر برای تفسیر و توضیح بهتر نوشتارها رو به رو شد. در نتیجه، هنر نقاشی به کمک کاتبان آمد و آنها در کنار خطاطی به این هنر نیز اشراف یافتند و در تزیین و تذهیب کتاب ها به شیوه ای منحصر به فرد، از آن بهره جستند. آنان به خلق آثاری توفیق یافتند که نه تنها در عرصۀ هنر ارمنی بلکه در هنر بشری جاودانه شد. بیشتر کتاب های ارمنی که با بهره جویی از هنر نقاشی تزیین و تفسیر شده اند، موضوعاتی مذهبی دارند که در این میان انجیل ها، نسبت به سایر کتاب های دینی اعم از تورات، مجموعۀ دعاها و سرودهای مذهبی شمار بیشتری را به خود اختصاص داده اند. اوج هنر کتابت، تذهیب، تزیین و به خصوص، مینیاتور و آثار ماندگاری از این دست را باید درسال های آغازین قرن دوازدهم میلادی و در کیلیکیه جست و جو کرد. [2] در اواخر قرن یازدهم میلادی، در بخش جنوب غربی آسیای صغیر و در نقطه ای که به دریای مدیترانه منتهی می شد، دولتی ارمنی به نام پادشاهی کیلیکیه به وجود آمد. پایه گذران این دولت، که از آماج حملات اقوام مهاجم به ستوه آمده بودند، به منظور دستیابی به حکومتی سراسر آرامش و امنیت، با ترک سرزمین اصلی ارمنستان و مهاجرت به کرانه های دریای مدیترانه دولتی نوین ایجاد کردند که در طی حیات خویش و به مدت سه قرن به ارائۀ دستاوردهای مهم فرهنگی و تمدنی پرداخت. کیلیکیه، به علت قرار گرفتن در مسیر ارتباطی بین شرق و غرب، علاوه بر آنکه در اندک زمانی به دولتی ثروتمند تبدیل شد به دلیل ارتباط با ملت های مختلف همسایه و تلفیق فرهنگ های دیگر با فرهنگ بومی ارمنی به تحولاتی چشمگیر دست یافت که نه تنها در محدودۀ قلمرو خود بلکه در فراسوی مرزهای آن نیز به منزلۀ دستاوردی نو و بی بدیل در شکوفایی فرهنگی این تمدن تأثیرگذارد. [3]  نمونه ای از خوران انجیلی متعلق به 1262م جایگاهی که تمدن کیلیکیه در فن کتابت و هنر خطاطی و نقاشی مینیاتور به دست آورده از ارزش های برجسته و بی نظیر هنری برخوردار است. هنرمندان مینیاتور این حوزه در خلق هماهنگی، درخشش، تنوع و تعدد رنگ ها به چنان سطحی از تفاوت دست یافتند که نمونۀ آن را در هیچ یک از آثار هنرمندان دیگر ارمنی نمی توان دید. در این میان، پیکرنگاری و ترسیم چهره به آن درجه از ظرافت، دقت و واقعیت رسید که بدون اغراق می توان جایگاهی خاص برای آن در تاریخ هنر ارمنی در نظر گرفت. از 1113م، که نخستین انجیل مزین به تصاویری به شیوۀ مینیاتور در کیلیکیه عرضه شد تا پایان حیات این دولت کتاب های خطی بسیاری نگار گری شدند که در بین آنها آثار مربوط به اواخر قرن سیزدهم میلادی از اهمیت خاصی برخوردارند. علاوه بر اینکه خطاطی و خوش نویسی به دست هنرمندان این حوزه با استفاده از هنر نقاشی و ترکیب رنگ های متنوع، به ویژه، رنگ طلایی با سبکی متفاوت به اوج خود رسید هنرمندان این دوره بانی شیوه های متفاوتی در بیان و تفسیر موضوعات بودند. ترسیم چارچوبی هلالی شکل بر پایۀ چند ستون به صورت نمادی از محراب کلیسا، که دربرگیرندۀ فهرست مندرجات، فصول و باب های انجیل است، از مدت ها پیش در بسیاری از آثار کاتبان و هنرمندان مسیحی وجود داشت اما تزیین آن با عناصری از تصاویر گیاهان و پرندگان[4] از جمله ابداعات هنرمندان ارمنی این حوزه است. این جدول ها که خوران نامیده می شوند به دلیل استفاده از نمادهای فرهنگ ارمنی در نوع خود منحصر به فردند. [5] در میان هنرمندانی که در طول تاریخ حیات نقاشی مینیاتور و در حوزۀ پادشاهی کیلیکیه، بین سال های 1080ـ 1375م، به خلق آثاری ماندگار پرداخته اند توروس روسلین، استاد شگفت انگیز قلم نقاشی، از برجسته ترین شخصیت های این دوره محسوب می شود و آثار او مهم ترین جایگاه را در نقاشی کتاب های کیلیکیه و در فرهنگ ارمنی دورۀ قرون وسطا به خود اختصاص داده است. دربارۀ هنر روسلین و شیوۀ کار او در بسیاری ازکتاب ها و مقالات هنری دنیا مطالب جالب توجهی نوشته شده و نام او در پژوهش های مهمی که در زمینۀ تاریخ هنر و فرهنگ ارمنی صورت گرفته ذکر شده است. [6] دربارۀ زندگی و سرگذشت روسلین اطلاع چندانی در دست نیست اما از آنجایی که بیشتر نسخه های خطی بر جای مانده از این هنرمند به دست خود او کتابت شده این امکان را برای محققان فراهم ساخته تا با بررسی مطالبی که خود او در برخی از آثارش به ثبت رسانده نظریاتی در مورد زندگی و حیات هنری او ارائه دهند.  صفحه ای از انجیل زیتون متعلق به 1256م بر پایۀ یکی از نسخه های خطی برجای مانده از روسلین هنرمند مکانی به نام هرومکلا[7] را محل خلق آثار خود عنوان کرده. با توجه به اینکه این ناحیه، بین سال های 1151 ـ1292م، یکی از مراکز مهم مذهبی کلیسای ارمنی را تشکیل می داده حضور و فعالیت روسلین در این مکان چندان دور از ذهن به نظر نمی رسد. [8] یکی از نکات جالب توجه در آثار بر جای مانده از روسلین که کمک فراوانی به شناخت گذشتۀ نا آشنای او می کند آن است که هنرمند علاوه بر اینکه در بیشتر این نسخه ها نام خود را به ثبت رسانده این موضوع را نیز که نسخۀ خطی در زمان کدام پادشاه یا به دستور چه شخصی کتابت شده مد نظر داشته و در پاره ای موارد هم اطلاعات اندکی در مورد حوادث دوره ای که به کتابت آن اثر اشتغال داشته اشاراتی کرده است. قدیمی ترین اثر بر جای مانده از روسلین انجیلی تحت عنوان زیتون است که نخستین بار در این اثر متوجۀ نام هنرمند، که توسط خود او به ثبت رسیده، می شویم. او در این اثر نام خود را با عنوان توروس، ملقب به روسلین، آورده