|
فلات ارمنستان، به علت قرار گرفتن در منطقۀ جنوب قفقاز و شرق آسیای صغیر، از دیرباز اهمیتی ویژه برای ایران و روم داشته و تأثیری فراوان در روابط این دو امپراتوری گذاشته به طوری که بارها بین آنها برای تسلط بر این منطقه جنگ در گرفته است. از هزارۀ اول قبل از میلاد، در کتیبه های دوران هخامنشی، همچون بیستون[1] و نقش رستم،[2] که به زبان های پارسی باستان، بابلی و ایلامی نگاشته شده، از کل مناطق واقع در جنوب کوه های قفقاز تا فلات ایران با نام ارمنیه یاد شده و از دیگر کشورهای فعلی منطقه اسمی به میان نیامده است. این مسئله در سکه های بجا مانده از رومیان، پس از ورود به غرب آسیا، در پایان هزارۀ اول پیش از میلاد و آغاز هزارۀ اول بعد از میلاد، نیز مشاهده می شود. رومیان در سکه های خود از کل این منطقه، به زبان لاتین، با نام آرمن یا آرمنیا یاد کرده اند. در پی شکست سرنوشت ساز سلوکیان از جمهوری روم، در جنگ ماگنسیا،[3] در دسامبر 190 ق م، سپاهیان روم با رؤیای تشکیل مجدد امپراتوری اسکندر مقدونی پا به خاک آسیا گذاشتند. در ایران هم، به دنبال سقوط سلوکیان، اشکانیان به روی کار آمدند و آنان نیز برای احیای امپراتوری هخامنشی به سمت غرب آسیا پیشروی کردند که نهایتاً سبب آغاز رقابت این دو ابرقدرت و در نتیجه جنگ های طولانی شد. در این بین، ارمنستان، که کشوری مستقل بود و بر کل مناطق جنوب قفقاز و شرق آسیای صغیر از کنار دریای خزر تا مرزهای کاپادوکیه و ماد تسلط داشت،[4] در معادلات منطقه ای این دو امپراتوری اهمیتی خاص یافت. به خصوص، زمانی که رومیان با اشغال آسیای صغیر به مرزهای بین النهرین رسیدند ارمنستان برای آنان جایگاهی حیاتی یافت و تبدیل به موضوع اصلی منازعات ایران و روم شد که این کشمکش ها تا پایان دوران ساسانیان نیز ادامه داشت. با در نظر گرفتن اینکه همکاری ارمنستان با هر یک از این دو می توانست سرنوشت ساز باشد لذا اشکانیان با استفاده از قرابت قومی و فرهنگی با ارمنیان درصدد گسترش ارتباطات خود با ارمنستان، به منظور اتحاد با آن کشور، برآمدند اما رومیان برای متحد ساختن این کشور از نیروی نظامی استفاده کردند که این امر سبب ورود ارمنستان به کشمکش های ایران و روم شد. [5] رومیان به این واقعیت کاملاً واقف بودند که تسلط بر ارمنستان می تواند این سرزمین را همچون دژی در مقابل پیشروی اشکانیان به سمت آسیای صغیر درآورد و آنان را قادر سازد تا اقوام شمال کوه های قفقاز را تحت نفوذ خود درآورند. همچنین می توانستند از این طریق راه شاهی را، که از شمال بین النهرین می گذشت، تحت نظارت خود درآورند و مهم تر از همه اینکه ارمنستان می توانست مسیری برای لشکرکشی به شمال ایران باشد. اهمیت این موضوع برای رومیان به وضوح در سکه های آنان قابل مشاهده است که در آنها نام ارمنستان چه به صورت متحد و چه در وضعیت تحت نظارت روم، هر چند برای مدت زمان کوتاهی، ضرب شده. رومیان برای موفقیت های خود سکه ضرب می کردند و گاهی موفقیت به دست آمده را بزرگ تر از واقعیت نشان می دادند. بررسی سکه های ضرب شدۀ آنان، پس از ورود به مناطق شرق دریای مدیترانه و غرب آسیا، حاکی از آن است که آنان فقط به نام مناطقی سکه ضرب می کردند که در جنگ با ایران برایشان اهمیت استراتژیک داشت، از جملۀ آنها سکه هایی است که به صورت JUDAEA CAPTA[6] برای سرزمین یهودیان، AEGYPTO CAPTA برای مصر و ARMENIA DEVICTA[7]،ARMEN CAPTA و ARMENIA RECEPTA[8] برای ارمنستان، در زمان تسلط بر آن سرزمین و در مواردی نیز بر اساس شرایط به وجود آمده بین روم و ارمنستان، به نشانۀ دوستی و گاه اتحاد با آن کشور، ضرب شده. در این نوشتار بر آن ایم تا ضمن بررسی نمونه هایی از این سکه ها به بررسی نوع ارتباط روم با ارمنستان، بر حسب سکه های ضرب شده، بپردازیم. مارکوس آنتونیوس،[9] که قصد تشکیل مجدد امپراتوری اسکندر مقدونی و جبران شکست سنگین کراسوس[10] را داشت، با پادشاه ماد آتروپات پیمانی نظامی علیه اشکانیان منعقد ساخت و دختر وی را به عقد پسر خردسالش، اسکندر، در آورد و در 37 ق م نیز با تهدید نظامی، آرتاواز،[11] پادشاه ارمنستان، را مجبور به اتحاد با روم ساخت. آنتونیوس به مناسبت اتحاد ارمنستان با وی، در همان سال، در انتاکیه،[12] اقدام به ضرب سکه کرد اما برای اتحاد ماد آتروپات سکه ای ضرب نکرد در حالی که نه تنها پادشاه آن متحد وی در مقابل فرهاد چهارم بود بلکه با آنتونیوس نیز پیوند خویشاوندی داشت. بنابراین، ضرب سکه فقط برای ارمنستان بیانگر اهمیت اتحاد آن کشور در جنگ با ایران است. بر روی این سکه، که از جنس نقره است، تصویر آنتونیوس و در پشت آن، تاج پادشاه ارمنستان به همراه تیر و کمان و در اطراف تصویرهای دو طرف سکه، سمت های آنتونیوس ضرب شده. [13] آنتونیوس از این طریق خواستار رساندن پیام اتحاد ارمنستان با وی به اشکانیان بود که در واقعیت تحقق نیافت.
