در تاریخ اساطیری ارمنستان، همواره هایک ملقب به ناهاپت را بنیان گذار ارمنستان می دانند. هایک که کمان کشی قدرتمند، خوش اندام و چهارشانه با موهایی مجعد بود نمی توانست استبداد و سلطهٔ بِل را تحمل کند و مایل به اطاعت از وی نبود. به همین خاطر پس از اینکه فرزندش، آرامانیاک، در بابل متولد شد همراه خانواده و پیروانش به سرزمین آیراراد، که در نواحی شمالی بابل بود، عزیمت کرد و به آبادانی آن منطقه پرداخت. سپس همراه خانوادهٔ خود به سمت شمال غرب حرکت کرد و در فلاتی اقامت گزید و در آن دشت کوهستانی دهکده ای را به نام هایکاشن بنا نهاد.[2] این مناطق بعدها کشور ارمنستان را به وجود آوردند.

هرچند در بررسی های تاریخی داستان هایک و رشادت های وی را در برابر بِل در بخش اساطیر قرار می دهند اما باید در نظر داشت که هر افسانه ای در دل خود مبتنی بر واقعیتی تاریخی است و شخصیت های اسطوره ای در واقع شخصیت هایی تاریخی اند که به دلیل تمایل مردمان به قهرمان پروری جنبه ای اسطوره ای پیدا کرده اند.چنانکه محققان دربارهٔ رستم، پهلوان نامی ایران باستان، به این نتیجه رسیده اند که گرچه وی در شاهنامهٔ فردوسی دست به اعمالی مافوق انسانی می زند اما احتمالا ً می بایست یکی از پادشاهان سیستان بوده باشد.[3] بنابراین، داستان هایک نیز صرف نظر از ویژگی های اسطوره ای اش واقعیت هایی را نیز در خود نهفته دارد.

در کتاب مقدس، سفر پیدایش، که در مورد پیدایش اقوام و اجداد آنهاست، از اقوام مختلفی نظیر آشوری ها، مصریان، فلسطینییان، بابلیان و غیره نام برده شده اما نامی از قوم ارمنی نیامده. در این سفر، باب8، آیهٔ4، آمده است کشتی نوح پس از طوفان بر کوه های آرارات قرار گرفت که منظور همان قلهٔ آرارات در کوه های ارمنستان است. این کوه حدوداً در دوازده کیلومتری شمال نینوا قرار دارد و ارتفاع آن 165و 5متر است. شهر نخجوان در پای این کوه واقع شده و احتمال می رود مقبرهٔ نوح در آن باشد. در تیمولوژی[4] این شهر، یکی از اشتقاقات آن نوی ایجه وان است که به زبان ارمنی نوح در اینجا ساکن است معنا می دهد.[5]

طوفانی که در زمان نوح واقع شد تمام نسل بشر را جز آنان که در داخل کشتی بودند از میان برد و بر طبق آیات 18 و 19 از باب نهم سفر پیدایش پس از این طوفان تمامی نسل بشر در جهان از پسران نوح، که در کشتی بودند، به نام های سام، حام و یافث پدید آمدند.

داستان انشعاب اقوام بشر از این سه پسر نوح و اینکه چه قومی از کدام یک از این سه پسران پدید آمدند در باب دهم سفر پیدایش آمده است. نسل یافث به سوی شمال رفتند و در نواحی اطراف دریای سیاه و دریاچهٔ خزر ساکن شدند و نژادهای بزرگ قفقازی را پدید آوردند. فرزندان حام اقوام عربستان، ساحل شرقی دریای مدیترانه و ساحل شرقی آفریقا را پدید آوردند چنان که امروزه هم به اقوام ساکن در شمال آفریقا حامی گفته می شود و فرزندان سام، که نژاد سامی را به وجود آوردند، شامل یهودی ها، آشوری ها، ایلامی ها و اقوام ساکن در منطقهٔ بین النهرین بودند.[6]

اقوام دیگر سایر نقاط جهان نظیر سرخپوستان، اسکیموها و غیره نیز همگی از آسیا به سایر نقاط مهاجرت کرده اند و نسل اولیهٔ همهٔ آنها به این سه پسر نوح می رسد.

از آنجایی که بر طبق تحقیقات دانشمندان ارمنیان از زمان های بسیار قدیم در قفقاز ساکن بوده اند بنابراین می بایست از نسل یافث، سومین پسر نوح، باشند. یافث در ترجمهٔ ارمنی کتاب مقدس معادل هابت قرار داد[7] که به معنی زیبایی است.[8] در مورد یافث و پسران وی در کتاب مقدس در آیات 5 تا 7 از باب اول از کتاب اول تواریخ ایام و نیز در آیات 2 تا 5 از باب دهم سفر پیدایش سخن رفته است.[9] براساس این آیات یافث دارای هفت پسر به نام های جومر، ماجوج، مادای، یاوان، توبال، ماشک و تیراس بوده. در کتاب مقدس معمولا ً نسل نخست زاده ها ادامه می یابد لذا اسامی فرزندان جومر؛ یعنی، نخست زادهٔ یافث در کتاب مقدس آمده است. دومین پسر یافث یعنی، ماجوج احتمالا ً سر سلسلهٔ مغول ها و اقوام آسیای شرقی است. معادل ارمنی دیگر نخست زادهٔ یافث، جومر، در کتاب مقدس گامر آمده[10] که بعدها به یکی از اسامی ارمنیان تبدیل شده.[11] بر طبق آیهٔ سوم از باب دهم سفر پیدایش و آیهٔ ششم از باب یکم کتاب اول تواریخ پسران جومر یا گامر عبارت اند از: اشکناز، ریفات و توجرمه که سر سلسلهٔ اقوام قفقازی اند. معادل ارمنی توجرمه، در کتاب مقدس، ترگماست.[12] نام مردانهٔ ترگم، در زبان ارمنی، از این واژه پدید آمده که به معنی خدا دوست است.[13]