است. [9] بنابر نظر برخی مورخان، در فرهنگ رایج کیلیکیه، القاب افراد شامل نام نسب خاندان آنها می شده و به مثابۀ نام خانوادگی اشخاص به شمار می رفته. با در نظر گرفتن این موضوع که درطی قرون وسطا و در محدودۀ حکومت کیلیکیه فقط اشراف و نجیب زادگان می توانستند صاحب نام خانوادگی باشند، می توان نتیجه گرفت که احتمالاً روسلین نیز به خانواده ای از طبقۀ اشراف تعلق داشته. در مورد نسب خاندان توروس نکته ای که توجه محققان را به خود جلب کرده عنوان روسلین است که به هیچ وجه نامی مستعار در زبان ارمنی به حساب نمی آید. با توجه به نسخه های خطی برجای مانده از روسلین و اینکه او در حوزۀ تمدن کیلیکیه و بر اساس مضامین فرهنگ ارمنی آن دوره به خلق آثارش پرداخته در اینکه او فردی با ریشه های قومی و ملی ارمنی است شکی وجود ندارد اما اینکه چرا نام خانوادگی او ارمنی نیست امری است که به دلیل عدم نبود اطلاعات کافی دربارۀ زندگی هنرمند، مورد پژوهش بسیاری از محققان تاریخ هنر واقع و نظریات گوناگونی در این خصوص ارائه شده که البته هیچ یک ازقطعیت کافی برخوردار نیستند. در میان این نظریات، دیدگاهی نوین وجود دارد که از نظر معیارهای خاص تاریخی قابل بررسی است. بانی این نظریه به بررسی ریشه های تاریخی خاندان روسلین پرداخته و پس از مطالعات فراوان موفق شده روستایی را به همین نام در اسکاتلند بیابد. [10] بر پایۀ این تحقیقات روسلین روستایی مشهور در نزدیکی ادینبورگ[11] درسرزمین اسکاتلند است که قلعه و کلیسایی نیز به همین نام در آن وجود دارد. مالکان این ناحیه خاندانی موسوم به سین کلرس و یا سنت کلرس[12] و ملقب به روسلین بودند. اعضای خاندان مذکور در جنگاوری مهارت فراوان داشتند و طی جنگ های صلیبی به منزلۀ سرداران نظامی در جمع لشگریان صلیبی ها به نبرد پرداخته اند. بر اساس شجره نامه و اسناد خانوادۀ روسلین در حدود 1096م، فردی از این خاندان به نام بارون هنری روسلین، که فرماندهی لشگری از صلیبیان را بر عهده داشته، در پی حوادثی وارد سرزمین کیلیکیه شده است. [13] از دیدگاه نظریۀ یاد شده این امکان وجود دارد که بارون هنری روسلین با دختری ارمنی ازدواج کرده و در محدودۀ سرزمین کیلیکیه سکنا گزیده باشد و به این ترتیب، نام خانوادگی او به توروس که شاید از نوادگان وی بوده منتقل شده باشد. [14] این نظریه با دیدگاه نوین برخی مورخان ارمنی که معتقدند بیشتر صلیبیانی که درمحدودۀ ارمنستان در حال جنگ بوده اند با ارمنیان ازدواج کرده و در کیلیکیه ساکن شده اند همخوانی دارد. [15] در کنار نظریاتی از این قبیل برخی محققان نیز بر این باورند که لقب روسلین هیچ ارتباطی با خاندان توروس ندارد و مانند بسیاری از هنرمندان آن دوره، که دارای تخلص بوده اند این نام نیز تخلص هنری توروس به شمار می رود اما در مورد اینکه چرا روسلین چنین تخلصی را انتخاب کرده اتفاق نظر وجود ندارد. گروهی معتقدند که هنرمند حتماً بخشی از زندگی خود را به کسب مهارت نقاشی مینیاتور در خارج از محدودۀ کیلیکیه و در حوزۀ تمدن و فرهنگ بیزانس گذرانده و ممکن است انتخاب تخلص روسلین به آن دوره ارتباط داشته باشد. به هر حال، هیچ یک از این نظریه ها در پژوهش بنیادین آثار روسلین تغییری ایجاد نمی کند و در اینکه او به زبان ارمنی می نوشته و منشأ آثار مینیاتوری که خلق کرده برگرفته از ریشه های فرهنگ ارمنی و از نمادهای بارز آن است هیچ شکی بین محققان آثار وی وجود ندارد. [16] نکتۀ دیگری که توجه محققان تاریخ هنر را به خود جلب کرده دوران زندگی هنرمند است. اطلاعات ما در مورد تاریخ آغاز فعالیت هنری روسلین اندک است و در این مورد نیز نظرات متفاوتی مطرح شده. اگر قدیمی ترین اثر بر جای مانده از روسلین، یعنی انجیل زیتون، را مبنا قرار دهیم، در این صورت او در 1265م، که تاریخ پایان این اثر است، بین 25ـ 30 سال داشته. [17] بر طبق نظریه ای دیگر، که مطالعات گسترده ای را در زمینۀ هنر مینیاتور بیزانسی و ارتباط آن با هنرمندان کیلیکیه شامل می شود قطعیتی در اینکه انجیل زیتون نخستین کار روسلین بوده وجود ندارد و این امکان مطرح می شود که شاید وی پیش از خلق این اثر صاحب اثر یا آثار دیگری نیز بوده که بنا به دلایل گوناگون به دست ما نرسیده. همچنین با توجه به اطلاعات مربوط به زندگی هنرمندان بیزانسی، که دوران هنرآموزی را از سنین سیزده یا چهارده سالگی آغاز می کردند و نیز با نظر به برخی از آثار روسلین، که نشان دهندۀ تأثر او از هنر بیزانسی است، می توان نتیجه گرفت که روسلین مدتی را برای فراگیری هنر مینیاتور در محضر استادان بیزانسی و خارج از محدودۀ کیلیکیه سپری کرده. همگی این مسائل ما را به این نتیجه سوق می دهد که روسلین طی سال های 1262 ـ 1265م به درجۀ استادی رسیده بوده و بین سی تا چهل سال سن داشته. [18] به این ترتیب، اگر سال 1268م را به منزلۀ تاریخ واپسین اثر روسلین در نظر گیریم، او دوازده سال به فعالیت هنری پرداخته اما اگر سایر آثاری را که به روسلین نسبت داده می شود نیز در مجموعۀآثار متعلق به او قرار دهیم، این محدودۀ زمانی اندکی گسترش می یابد و دوره ای بیش از بیست سال را شامل می شود. [19] با این همه، به جرئت می توان گفت که کاستی اطلاعات در مورد سرگذشت روسلین چیزی از ارزش های هنری او نمی کاهد و تنها با یک نگاه به آثار او می توان دریافت که وی هنرمندی بی بدیل با توانایی هایی متفاوت و خالق و مبدعی بی نظیر در عرصۀ هنر ارمنی است.