 سکه تیکران دوم در سکه های ضرب شده در دوران آنتونیوس و اکتاویوس[14] از تصویر تاج پادشاهان خاندان آرداشسیان به منزلۀ نماد ارمنستان استفاده شده لذا در اینجا یکی از سکه های تیگران دوم،[15] پادشاه ارمنستان، را که بر سر وی همان نوع تاج دیده می شود، برای نمونه آورده ایم. آنتونیوس در 36 ق م از طریق جنوب ارمنستان و منطقۀ ماد آتروپات به داخل خاک ایران لشکر کشید. در این جنگ، آرتاواز، پادشاه ارمنستان، متحد وی بود ولی به بهانه های مختلف از دادن نیروی نظامی به او سرباز زد و در خفا با فرهاد چهارم همکاری کرد. در این نبرد، نیروهای رومی از سپاهیان ایران شکست خوردند و با تحمل تلفات سنگین عقب نشینی کردند. [16] آنتونیوس، که آرتاواز را باعث شکست خود می دانست، در34 ق م از فرصت درگیری پادشاه ماد آتروپات با فرهاد چهارم استفاده کرد و ضمن حمایت نظامی از وی، به ارمنستان لشکر کشید ولی آرتاواز برای حفظ کشور از جنگ اجتناب نمود و تسلیم گردید که به اسارت برده شد. [17] پیروزی آنتونیوس بر ارمنستان به اندازه ای برای روم مهم بود که در اسکندریۀ مصر برای پیروزی بر ارمنستان سکه ضرب کرد. بر روی این سکه، که از جنس نقره است، تصویر آنتونیوس و در پشت گردن وی تاج پادشاه ارمنستان و بر دور سکه نیز جملۀ ANTONI ARMENIA DEVICTA را، به معنی آنتونی ارمنستان را مغلوب کرد، ضرب کرده اند. در پشت سکه هم تصویر کلئوپاترا[18] و بر دور سکه نام، القاب و سمت های وی[19] ضرب شده است. اکتاویوس پس از پیروزی بر آنتونیوس و کلئوپاترا، در 30 ق م، خود را امپراتور اعلام کرد و حکومت روم را از جمهوری سه نفره به امپراتوری مبدل ساخت. اکتاویوس فرزندان پادشاه ارمنستان را، که در اسکندریه در اسارت به سر می بردند، به روم منتقل کرد در همین زمان فرزند دیگر آرتاواز به نام آرداشس، که به ایران پناه برده بود، توانست با کمک فرهاد چهارم (37ـ3 ق م) ارمنستان را از تسلط رومیان خارج و به انتقام خون پدر نیروهای رومی را نابود سازد و حکومت ارمنستان را در دست گیرد. در 26 ق م یکی از فرماندهان ارتش فرهاد چهارم با حمایت روم علیه وی شورید که مدتی طولانی سبب بروز درگیری های داخلی شد. [20] اکتاویوس با استفاده از این فرصت ابتدا از مخالفان پادشاه ارمنستان حمایت کرد و آنان را علیه وی شوراند. سپس، در 20 ق م یکی از فرزندان آرتاواز به نام تیگران را به همراه کلادیوس تیبریوس،[21] فرماندۀ ارتش شرق، به ارمنستان فرستاد و در همین اثنا طی توطئه ای آرداشس به قتل رسید و برادرش، تیگران سوم، بر تخت پادشاهی ارمنستان تکیه زد. بدین ترتیب روم به هدف خود؛ یعنی، اتحاد با ارمنستان دست یافت. اکتاویوس بابت این پیروزی اقدام به ضرب سکه کرد. بر روی یک نمونه از این سکه ها، که از جنس طلاست و در 19 یا 18 ق م ضرب شده، تصویر اکتاویوس نقش بسته و در زیر آن کلمۀ AVGVSTVS ضرب شده که لقب وی پس از امپراتوری است. در پشت سکه نیز تصویر فرشتۀ پیروزی در حال قربانی کردن گاوی به همراه کلمات ARMENIA CAPTA، به معنای ارمنستان مطیع شده، در بالا و پایین تصویر، ضرب شده است.