در مورد یافث و پسران وی، در کتاب مقدس، همین چند آیه آمده و در مورد اقوامی که از آنها پدید آمده اند بیش از این چیزی ذکر نشده است. دلیل این امر آن است که کتاب مقدس تأکید اصلی را بر نسل ابراهیم و فرزندان وی گذاشته که همگی از اولاد سام هستند.

در تاریخ اساطیری ارمنستان، ترگم پدر هایک است.[14] بنابراین هایک، بنیان گذار ارمنستان، پسر توجرمه یا ترگم در کتاب مقدس است. ارمنیان نیز خود را ((های)) می نامند که ریشه در کلمهٔ هایک دارد. نام مردانهٔ آرمناک در زبان ارمنی مشتق از نام آرمانیاک، فرزند هایک، است. از آنجایی که پیدایش اقوام در کتاب مقدس از زمان پیدایش آدم توضیح داده شده لذا چنین استنتاج می شود که جد بزرگ ارمنیان همان توجرمه یا ترگم در کتاب مقدس است و در واقع نسل ارمنیان از آدم تا هایک عبارت اند از:

آدم، شیث، اَنوش، قینان، مهللئیل، یارد، خنوخ، متوشالح، لمک، نوح، یافث، جومر، توجرمه[15]، هایک.

چنانچه مشاهده می شود هایک چهاردهمین نسل از آدم است و درواقع ارمنیان نسل چهاردهم آدم اند. ادامهٔ نسل ارمنیان از هایک به بعد به این صورت است:

هایک، آرامانیاک، آراماییس، آماسیا، گقام، هارما و آرام.[16]

از آنجایی که آرام ارمنستان را از هر طرف گسترش داد لذا اقوام غیر ارمنی ارمنیان را آرمن می نامند که ریشه در نام آرام دارد.

آنچه از این بررسی تحقیقاتی آشکار شد آنکه روند پیدایش قوم ارمنی از آدم تا توجرمه، که در کتاب مقدس آمده، معین و واضح است اما از آن پس باید به تاریخ اساطیری مراجعه کرد که به علت نامکتوب بودن با افسانه ها در آمیخته است. پالایش بخش های افسانه ای از تاریخ اساطیری بقیهٔ نسل یافث را مشخص و چگونگی تشکیل قوم ارمنی را معین خواهد ساخت.

منابع:

 مهرابیان، واهان. فرهنگ نام های ارمنی. تهران: انتشارات ما، چاپ اول1376.

 کتاب مقدس. [بی جا]: انجمن کتاب مقدس ایران،1974.

نوری زاده، احمد. تاریخ و فرهنگ ارمنستان . تهران: چشمه،1376.

 هلی،هنری.راهنمای کتاب مقدس.مترجمان جسیکا باباخانیان، سابرینا بدلیان و ادوارد عیسی بیگ. هلند: آرک پابلیکیشن،2000.

کتاب مقدس. انتشارات ایلا م انگلستان،2002 .

صفا، ذبیح الله. حماسه سرایی در ایران. تهران: امیر کبیر،1363 .

 پی نوشت ها:

1- نویسنده و وکیل پایه یک دادگستری.

2- احمد نوری زاده، تاریخ و فرهنگ ارمنستان، (تهران: چشمه،1376)، ص337.

3- ذبیح الله صفا، حماسه سرایی در ایران (تهران: امیرکبیر،1363)، ص566.

4- تیمولوژی به معنی ریشه یابی اسامی مکان های جغرافیایی است.

5- هنری هلی، راهنمای کتاب مقدس، مترجمان جسیکا باباخانیان، سابرینا بدلیان و ادوارد عیسی بیگ (هلند:آرک پابلیکیشن، 2000)، ص48.

6- همان،ٌص 53 و54.

7- اولین ترجمهٔ ارمنی کتاب مقدس در قرن چهارم میلا دی به دست مسروپ ماشتوس صورت گرفته واین ترجمه در حال حاضر تنها ترجمهٔ رسمی مورد استفادهٔ کلیسای ارمنی است.

8- واهان مهرابیان فرهنگ نام های ارمنی (تهران: انتشارات ما،1376)، ص172.

9- کتاب مقدس (انتشارات ایلا م، انگلستان؛2000)، ص 10 و491.

10-  کتاب مقدس(بی جا:انجمن کتاب مقدس ایران، 1974)، ص484.

11- مهرابیان، همان، ص124.

12- کتاب مقدس(بی جا:انجمن کتاب مقدس ایران، 1974)، ص184 .

13- مهرابیان، همان، ص141 .

14- نوری زاده، همان جا.

15- اول تواریخ، باب اول، آیات 1تا6.

16- نوری زاده، همان، 340 و341.