سیری در آثار روسلین روسلین در خلق آثار خود علاقۀ خاصی به هنر مینیاتور داشته. این امر در تمام نسخه های خطی ای که از وی برجای مانده به چشم می خورد و در برخی موارد آنچنان اغراق آمیز می شود که برای شرح و بیان موضوعات به جای نوشتار به نقاشی مینیاتور بسنده کرده و نقاشی را به نوشتن و تفسیر موضوعات ترجیح داده. توروس در مینیاتورهای خود به شیوه ای متفاوت و پیشرفته در پیکرنگاری دست یافته و آثار او در این زمینه سرشار از عناصر جدایی ناپذیر فرهنگ ارمنی در دورۀ مذکور است و در عین حال نشانه هایی از فرهنگ ساکنان حاشیۀ دریای مدیترانه را نیز شامل می شود که بیانگر ارتباط های فرهنگی دولت کیلیکیه با اقوام همسایۀ خود است. [20] از روسلین هفت نسخۀ خطی موجود است که با بهره جویی از هنر نقاشی مینیاتور و تذهیب آنها را تزیین کرده و به طور قطع می توان آنها را اثر خود وی دانست. [21] چنان که گفتیم نخستین اثری که از روسلین بر جای مانده انجیلی با عنوان زیتون، متعلق به 1256م، است. [22] در این اثر روسلین در کشیدن تک چهره ها به سادگی روی آورده و چهره هایی که ترسیم کرده فارغ از هرگونه روش پیشرفته ای است و از سبک خاصی پیروی نمی کند. دست نوشته های این اثر با حاشیه ای از عناصر طبیعت و گیاهان تزیین شده اند و چهرۀ نویسندگان انجیل های چهارگانه درصفحات آغازین مربوط به هر یک از آنها، موجود است. نگارگری با استفاده از خطوط قوی و به هم پیوستۀ قلم مو که در نقطه ای خاص به پایان می رسند، از ویژگی های این اثر و از نخستین ابتکارات روسلین به شمار می رود. [23]
انجیل دیگری متعلق به 1260م[24] از روسلین در دست است که اگرچه در پاره ای موارد تأثیرپذیری آفرینندۀ اثر را از آثار هنرمندان بیزانس نمایان می سازد نوع خطوط به کار رفته در مینیاتورهای آن دارای ویژگی خاصی ست. این اثرمهارت استاد را در طراحی نشان می دهد و سر آغازی است برای شیوه ای که روسلین بانی آن بود. [25] در میان مینیاتورهای این اثر، روسلین بر روی موضوع تولد مسیح تأکیدی خاص داشته و این واقعه را با پیکرنگاری منحصر به فردی به تصویر کشیده. در این تصویر مریم مقدس و مسیح بر روی تختی پر جلال، نزدیک غاری، ترسیم شده اند. هنرمند در قسمت بالای تصویر نواری قوسی شکل به رنگ آبی کشیده که در آن هشت فرشته قرار گرفته اند و در پایین، در زاویۀ سمت چپ، چهرۀ متی[26] را تصویر و به این صورت مشخص کرده که در اینجا واقعۀ تولد مسیح از زبان متی روایت می شود. در اثر فوق روسلیـن تمام مهارت و تبحـر خود را، در ترسیـم چهرۀ مریم مقدس، به کار بسته و علاوه بر اینکه پیـکر او را، نسبت به سایر شخصیت های حاضر، برجسته تر طراحی کرده با قرار دادن آن در زاویه ای مناسب کوشیده تا جذابیت و معصومیتی خاص به او بخشد و توجه بیننده را به آن جلب کند. [27] از آثار دیگر روسلین می توان به انجیلی با عنوان سباستیا ،[28] متعلق به 1262م،[29] اشاره کرد. در این اثر مهارت و استادی او در نقاشی مینیاتور کاملاً مشهود است و با بهره گیری ازترکیب رنگ هایی خاص خود و سایه روشن های منحصر به فرد موفق به خلق شیوه ای نوین در کشیدن تک چهره و پیکر نگاری شده. تمامی مینیاتورهای این اثر دارای ارزش هنری خاص و در جای خود قابل بررسی و تجزیه و تحلیل اند. در این انجیل هم موضوع تولد مسیح، که ویژگی های فراوانی را در خود جای داده، از جمله موارد قابل توجه است. اثر، از لحاظ سبک و شیوۀ طراحی، همانندی فراوانی با هنر استادان مینیاتورساز سرزمین های هم جوار، به ویژه، مینیاتور های مربوط به فرهنگ صلیبیان در شرق دارد. هنرمندان این عرصه، پس از در هم آمیختن فرهنگ سرزمین اصلی خویش با مکانی که در آن سکونت یافته بودند، به سبکی نوین در زمینۀ هنر مینیاتور دست یافتند که مورد توجه هنرمندان بومی قرار گرفت و استادانی چون روسلین با تأثر از این شیوه ها و به کارگیری سبک های سنتی ارمنی، خود مبتکر روشی نوین در خلق آثاری از این دست شدند. [30] روسلین در این مینیاتور صحنۀ تولد مسیح را فارغ از هر گونه چهارچوبی که نقاشی را در خویش محصور سازد، طراحی کرده. در گوشه ای از اثر چوپانی را می بینیم که بره ای در دست دارد و نقاش آن را به منزلۀ هدیه ای که به مناسبت تولد مسیح برای او به ارمغان آورده شده، نشان داده. وجود چوپانان در این مینیاتور نمادی از فرهنگ قومی ارمنی و موضوعی است که بارها در آثار هنرمندان ارمنی قرن یازدهم میلادی دیده شده.