در نمونۀ دیگری از این سکه ها، که شبیه سکۀ قبلی اما از جنس نقره است، همچون سکۀ آنتونیوس، تاج پادشاهان ارمنستان نقش شده، البته، به همراه تیردان و کمان دان و در بالا و پایین تصویر نیز، کلمات ARMENIA CAPTA را ضرب کرده اند. بر روی سکۀ دیگری مربوط به این دوره، از جنس نقره، تصویر اکتاویوس بدون هیچ گونه نوشته ای نقش بسته و در پشت آن نیز، تصویر سرباز ارمنی با نیزه و کمانی در دست به همراه کلمات CAESAR [DIV F / ARMEN CAPTA / IMP VIIII،[22 در سه ردیف، ضرب شده است. پس از تثبیت موقعیت روم در شرق، اکتاویوس تا 9 ق م درگیر جنگ با قبایل اسپانیا و ژرمن شد. لذا غیبت طولانی وی نفوذ روم را در شرق کم رنگ ساخت. این موضوع در سکه ضرب شده در زمان جانشین تیگران سوم؛ یعنی، تیگران چهارم،[23] مشخص است. بر روی این سکه، که از جنس برنز می باشد، تصویر اکتاویوس و سمت های وی و در پشت آن تصویر تیگران چهارم و القاب وی به زبان یونانی به صورت ΒΑCIΔΕΥC MEΓΑC NEOC TIΓΡΑΝΗC[24]ضرب شده است. بر خلاف سکۀ دوران تیگران سوم در این سکه هیچ گونه نوشته ای در خصوص تسلط روم بر ارمنستان وجود ندارد و احتمالاً، این سکه به منظور جلب دوستی ارمنستان با روم و برای توجیه مخالفان داخلی، به نشانۀ حفظ نفوذ روم در ارمنستان، ضرب شده که در هر صورت حاکی از تضعیف قدرت روم در منطقه و قدرت گرفتن مجدد ارمنستان است. با کشته شدن آخرین پادشاه ارمنستان از خاندان آرداشسیان، در 2 ق م و با گسترش نفوذ ایران، پادشاهان ارمنستان عمدتاً از میان اشراف اشکانی، که مورد قبول ارمنیان بودند، انتخاب می شدند تا اینکه تیبریوس، پس از شکست اقوام ژرمن در 17م، نیروهای خود را برای آغاز عملیات نظامی در شرق متوجه این منطقه ساخت. تا زمان شروع عملیات نظامی روم در شرق سکه ای با موضوع ارمنستان به دست نیامده است. در 18م، اردوان سوم یکی از اشراف اشکانی به نام زنون آرداشس را به پادشاهی ارمنستان منصوب ساخت. زنون با توجه به حضور نیروهای نظامی روم در آسیا برای حفظ جانب احتیاط و به نشانۀ تأیید حکومتش بر ارمنستان از تیبریوس درخواست تاج کرد. این احتیاط به این دلیل بود که به فرمان تیبریوس تمامی حکومت های محلی آسیای صغیر به اشغال مجدد روم در آمده و حاکمان آنان از حکومت برکنار و این مناطق عملاً به استان های روم تبدیل شده بودند. از آنجا که تیبریوس نیز نمی خواست جنگی جدید را با ارمنستان و ایران آغاز کند لذا سیاستی محتاطانه در پیش گرفت و با درخواست زنون موافقت کرد و برادرزادۀ خود و فرمانده ارتش شرق، ژرمانیوس،[25] را برای تاج گذاری زنون به آرتاشات، پایتخت ارمنستان، فرستاد. ژرمانیوس زنون را، که مورد قبول ارمنیان بود با نام آرداشس سوم پادشاه ارمنستان اعلام و به این مناسبت نیز سکه ضرب کرد.  سکه ژرمانیوس بر روی این سکه، که از جنس نقره است، تصویر ژرمانیوس و در اطراف آن، نوشته ای که در آن خود را فرزند تیبریوس معرفی کرده ضرب شده. در پشت سکه هم، تصویر وی، در حالی که تاج بر سر آرداشس سوم می گذارد و در دو طرف تصویر، کلمات GERMANICVS و ARTAXIAS نقش بسته اما در اینجا ذکری از تسلط بر ارمنستان به میان نیامده است. هرچند تیبریوس، همچون دیگر کشورهای آسیای صغیر، در ارمنستان موفقیتی کامل به دست نیاورد ولی در داخل امپراتوری با ضرب سکه و برگزاری جشن تاج گذاری برای آرداشس سوم کوشید تا وقایع ارمنستان را پیروزی ای کامل نشان دهد. بر روی یکی از این سکه ها از جنس نقره، تصویر الهۀ پیروزی و بر دور آن القاب تیبریوس و در پشت سکه نیز تصویر پادشاه ارمنستان در حالی که تاج خاندان آرداشسیان را بر سر دارد و زانو زده و در دور سکه هم عبارت CAESAR DIVI F ARME CAPT به معنی فرزند قیصر آسمانی، مطیع کنندۀ ارمنستان، ضرب شده است.