صحنۀ مصلوب شدن مسیح در انجیل سباستیا از دیگر مینیاتورهای قابل بحث این اثر است. تصویر سرشار از نمادهای قومی و فرهنگی ارمنی است که با شیوه و سبکی نوین در هم آمیخته شده و باز به گونه ای متأثر از هنر نقاشان مینیاتور فراسوی مرزهای کیلیکیه است. در مورد طراحی پیکر مسیح مصلوب بین کارشناسان تاریخ هنر اختلاف نظر وجود دارد. اینکه روسلین پیکر مسیح را متأثر از نمونه های بیزانسی آن طراحی کرده یا اینکه ابتکار خود او بوده هنوز به درستی معلوم نیست اما به جرئت می توان گفت تصویر فرشتگان بر بالای سر مسیح ریشه در مکاتب نقاشی ایتالیای قرن دوازدهم میلادی دارد. چهرۀ مریم مقدس و دیگر قدیسان بر اساس شیوه های مجسمه سازان و پیکرتراشان باستانی ارمنی ترسیم و شخصیت ها در حالت اشاره به سوی مسیح مصلوب طراحی شده اند، موضوعی که به ندرت می توان در آثار دیگر هنرمندان قرون وسطا مشاهده کرد. روسلین در این تصویر، با قرار دادن مسیح مصلوب در مرکز اثر، توجه ها را به سوی او معطوف کرده. سر و قسمت بالای بدن مسیح تا اواسط نیم تنه به سوی فرستادگان آسمانی و فرشتگان متمایل است در حالی که پاها رو به سوی موجودات زمینی دارد. توروس با این شیوه قصد داشته تا طبیعت دوگانۀ الهی و زمینی مسیح را به مخاطب نشان دهد. می توان ادعا کرد کشیدن چنین تصویری از مسیح مصلوب، در قالب و ترکیبی قابل توجه و به یادماندنی و به این شکل گسترده، با جزئیات و حواشی قابل درک از ابتکارات روسلین بوده و چنین شیوه ای در آثار هیچ یک از هنرمندان پیش از او دیده نشده. صحنۀ پاییـن آوردن مسیـح از صلیب نیز از دیگر مینیاتورهای موجود در انجیل سباستیاست که روسلین آن را تدفین نامیده. [31] روشی که در این تصویر برای ترسیم چهرۀ مریم مقدس به کار رفته قرابت بسیاری با آثار هنری ایتالیایی و فرانسوی قرن دوازدهم و اوایل قرن سیزدهم میلادی دارد. [32] در این تصویر مریم مقدس نزدیک به پیکر مسیح و در حالی که سر او را دردست دارد، که نشانی از حمایت و مراقبت اوست، طراحی شده. نکته ای که در این تصویر توجه محققان ارمنی را به خود جلب کرده چهرۀ دو حواری مسیح در سمت چپ مینیاتور است که در حال سوگواری اند. روسلین آنها را با چهره ای غمگین نمایانده و با انتخاب رنگ های تیره برای پوشش آنها نمادی از عزاداری را در نقاشی خود جای داده که کاملاً برگرفته از آداب و مراسم تدفین سنتی ارمنی است. [33]
در انجیلی متعلق به 1262م، که نام روسلین در آن به عنوان پدید آورنده به ثبت رسیده، هنرمند در این اثر تمام سعی و تلاش خود را برای رهایی از محدودیت های موجود در فرهنگ قرون وسطا به کار برده. استفاده از رنگ های متنوع و شاد، ایجاد تغییراتی در کشیدن تک چهره ها با استفاده از سایه روشن های خاص و بهره گیری از شیوه ای متفاوت در طراحی، همگی از جمله عواملی هستند که سبب ایجاد تغییراتی اساسی در مینیاتورهای موجود در این اثر شده اند و به شخصیت های آن روحی تازه بخشیده اند. البته، در این اثر نیز روسلین، در پاره ای موارد، تحت تأثیر هنرمندان مکاتب مختلف قرون وسطا بوده اما به مانند آثار پیشینش نمادهای سنتی ارمنی جایگاهی خاص در مینیاتورهای او دارند و توروس با در کنار هم قرار دادن آنها موفق به خلق شیوه ای نوین شده. [34] از نکات بسیار جالب این انجیل، تصویر مینیاتوری از خاندان سلطنتی کیلیکیه است که مراسم ازدواج شاهزاده لئون[35] را با شاهزاده خانم کران[36] نشان می دهد. تاریخ این ازدواج، یعنی 1262م، که با زمان کتابت انجیل مصادف بوده، در نسخه های خطی در کنار تصویر مراسم ثبت شده است. روسلین این تصویر را به صورت نمادی از مراسم ازدواج ارائه کرده. در بالای سر این زوج، چهرۀ مسیح را می بینیم در حالی که دست هایش را به نشانۀ تقدس قرار داده و در دو طرف او فرشتگانی به تصویر کشیده شده اند. روسلین در این اثر سعی داشته ذات مقدس خاندان پادشاهی را، به شیوه ای که در آثار بسیاری از هنرمندان قرون وسطا مرسوم بوده، به تصویر کشد. [37] موضوع برکت دادن مسیح به پادشاه و شکل عرفانی دادن به آن از موضوعاتی است که در بسیاری از نقاشی های دیواری کلیساهای مربوط به قرون وسطا نیز دیده می شود و در این مورد تأثیرپذیری روسلین از آثار یاد شده کاملاً مشهود است. [38] طرح لباس شاهزاده خانم کران از لباس های ابریشمی ارمنی گرفته شده و دارای قسمت های رنگین کمان گونه ای به شیوۀ کار بافندگان ارمنی قرون وسطاست. در مقابل تصاویری از شیر، ماه و خورشید در لباس شاهزاده لئون، نقش هایی است که به ندرت در پوشش شاهزادگان ارمنی این دوره وجود داشته و اقتباس کاملی از هنر ابریشم بافی مردمانی با فرهنگ مدیترانه ای است. [39] البته، این نکته را نیز باید در نظر داشت که پس از تاج گذاری لئون دوم (1187ـ 1219م)، پادشاه بیزانس تاجی همراه با پرچمی به نقش شیر به وی اعطا کرد و از آن پس بر روی سلاح ها و نشان های پادشاهی حکومت ارمنی کیلیکیه تصویر شیر نقش می شد. [40] احتمال دارد روسلین نیز به همین دلیل نقشی از شیر بر روی لباس لئون کشیده باشد.