نمونۀ دیگری از سکه های مربوط به این دوره، از جنس نقره، تصویری شبیه به سکۀ قبلی دارد اما در پشت آن تصویر فردی تمام قد، شبیه تصویر سکۀ اکتاویوس، ضرب شده و در دو طرف آن، در سه سطر، عبارت CAESAR DIVI F ARMENIA CAPTA نقش بسته است. در دوران حکومت آرداشس سوم سکۀ رومی به غیر از مواردی که ذکر شد به نام ارمنستان ضرب نشده که این بیانگر کم رنگ شدن نفوذ روم در ارمنستان است. پس از مرگ آرداشس سوم، در 34م، مجدداً رقابت بین ایران و روم بر سر تعیین پادشاه ارمنستان آغاز شد که تا 54 م ادامه یافت که طی این دوره رقابت ها محدود به درگیری نیروهای داخلی طرفدار دو جناح بود و دو امپراتوری، به دلیل مشکلات داخلی، از درگیر شدن مستقیم با یکدیگر دوری می کردند اما به هرروی، جنگ بر سر ارمنستان اجتناب ناپذیر بود. با خاتمۀ کشمکش های داخلی اشکانیان، در زمان بلاش اول (51 ـ 79م)، وی با درخواست اشراف ارمنستان برادر خود، تیرداد، را در 54 م به پادشاهی ارمنستان منصوب کرد. [26] از آنجا که این انتصاب بر خلاف منافع روم بود لذا نرون،[27] امپراتور روم، به کوربولون،[28] فرماندۀ ارتش روم در شرق، دستور اشغال ارمنستان را داد. در پی حملۀ سپاه روم ابتدا نیروهای ارمنی به تنهایی در مقابل آنان مقاومت کردند اما با ورود ارتش اشکانیان به ارمنستان جنگ مستقیم بین ایران و روم آغاز شد که دامنه های آن تا بین النهرین گسترش یافت. این جنگ، که مدت زیادی به طول انجامید، با شکست روم از نیروهای مشترک ایران و ارمنستان، در جنگ راندیا،[29] در62م، پایان یافت. در طی این نبردها، هنگامی که در 58 م نیروهای کوربولون موفق به اشغال بخشی از ارمنستان شدند، روم تصرف این ناحیه را پیروزی بر اشکانیان اعلام و سکه ای از جنس برنز برای این پیروزی ضرب کرد. بر روی این سکه تصویر نرون همراه با سمت های وی و در پشت آن تصویر معبد ژوپیتر،[30] به نشانۀ پیروزی ضرب شده است.
پس از اشغال پایتخت دوم ارمنستان؛ یعنی، تیگراناگرد،[31] در 59 م به دست کوربولون این پیروزی در روم جشن گرفته شد و به این مناسبت سکه ای از جنس نقره ضرب کردند که برروی آن تصویر نرون به همراه القابش و در پشت آن تصویر فرشتۀ پیروزی به همراه نام ارمنستان به صورت ARME NIAC[32] نقش بسته است. از آنجایی که بلاش در شرق ایران و هیرکانی مشغول جنگ بود نتوانست از پیروزی به دست آمده در جنگ راندیا برای پیشروی به سمت غرب بهره برد. بنابراین، با پیشنهاد صلح روم موافقت کرد. بنابر معاهدۀ صلح نیروهای دو طرف می بایست از ارمنستان عقب نشینی می کردند و روم پادشاهی تیرداد و خاندان وی را بر ارمنستان به رسمیت می شناخت اما تیرداد می بایست شخصاً به روم می رفت و از نرون تاج می گرفت. به این ترتیب، حکومت شاخۀ اشکانیان ارمنستان، که در تاریخ آن کشور آرشاکونیاتس نامیده شده و مورخان ارمنی مؤسس آن را تیرداد اول معرفی کرده اند، به مدت چهارصد سال آغاز شد. هر چند روم در این جنگ شکست سنگینی خورد، نرون واقعیت ها را به مردم خود و به آیندگان به گونه ای دیگر وانمود کرد. او هزینه های سنگین سفر نه ماهۀ تیرداد و سه هزار تن همراهان وی را به روم تقبل کرد فقط به این دلیل که با حضور تیرداد و دادن تاج به وی شکست خود را پیروزی نشان دهد. [33] او به منظور جلب رضایت ارمنستان برای همراهی با وی هزینه های بنای معبد مهر[34] و همچنین کلیۀ هزینه های بازسازی پایتخت ارمنستان، آرتاشات، را، که به دست کوربولون به آتش کشیده شده بود، تقبل کرد به شرط آنکه نام وی بر این شهر گذاشته شود. [35] نرون برای تکمیل اقدامات خود در جهت نیل به اهدافش سکه ای نیز به مناسبت عقد پیمان صلح 62 م با اشکانیان ضرب کرد. بر روی این سکه، که از جنس طلاست، تصویر نرون همراه با سمت های وی و در پشت آن، تصویر معبد یانوس[36] با درب های بسته، به معنای پایان جنگ و نوشته ای در خصوص صلح با پارت ضرب شده است. [37] امپراتوری روم، که اتحاد ارمنستان را با ایران به اجبار پذیرفته بود طی سال های صلح، که نزدیک نیم قرن ادامه داشت، در تدارک جنگی دیگر و اشغال ارمنستان بود[38] و از این دوره سکه ای رومی با نام ارمنستان به دست نیامده که این مسئله بیانگر عدم نفوذ روم در این کشور است. طی 114 ـ 115م ترایانوس،[39] امپراتور روم، با استفاده از فرصت به دست آمده، در نتیجۀ درگیری های داخلی ایران، در زمان خسرو اشکانی (107 ـ 129 م)، با حمله به ارمنستان این سرزمین را اشغال کرد و برنامۀ تیبریوس را با اعلام ارمنستان به منزلۀ یکی از استان های روم عملی ساخت. او برای این پیروزی سکه نیز ضرب کرد.