در تصویر، شاهزاده خانم کران پوششی برسر دارد که برگرفته از سنت های ارمنی است و رسمی معمول در مراسم ازدواج آن دوره بوده و بیشتر عروسان با چنین پوششی در مراسم ازدواج و کلیسا حضور می یافتند[41] اما هالۀ پیرامون سر او، که با صلیب و کنگره هایی کوچک به رنگ آبی در پس زمینه ای طلایی تزیین شده، متأثر از آثار بیزانسی قرن یازدهم و دوازدهم میلادی است. این مینیاتور، جدای از ارزش هنری، از منظر تاریخی نیز به دلیل ثبت واقعه ای تاریخی دارای ارزشی ویژه است که توروس در آن در قالب مورخی نقاش ظاهر شده. [42] محققان تاریخ هنرموفق به کشف صفحاتی از انجیلی متعلق به 1265م شده اند که در برخی نسخه های آن نام توروس روسلین به منزلۀ خالق اثر به ثبت رسیده. [43] برخی پژوهشگران به دلیل موجود نبودن همۀ صفحات این نسخه، بر آن اند که با قاطعیت تمام نمی توان کل اثر را ازآن روسلین دانست اما بیشتر کارشناسان معتقدند که با توجه به اینکه قسمت بیشتر نسخه های موجود دارای امضا و نام روسلین است می توان مدعی شد که اثر حاصل دسترنج وی است. مینیاتورهای این انجیل طرحی ساده دارند و روسلین در آن از منطق پیچیده ای برای به تصویر کشیدن حوادث و وقایع استفاده نکرده. تنوع در رنگ ها، دقت در ترکیب طراحی ها، حرکات و جزئیاتی که در شخصیت ها و بیان روحیات آنها دیده می شود همگی از ویژگی های این اثر به حساب می آیند. [44] معجزۀ زنده شدن لازاروس[45]به دست مسیح ازموضوعات مورد توجه روسلین بوده که با استفاده از تصویر به بیان آن پرداخته و در عین سادگی، بیان واضحی از آن ارائه داده. این نقاشی تفاوت چندانی از لحاظ سبک و شیوه با آثار پیشین هنرمند ندارد و از جزئیات کمتری نیز برخوردار است اما استفادۀ او از مختصات ویژه ای در تفسیر سادۀ این واقعه سبب شده که این اثر اهمیتی خاص در عرصۀ هنر مینیاتور ارمنی کیلیکیه داشته باشد. [46] روسلین در 1266م به کتابت، تزیین و نقاشی مجموعه ای از دعاهای روزانه و آداب مراسم مذهبی کلیسای سنتی ارمنستان، با عنوان ماشتوس پرداخته. او در این اثر در جایگاهی فراتر از یک استاد مینیاتور قرار گرفته و با تأثر از حوادث زمان خویش با تکیه بر مبانی دینی و عرفانی اقدام به خلق آثاری کرده که در درون خود بسیاری از رنج ها و آلام ملت ارمنی را، در این برهه از تاریخ ارمنستان جای داده اند. [47] در سال خلق این اثر، یعنی 1266م، ممالیک مصر محدودۀ سرزمین حکومت ارمنی کیلیکیه را آماج حملات خود قرار دادند و در مدت زمانی نه چندان طولانی موفق شدند دشت کیلیکیه را به تصرف درآورند. آنان دست به کشتار بسیاری از ساکنان شهرهای مختلف زدند و بناهای آن را به آتش کشیدند. [48] توروس در این اثر خود در مینیاتوری به تفسیر معجزۀ حضرت موسی و شکافته شدن دریای سرخ پرداخته. این مینیاتور نخستین اثری است که با این موضوع در عرصۀ هنر مینیاتور ارمنی شکل گرفته. تصویر دو گروه از افراد را نشان می دهد. در سمت چپ و در قسمت پایین صفحه گروهی از ارتشیان فرعون قرار دارند که در رأس آنها فرعون در نقطه ای، در پایین صفحه، در حال غرق شدن در گرداب است. لباس ارتشیان فرعون شباهت فراوانی به لباس نظامیان ممالیک مصر دارد و روسلین در این اثر سپاه فرعون را به صورت نمادی از لشگریان مصر به تصویر کشیده. در سمت راست نقاشی نیز گروه رهاشدگان قرار دارند که در رأس آنها حضرت موسی، در حالی که عصایش را به سوی دریا نشانه رفته، ترسیم شده است. روسلین با کشیدن فرشته ای در اوج آسمان با شمشیری در دست، قصد داشته تا مبارزه با ظلم و بیدادگری را به تصویر کشد. [49] نماد شمشیر در برخی از کتاب های متعلق به آثار نقاشان مینیاتور قرون وسطا برای تفسیر موضوعاتی چون روز قضاوت دیده می شود. [50] واپسین اثر روسلین، انجیلی است معروف به مالاتیا که بین 1267ـ 1268م، خلق شده. انجیل مالاتیا شامل بهترین آثار مینیاتور روسلین است. ویژگی هایی که وی در خلق روحیات شخصیت های اثر به کار برده، نشان دهندۀ مهارت و تسلط او در به تصویر کشیدن وقایع انجیل و درک وی از حوادث نقل شده در آن است. خروج روسلین از قید و بندهای هنری مرسوم در قرون وسطا، با استفاده از ترکیبی خاص، نوعی نوزایی را در اندیشۀ وی نشان می دهد. مینیاتوری که پیشواز مردم از مسیح را به گونه ای خاص به تصویر کشیده، بر خلاف نمونه های پیشین آن از جزئیات بیشتری برخوردار است و روسلین در توضیح این واقعه نهایت خلاقیت خود را به کار برده. تصویر شهروندانی که به استقبال مسیح آمده اند، استفاده از پس زمینۀ طلایی رنگ که برای نشان دادن عناصر اصلی با رنگ های گرمی چون قرمز تلفیق شده اند، وجود حرکت برای همۀ شخصیت ها و طرحی که کل چهارچوب نقاشی را فرا گرفته همگی از ویژگی های این اثر و از ابداعات مختص روسلین محسوب می شوند. [51] در مینیاتوری از معجزۀ زنده شدن لازاروس به دست مسیح، منطق، هماهنگی و ترکیب شگفت انگیز رنگ ها نمایانگر سبک و شیوۀ خاص روسلین است. او در طراحی چهره های این اثر آنچنان دقت و مهارتی به کار برده که به جرئت می توان آن را یکی از بهترین مینیاتورهای وی دانست. چهره ها بر خلاف برخی از کارهای پیشین او با فاصله ای مناسب از یکدیگر قرارگرفته اند و هنرمند در ترسیم جزئیات آنها دقت فراوانی به کار برده.
در این اثر، روسلین در تفسیر واقعۀ مصلوب شـدن مسیح طرحی تکامـل یافته و تـا حدودی دگرگـون شده، نسبت به مینیاتورهای پیشین خود ارائه می دهد. ترکیب کلی تصویر از هماهنگی و شفافیت فوق العاده ای برخوردار است. تمامی بخش های آن با آهنگی یکنواخت در ارتباط با یکدیگرند. هر جزئی از طرح بر طبق برنامه ای واحد ایجاد شده و همۀ طراحی های جانبی تابع طرح اصلی، یعنی مسیح مصلوب، هستند. این اثر نشان می دهد که توروس در خلق آثار مینیاتور خود به دستاوردهای نوینی رسیده بود. مینیاتور مربوط به صحنۀ پایین آوردن مسیح از صلیب نیز از آثار مورد توجه در انجیل مالاتیاست است. روسلین در اینجا نیز چهارچوب منطق خویش را با گنجاندن شخصیت هایی چون مریم مقدس حفظ کرده و با ارائۀ طرحی غمگین از چهرۀ او مهارت خود را در طراحی جزئیات به اثبات رسانده. روسلین در این اثر سر مسیح را کمی متمایل به عقب طراحی کرده و از این طریق قصد داشته رنج و آلام او را پس از مصلوب شدن به مخاطب بفهماند. این تصویر به خوبی آشکار می کند که او این واقعه را بارها در ذهن خود مجسم کرده و جزئیات این اثر حاکی از سیر تکاملی هنرمندی است که به سبکی مختص به خود دست یافته. [52] در کنار این مجموعه چند اثر دیگر نیز وجود دارد که فاقد امضا و نام و پدید آورندۀ آنها نامعلوم است اما برخی محققان بر این باورند که با توجه به وجود مشترکات، همانندی در شیوۀ نقاشی و رنگ های به کار رفته می توان آنها را متعلق به روسلین یا شاگردان وی دانست که تحت نظارت او به کتابت و نگارگری پرداخته اند. این موضوع تا به امروز در حد یک نظریه باقی مانده و این آثار به منزلۀ آثاری مطرح اند که تنها امکان انتساب آنها به روسلین وجود دارد. این دست آثار مورد تجزیه و تحلیل هایی گسترده قرار گرفته و کارشناسان تاریخ هنر نظرات و دیدگا ه های گوناگونی دربارۀ آن ارائه داده اند که هریک در جای خود شایستۀ تأمل و پژوهش و نیازمند صفحات فراوانی برای بازگویی مطالعات و مطالب نوشته شده است. از این رو، تنها به ذکر چند مورد از این آثار و ارائۀ تصویری از آنها بسنده می کنیم. انجیلی متعلق به 1272م با عنوان ملکه کران[53] مجموعه ای از دعاهای مذهبی کلیسای سنتی ارمنستان، متعلق به 1286م، با عنوان جاشوتس انجیـلی متعلـق بـه 1287م انجیـلی متعلـق بـه دهۀ 80 قرن سیزدهم میلادی[54] انجیلی متعلق به اواخر قرن سیزدهم میلادی با عنوان ایشخان واساک[55] آثار روسلین در عرصۀ نگارگری و هنر مذهبی ارمنی نمایانگر مکتبی است که نماد و مبدع بزرگ آن خود اوست. تکیه بر توانایی های هنر ارمنی و ذهنیت و خلاقیت روسلین و وسعت مطالعات و اشراف او به هنر مذهبی مسیحی آنچنان درک و بینشی به وی بخشید که در اندک مدتی موفق به ارائۀ سبکی نوین در این عرصه شد. افق دید روسلین در محدودیت های مرسوم قرون وسطا محبوس نشد و از هر فرصتی برای گریز از محدودیت ها به منظور ارائۀ درک بهتری از حوادث و وقایع بهره جست. دست نوشته های او، که با عناصری گوناگون از طبیعت مزین شده اند، نمونۀ بارزی از این مدعا هستند که روسلین هنرمندی واقع گراست و سعی دارد از ترکیب ذهنیات خود، که برخاسته از نگرشی واقعی است، اثری جاندار و پر مایه را به مخاطب ارائه دهد. ارائۀ چنین تصویری، با ویژگی هایی به این گستردگی، در نهایت ظرافت و ادراک، از خصوصیات نادری است که در مجموعۀ آثار این دوره کمتر می توان دید. آثار مینیاتور روسلین نه تنها ادامۀ مسیر هنرمندان پیش از او در عرصۀ هنر ارمنی کیلیکیه است بلکه وی با نگرشی نوین و با تکیه بر خلاقیت و ابتکارات خویش این هنر را به تعالی رساند. [56] از آنجایی که از 1268م به بعد اثری با نام و امضای شخص روسلین موجود نیست بیشتر محققان بر این باورند که احتمالاً وی از اواخر دهۀ هفتاد قرن سیزدهم میلادی در قید حیات نبوده اما سبک و شیوه ای که او بنیان نهاد به دست شاگردانش تا واپسین سال های قرن سیزدهم میلادی و در بسیاری از آثار این دوره نمود یافته است.[57]