برروی این سکه، که از جنس برنز است، تصویر ترایانوس و بر دور آن القاب وی و نام مناطقی که بر آنها پیروز شده، از جمله پارت، ضرب شده. [40] در پشت سکه مجدداً تصویر وی به صورت تمام قد ملبس به زره و نیزه و شمشیر در دست در حالی که نمایندگان کشورهای مغلوب، مانند پادشاه ارمنستان، در زیر پای وی بر زمین نشسته اند و بر دور سکه، جملۀ «طبق تصمیم سنا ارمنستان و بین النهرین متعلق به حکومت مردمی روم است»[41] نقش بسته. اعلان ارمنستان به منزلۀ یکی از استان های روم به مثابۀ از بین رفتن کامل استقلال آن کشور بود لذا این امر سبب بروز نارضایتی عمومی شد و حتی اشراف مخالف نفوذ اشکانیان در ارمنستان را نیز به مخالفت با روم واداشت. ترایانوس در آغاز درگیری با ارمنستان و در زمانی که در جزیرۀ کرت بود برای پرداخت حقوق سپاهیان سکه هایی از جنس برنز ضرب کرد که بر روی آن تصویر وی و دور آن جملاتی در خصوص پیروزی بر اقوام اروپایی ضرب شده. در پشت سکه نیز تصاویری مختلف همراه با نام ارمنستان،[42] که احتمالاً بیانگر اطاعت ارمنستان از روم است، ضرب شده. نوشته های کلیۀ این سکه ها به زبان یونانی است. ترایانوس پس از اشغال ارمنستان به سمت بین النهرین لشکر کشی کرد و از پیروزی های اولیۀ خود به این باور رسید که امپراتوری اسکندر را احیا خواهد ساخت. در نتیجه، به خود لقب پارتیکوس[43] به معنی فاتح پارت داد و سکه هایی نیز با کلمات PARTHIA CAPTA، به معنی پارت مطیع شده ضرب کرد اما طولی نکشید که مجبور شد با تحمل شکست از سپاهیان پارتی و دادن تلفات سنگین عقب نشینی کند و مجدداً شرایط معاهدۀ صلح نرون را بپذیرد.  سکه آنتونیوس پیوس با آغاز کشمکش های داخلی روم و آغاز جنگ های خونین ایران با آلان ها فرصت مناسبی برای تجدید قدرت ارمنستان، در زمان پادشاهی واغارش اول (ولاش)، به وجود آمد. در این دوران (117ـ144م)، پایتخت ارمنستان به شهر تازه تأسیس واغارشاباد (اجمیادزین امروزی) منتقل شد. با مـرگ واغـارش اول، در 144م، آنتونیوس پیوس،[44] امپراتور روم، با تخطی از پیمان منعقد شده در 62 م دستور حمله ارتش روم به ارمنستان را صادر کرد و سوهه موس را به پادشاهی ارمنستان منصوب ساخت (144ـ161م) اما با وجود اینکه تمامی مناطق آسیای صغیر را استان های روم اعلام کرد با در نظر گرفتن تجربۀ ترایانوس، که با اعلام ارمنستان به منزلۀ استان روم با مقاومت شدید ارمنیان رو به رو شد، از این کار پرهیز کرد. بلاش سوم (129 ـ 149م) نیز، که درگیر جنگ با آلان ها بود، موقتاً مجبور شد حاکمی را که از سوی روم منصوب شده بود بپذیرد. آنتونیوس پیوس به مناسبت منصوب ساختن سوهه موس به پادشاهی ارمنستان سکه ضرب کرد. بر روی این سکه تصویر آنتونیوس و بر دور آن القاب وی ضرب شده. در پشت سکه نیز، امپراتور در حالی که تاج بر سر پادشاه ارمنستان می گذارد و بر دور آن جملۀ REX ARMENIIS DATUS S C[45] نقش بسته است. در 161م، بلاش چهارم (147ـ191م) از طریق ارمنستان و بین النهرین حمله ای سراسری را به سمت غرب آغاز کرد که در نتیجۀ آن رومیان با تحمل شکست مجبور به عقب نشینی از ارمنستان و سوریه شدند و به دستور بلاش حکومت ارمنستان به باگور (161ـ163م) از خاندان اشکانی ارمنستان محول