منابع: Abgarian , G. V. The Matenadaran. Yerevan: Armenian State Pcb.House, 1962. Azaryan, L. Toros Roslin , Hay Meshakooitei Neshanavor Gordzichner V-VXII darer. Yerevan: Yerevanei Hamalsaranei Heradarakchootiun, 1976. Cormack,Rabin. Byzantine Art. Oxford: Oxford University , 2000. Der Nersessian, Sirarpie. Armenian And Byzantine Empire :A Brief Study Of Armenian Art And Civiliziation. Cambridge: Harvrard University ,1945. ـ. Armenian manuscripts In The Walters Art Gallery.Baltimore: The Trusstees, 1973. ـ. L’Art Armenian Des Origines Au XVIIE Siecle. Paris: Arts Et Methiers Graphiques, 1977. ـ. Miniature Painting In the Armenian Kingdom Of Cilicia From Twelfth To the Fourtheen Century. Washington D.C: Trustees For Harvard University, 1993. Doornov, L. A. Haykakan Manranekarchootiun, Translated by R. F. Drambian.Yerevan :Hayasdan Hradarakchootiun , 1967, On The Base Of Gospel Of 1272 & Jashots,1286 & Gospel Of XIII century.Yerevan: Matenadaran, No. 197,979,9422. Chookaszian, Levon.The Art Of Byzantium, Countries of The Latin West And The Heritage Of Toros Roslin, The17 th International Byzantine Congress. Washington D.C :Dumbarton Oaks/ Georgetown university, August 3-8, 1986, On the base of Gospel, 1260. Yeroosaghem: Patriarchate Library, No.251; Gospel ,1262. Yeroosaghem:Armenian Patriarchate library, No.266; Gospel,1265.Yeroosaghem: Armenian Patriarchate library, No. 1965; Gospel Of XIII century.Washington: Freer Gallery Of Art, No. 32. 18; Gospel Of Queen Keran, 1279. Yeroosaghem: Armenian Patriarchate library, No. 2563; Malatia Gospel, 1267-68. Yerevan: Matenadaran, No. 10675; Mashtos, 1266. Yeroosaghem:Armenian Patriarchate library, No 2027; Sebastia Gospel, 1262. Baltimore: walters gallery, No 539; zeytoun Gospel , 1256. Yerevan: Matenadaran, No. 10450. ـ.Toros Roslin & Painting, XVIII International Congress Of Byzantologists. Moscow: Moscow State University , August 8-15, 1991. Hazard, Henry W.A. History Of The Crusades, The Art And Architecture Of The Crusades States. Madison: The University Of Wisconsin , 1977, Vol 5. Lang, David Marshal. Armenia Cradle Of Civilization. London: Allen & Unwin, 1986. Mathews ,Thomas. F .; Avedis K. Sanjian , Armenian Gospel Icnography. Washington D.C Dumbarton Oaks: Trustees For Harvard University, 1991. Molin, Kristian.Unknown Crusader castles. London: Cambridge university , 2001. Parsamian, V. A. & Others. Hay Joghovertie Badmootiun.Yerevan: Loois Heradarakchootiun 1965, Vol. 2. Redgate, A.E. The Armenians. Madlen: Blackwell, 2000. Rice, David Talbet. Art Of The Byzantine Era.New York : Prager, 1963. Ross,Thomas Sherrer.The Cilician Kingdom Of Armenia. Edinburg: Scottish Academia,1987. Sinclair, Andrew. The sword And Grail. newYork: Grown Publishers, 1992. Walter, Christopher. Prayer And Power In Byzantine And Papal Imagery. Aldershot:Variorum, 1993. Zurabyan. T. Toros Roslin.Yerevan: Sovetakan Gerogh, 1978. www. Armeniastudies.edu. www. Discoverarmenia. Info. www.Nationsillustrated.com. www.persons.am. پی نوشت ها: [1]Toros Roslin1ـ [1]1. L. A. Doornov, Haykakan Manranekarchootiun, Translated by R. F. Drambian (Yerevan:Hayasdan Heradarakchootiun, 2ـ 1967), P. 10-12.
در برخی منابع حکومت ارمنی کیلیکیه به صورت ارمنستان صغیر، ارمنستان جدید یا ارمنستان کیلیکیه عنوان شده است. 4ـ این جدول ها در لاتین به صورت Canon Table نامیده و در بیشتر انجیل ها از قرن چهارم میلادی به شیوه های متعددی ارائه شده اند. [1]2. Doornov, ibid, p. 14-18 .5ـ [1]6ـ رک T.Zurabyan,Toros Roslin(Yerevan:Sovetakan Gerogh, 1978) ; G.V.Abgarian, The Matenadaran (Yerevan: Armenian State Pcb. House, 1962), p. 57-59. [1]1. Hromkla7ـ ناحیه ای در بخش شرقی پادشاهی ارمنی کیلیکیه که در آن قلعه ای مستحکم قرار داشت و از قرن یازدهم میلادی به بعد بارها به دست پادشاهان ارمنی دولت کیلیکیه مورد بازسازی قرار گرفت. این قلعه در منابع عربی با عنوان قلعۀ الروم ثبت شده است. [1]2. Levon Chookaszian , The Art Of Byzantium, Countries of The Latin West And The Heritage Of Toros Roslin, The 17 th 8ـ International Byzantine Congress( Washington D. C :Dumbarton Oaks/ Georgetown university , August 3-8 , 1986) ; A.E. Redgate ,The Armenians(Madlen:Blackwell , 2000), p. 257-260 ; Henry W. Hazard , A History Of The Crusades , The Art And Architecture Of The Crusades States (Madison: The University Of Wisconsin , 1977), Vol. 5, p. 137.