شد. در پی این شکست، نیروهای رومی سعی کردند تا بار دیگر ارمنستان را به اشغال خود درآورند اما در 161م، در کنار کارین (ارزروم فعلی)، از نیروهای ارمنستان شکست خوردند و عقب نشینی کردند. [46] سال بعد، رومی ها با رسیدن نیروهای کمکی، شامل بهترین لژیون های اروپایی و مصری، به فرماندهی لوسیوس وروس[47] از دو جناح بین النهرین و ارمنستان دست به حمله زدند که در نتیجۀ آن نیروهای بلاش مجبور به عقب نشینی شدند و در 163م ارمنستان به اشغال رومیان درآمد و سوهه موس مجدداً پادشاه ارمنستان شد (164ـ 178م). در 163 و 164م، در منطقۀ آسیای صغیر، سکه هایی با موضوع پیروزی بر ارمنستان به دست لوسیوس وروس و امپراتور وقت، مارکوس اورلیوس،[48] ضرب شد. لازم به ذکر است از میان سکه هایی که امپراتوران روم با نام ارمنستان ضرب کرده اند، سکه های این دو، چه از نظر نوع فلز استفاده شده در آنها و چه از نظر نقوش پشت سکه ها تنوع بسیاری دارند. پانزده نمونه از این سکه ها، که از جنس طلا، نقره و برنز و بسیار شبیه به هم هستند، با نام لوسیوس و هجده نمونه از آنها با نام مارکوس اورلیوس ضرب شده است. بر روی یک نمونه از این سکه ها، از جنس طلا، تصویر لوسیوس وروس و بر دور آن عبارت L VERVS AVG ARMENIANCVS[49] ضرب شده است. در پشت سکه نیز، تصویر فردی با لباس ارمنی در حالی که بر روی زمین نشسته و با حالتی غمگین یک دست خود را به چانه زده و در دست دیگر کمانی دارد و در پشت سرش فرشتۀ پیروزی ایستاده نقش بسته. بر دور تصویر نیز القاب وروس و در زیر تصویر کلمۀ ARMEN ضرب شده است.
بر روی نمونه ای دیگر، از جنس نقره، که شبیه سکۀ طلای قبلی است، تصویر وروس و در پشت آن، تصویر سرباز رومی به همراه القاب وروس ضرب شده است. در نمونه ای دیگر از این سکه ها، که از جنس برنز است، دور تصویر روی آن عباراتی شبیه سکۀ طلای قبلی نوشته شده و در پشت آن، تصویر وروس در حالی که بر روی تخت نشسته و به همراه سرداران خود تاج بر سر سوهه موس می گذارد و بر دور تصویر القاب وی و در زیر آن عبارت REX ARMEN DATVS[50] ضرب شده است. به غیر از نمونه هایی که برشمردیم، وروس و امپراتور اورلیوس، هر دو، در 167 و 168م، در شهر روم سکه هایی با چندین طرح مختلف، با موضوع پیروزی بر ارمنستان و پارت، با سه نوع فلز مختلف ضرب کردند که از جملۀ آنها سکه ای است از جنس طلا. بر روی این سکه، تصویر وروس همراه با عبارت L VERVS AVG ARM PARTH MAX[51] و در پشت آن، تصویر شخصی که به زیر پای یک سوار رومی افتاده و در اطراف آن القاب صاحب سکه ضرب شده است. [52] نوشتۀ روی این سکه از نوع نگرش روم به دو کشور ارمنستان و ایران حکایت دارد که آنان را دشمن مشترک خود تلقی می کرد. همان گونه که گفتیـم مارکـوس اورلیوس نیز بر روی سه نوع فلز گوناگون و با طرح هایی مختلف در پشت سکه ها با نام ارمنستان سکه ضرب کرد که با در نظر گرفتن شباهت این سکه ها با سکه های وروس تنها به معرفی یک نمونه از آنها اکتفا می کنیم. بر روی این سکه، که از جنس برنز است، تصویر مارکوس اورلیوس و بر دور تصویر عبارت M AVREL ANTONINVS AVG ARMENIACVS P M[53] و در پشت سکه نیز، تصویر فرشتۀ پیروزی و بر دور آن، القاب صاحب سکه ضرب شده است.