[1]1. L. Azaryan, Toros Roslin, Hay Meshakooitei Neshanavor Gordzichner V-VXII darer(Yerevan: Yerevanei Hamalsaranei Heradarakchootiun, 1976), p. 322&323; Chookaszian,ibid, zeytoun Gospel, 1256 ,Yerevan: Matenadaran, No. 10450.10ـ [1]2. Edinburg11ـ [1]3. Sinclairs – Saint Clairs 12ـ [1]4. Andrew Sinclair, The sword And Grail(newYork:Grown Publishers, 1992), p. 1,2&4.13ـ در خلال این سال ها عده ای از صلیبیان، پس از بازگشت از نبردی سنگین، در محدودۀ دشت کیلیکیه و ارتفاعات توروس اردو زده بودند. [1]5. Chookaszian, ibid .14ـ 15ـ ر.ک: Sirarpie Der Nersessian, L’Art Armenian Des Origines Au XVIIE Siecle (Paris:Arts Et Methiers Graphiques,1977), p. 133. [1]2. Azaryan, ibid , p. 323; Doornov,ibid, p. 206; Zurabyan, ibid.16ـ [1]3. Azaryan, ibid , p. 323.17ـ [1]1. Chookaszian,The Art Of Byzantium, Countries of The Latin West And The Heritage Of Toros Roslin, The 17th 18ـ International Byzantine Congress, ibid. [1]2. Doornov, ibid. , p. 206. 19ـ [1]3. Azaryan, ibid. , p. 322.20ـ نیزر.ک: Rabin Cormack, Byzantine Art (Oxford: Oxford University, 2000). [1]1. Chookaszian, The Art Of Byzantium, Countries of The Latin West And The Heritage Of Toros Roslin, The 17 th 21ـ International Byzantine Congress, ibid ; Thomas F. Mathews And Avedis K. Sanjian, Armenian Gospel Icnography (Washington D.C Dumbarton Oaks: Trustees For Harvard University, 1991), p.60 ; David Talbet Rice , Art Of The Byzantine Era (New York : Prager, 1963), p. 152. [1]2. Chookaszian,ibid, zeytoun Gospel 1256 .22ـ 23ـ ر.ک: Sirarpie Der Nersessian, Armenian And Byzantine Empire :A Brief Study Of Armenian Art And Civiliziation (Cambridge:Harvrard University , 1945). [1]1. Chookaszian, ibid, Gospel 1260, Yeroosaghem: Armenian Patriarchate library, No. 251.24ـ [1]2. Azaryan, ibid , p. 326.25ـ [1]3. Matthew26ـ یکی از دوازده حواری مسیح که یکی از انجیل های چهارگانه نیز به دست او نگاشته شده. [1]1. Chookaszian,ibid. 27ـ [1]2. Sebastia28ـ [1]3. Sirarpie der Nersessian, Armenian Manuscripts In The Walters Art Gallery (Baltimor: The Trustees, 1973); 29ـ Chookaszian, Sebastia Gospel, 1262. Baltimore: walters gallery , No. 539 . [1]4. Sirarpie Der Nersessian, Miniature Painting In the Armenian Kingdom Of Cilicia From Twelfth To the Fourtheen 30ـ Century (Washington , D.C: Trustees For Harvard University, 1993), p. 93 – 102. [1]1. Der Nersessian, Armenian Manuscripts In The Walters Art Gallery, ibid; Chookaszian, ibid, Sebastia Gospel, 1262.31ـ [1]2. David Marshal Lang, Armenia Cradle Of Civilization(London: Allen & Unwin, 1986), p. 234. 32ـ [1]3. Der Nersessian, Armenian Manuscripts In The Walters Art Gallery, ibid; Chookaszian, ibid, Sebastia Gospel, 1262.33ـ [1]1. Azaryan, ibid, p. 326; Chookaszian, ibid, Gospel,1262, Yeroosaghem:Armenian Patriarchate library, No. 2660.34ـ [1]2. Leon35ـ منظور لئون سوم، پادشاه دولت ارمنی کیلیکیه، است که از 1270ـ 1289م سلطنت کرد. [1]3. Keran36ـ همسر لئون سوم و ملکۀ کیلیکیه. او دختر بارون هتوم از سرداران نظامی برجستۀ کیلیکیه و از خاندانی به همین نام از ناحیه لامبرون بود. محل سکونت این خاندان قلعه ای مستحکم و از نقاط بسیار حساس و استراتژیک دولت کیلیکیه محسوب می شد که خاندان مذکور وظیفۀ حفاظت از مرزهای آن را به عهده داشت . ر.ک: .Kristian Molin, Unknown Crusader castles (London: Cambridge university, 2001), p. 187 [1]4. Der Nersessian, ibid; Chookaszian, ibid, Gospel, 1262.37ـ [1]5. Christopher Walter, Prayer And Power In Byzantine And Papal Imagery (Aldershot:Variorum, 1993), p. 186-188.38ـ [1]1. Chookaszian, ibid, Gospel, 1262.39ـ [1]2. Thomas Sherrer Ross, The Cilician Kingdom Of Armenia(Edinburg: Scottish Academia, 1987) , p.183-187.40ـ 41ـ این رسم هنوز هم، با تغییراتی اندک به قوت خود باقی است. [1]4. Chookaszian, ibid, Gospel, 1262; Der Nersessian, ibid.42ـ [1]5. Chookaszian, ibid, Gospel, 1265, Yeroosaghem:Armenian Patriarchate library, No. 1965 .43ـ [1]6. Azaryan, ibid , p.328.44ـ [1]1. Lazarus45ـ زنده شدن لازاروس(در عبری ایلعازر) از معجزات مسیح بود. [1]2. Chookaszian, ibid, Gospel, 1265.46ـ [1]3. Chookaszian, ibid, Mashtos, 1266, Yeroosaghem:Armenian Patriarchate library, No. 2027.47ـ [1]4. Parsamian & Others, ibid,vol. 2, p. 132-138.48ـ [1]1. Chookaszian, ibid, Gospel, 1265.49ـ [1]2. Fredrick Edward Hulme, The History, Principles And Practice Of Symbolism In Christian Art(London: swan 50ـ sonneschein, 1909), p.152. [1]1. Azaryan , ibid , p.328.51ـ [1]1. Chookaszian, ibid, Malatia Gospel, 1267-68, Yerevan:Matenadaran, No. 10675.52ـ [1]1. Chookaszian, ibid, Gospel Of Queen Keran, 1279 , Yeroosaghem: Armenian Patriarchate library, No. 2563.53ـ [1]1. Chookaszian, ibid, Malatia Gospel, 1267-68; Gospel Of XIII century,Washington: Freer Gallery Of Art, No. 32. 18.54ـ [1]2. Doornov, ibid, p. 205&206.55ـ [1]3. Azaryan, ibid , p.329; www. Armeniastudies.edu; www. Historyarmenia.org; www. Discoverarmenia. Info; 56ـ www.persons.am; www.Nationsillustrated.com . 57ـ |
فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 57
|