به غیر از سکه های فوق مارکوس اورلیوس و لوسیوس وروس سکه هایی با نام ارمنستان و به زبان یونانی در اسکندریۀ مصر ضرب کردند، از جملۀ آنها سکه ای است که بر روی آن تصویر مارکوس اورلیوس و بر دور آن نام و القاب وی همراه با عبارت ΜΑΥΡΗΑΙΟC ANTΩΝΙΝΟC C و در پشت آن، کلمۀ ΑΡΜΕΝΙΑ، نام ارمنستان به زبان یونانی، ضرب شده است. از امپراتورانی که بعد از مارکوس اورلیوس به حکومت رسیدند هنوز سکه ای با نام ارمنستان به دست نیامده و به احتمال قوی سکه ای نیز ضرب نکرده اند، زیرا پس از اورلیوس نفوذ روم در ارمنستان به دلیل قدرت گرفتن مجدد این کشور پس از برکناری سوهه موس در 178م و انتخاب پادشاهی از میان اشکانیان ارمنستان برای این سرزمین بسیار کم شد و پس از آن نیز، ارمنستان سیاست بی طرفی در جنگ های ایران و روم را در پیش گرفت تا اینکه از نیمۀ دوم قرن سوم تا اوایل قرن چهارم میلادی تغییراتی اساسی در روابط ایران و ارمنستان پدید آمد و امپراتوری روم موفق شد جای امپراتوری ایران را به منزلۀ هم پیمان ارمنستان بگیرد. با سقوط حکومت اشکانیان در 228 م به دست اردشیر بابکان و روی کار آمدن ساسانیان در ایران و پناه آوردن بسیاری از اشراف اشکانی به ارمنستان و متعاقب آن تبدیل شدن ارمنستان به مرکز مبارزات آنان برای احیای مجدد حکومت اشکانیان در ایران جنگ هایی طولانی بین این دو کشور آغاز شد و امپراتوری روم از این فرصت به نحو احسن استفاده کرد. از طرفی، در پی این رویدادها، در 301م، دین رسمی ارمنستان مسیحیت اعلام شد و یک دهۀ بعد (سال 312م) نیز همین واقعه در روم اتفاق افتاد که این امر سبب نزدیکی بیشتر ارمنستان به روم شد. ضدیت ساسانیان با مسیحیت نیز گرایش کامل ارمنستان را به روم در پی آورد. در واقع، پس از سقوط اشکانیان در ایران امپراتوری روم به منزلۀ متحد ارمنستان حضوری دائم در آن کشور داشت و در بسیاری از مسائل داخلی آن مداخله می کرد. در شرایط جدید به وجود آمده رومیان دیگر مجبور نبودند همچون سابق برای تسلط بر ارمنستان با ایران و نیروهای ارمنستان درگیر و گاه متحمل شکست شوند. شاید به همین دلیل امپراتوران روم دیگرهمچون گذشته دلیلی برای ضرب سکه به نام ارمنستان به منظور جاودانه ساختن افتخارات خود نمی دیدند. منابع: الچبگیان. ژاسمن. ارمنستان و سلوکیان. ترجمۀ گارون سرکسیان. تهران: نائیری، 1382. کورت، آملی. هخامنشیان. ترجمۀ مرتضی ثاقب فر. تهران: ققنوس، 1385. گلزاری، مسعود. کرمانشاهان کردستان.[بی جا]:انجمن آثار ملی، بی تا، ش147. ماناندیان، هاکوپ. تاریخ ارمنستان. ایروان: [بی نا]، 1978، ج2. ولسکی، یوزف. شاهنشاهی اشکانی. ترجمۀ مرتضی ثاقب فر. تهران: ققنوس، 1386. پی نوشت ها: 1ـ مسعود گلزاری، کرمانشاهان کردستان (بی جا: انجمن آثار ملی، بی تا)، ش147، ص342. 2ـ آملی کورت، هخامنشیان، ترجمۀ مرتضی ثاقب فر (تهران: ققنوس، 1385)، ص80. Magnesia 3ـ ژاسمن الچبگیان، ارمنستان و سلوکیان، ترجمۀ گارون سارکسیان (تهران:نائیری، 1382)، ص77. 4ـ یوزف ولسکی، شاهنشاهی اشکانی، ترجمۀ مرتضی ثاقب فر (تهران: ققنوس، 1386)، ص143 و 144. 5ـ همان، ص140. CAPTA 6ـ کلمه ای لاتین به معنای اسیر، دربند و مطیع. DEVICTA 7ـ کلمه ای لاتین به معنای مغلوب. RECEPTA 8ـ کلمه ای لاتین به معنای مطیع شدن مجدد. Marcus Antonius 9ـ یکی از سه کنسول دورۀ دوم حکومت سه نفرۀ روم از 54 ـ30 ق م. Marcus Licinius Crassus 10ـ یکی از سه کنسول دورۀ اول حکومت سه نفرۀ روم که در جنگ حران از سورنا، سردار ایرانی، شکست خورد و کشته شد. Artavazd 11ـ آرتاواز دوم، پادشاه ارمنستان از 55 ـ 34 ق م. Antioch 12ـ شهری باستانی در شرق دریای مدیترانه و در خاک ترکیۀ فعلی. 13ـ بر روی سکه عبارت ANTONIVS AVGVR COS DES ITER ET TERT به معنی آنتونیوس، راهب بزرگ، کنسول برای دومین و سومین مرتبه و در پشت آن عبارت IMP TERTIO III VIR R P C به معنی امپراتور برای سومین مرتبه، مؤسس جمهوری، عضو حکومت سه نفره، ضرب شده است. Gaius Octavius Caesar Divi Filius Augustus 14ـ امپراتور روم از 27 ق م ـ 14م. Tigran 15ـ تیگران دوم یا کبیر، پدر آرتاواز دوم، وی از 95 ـ 55 ق م پادشاه ارمنستان بود. 16ـ ولسکی، همان، ص161 ـ163. 17ـ آرتاواز به همراه همسر و دو فرزندش به اسکندریه در مصر به اسارت برده شد و پس از آنکه آنتونیوس در 2سپتامبر 31 ق م از اکتاویوس در جنگ آکتیوم (Actium) شکست خورد سر آرتاواز را به عنوان هدیه و به منظور جلب حمایت پادشاه ماد آتروپات فرستاد. Cleopatra 18ـ کلئوپاترای هفتم،ملکه مصر از 51 تا 30 ق م و همسر ژولئوس سزار و مارکوس آنتونیوس. CLEOPATRAE REGINAE • REGVM • FILIORVM • REGVM 19ـ 20ـ ولسکی، همان، ص164 و 165. Tiberius Claudius Nero 21ـ فرماندۀ ارتش روم در آسیا و دومین امپراتور روم از 14ـ37م. 22ـ نوشته ای به زبان لاتین به معنای قیصر، فرزند خدا که ارمنستان را در بند کرده و نهمین حاکم. 23ـ وی پس از مرگ پدر در 8 ق م بدون اخذ تأیید روم خود را پادشاه ارمنستان اعلام کرد. 24ـ به معنای پادشاه بزرگ تیگران جدید. Germanicus Julius Caesar (16Bc-19Ad25ـ ( 26ـ همان، ص184 و 185. Nero Claudius Caesar Augustus Germanicus 27ـ امپراتور روم از 54 ـ 68م. Gnaeus Domitius Corbulo(7-67AD)28ـ Rhandia 29ـ منطقه ای در جنوب شرقی ترکیۀ فعلی. 30ـ تصویر بنای ضرب شده مربوط به معبدی است که در محل فعلی ساختمان معبد در کاپیتولاین هیل (Capitoline Hill) به دست نرون بنا شده بود و حروف S C ضرب شده در پشت سکه های رومی هم مخفف سناتوس کنسولتو (Senatus Consulto) به معنای مجلس سنای روم است. 31ـ شهر تیگراناگرد (Tigranakert) به دست تیگران دوم، به منزلۀ پایتخت دوم ارمنستان بنا شد. ویرانه های این شهر در 75 کیلومتری دیاربکر در ترکیه قرار دارد. 32ـ به معنی پیروزی بر ارمنستان. 33ـ همان، ص189. 34ـ این معبد اکنون در شرق ایروان قرار دارد و به نام معبد گارنی (Garni) معروف است. 35ـ آرتاشات مدت زمانی کوتاه نرونا نامیده شد. ویرانه های این شهر در کنار شهر جدید آرتاشات و در نزدیکی مرز ترکیه قرار دارد. Janus36ـ 37ـ نوشتۀ پشت سکه عبارت است از:PACE P R TERRA MARIQ PARTA IANVM CLVSIT 38ـ همان، ص198ـ200. Caesar Nerva Trajanus Augustus39ـ امپراتور روم از 98ـ 117م. 40ـ نوشته های ضرب شده برروی سکه عبارت اند از: Imperator Caesar Nervae Traiano Optimo Augusto Germanico Dacito Parthico Pontifico Maximo Tribunicia potestate Consuli sexto Patri Patriae 41ـ جملۀ ضرب شده بر پشت سکه عبارت است از:Armenia et Mesopotamia in potestam Populi Romani redactae – S C ARMENIΣ 42ـ PARTHICUS 43ـ Caesar Titus Aelius Hadrianus Antoninus Pius 44ـ امپراتور روم از 138 ـ 161م. 45ـ به معنی طبق تصمیم سنا به ارمنیان پادشاه اعطا شد. 46ـ هاکوپ ماناندیان. تاریخ ارمنستان (ایروان: بی نا، 1978م)، ص44، ج2. Lucius Verus 47ـ نایب السلطنۀ روم از 161ـ 169م. Caesar Marcus Aurelius Antoninus Augustus 48ـ امپراتور روم از 161 ـ180م. 49ـ به معنی لوسیوس وروس اگستوس فاتح ارمنستان. 50ـ به معنی شاه اعطا شده به ارمنیان. Lucius Verus Augustus Armenicus Parthicus Maximus 51ـ به معنی لوسیوس وروس اگستوس فاتح ارمنستان و پارت. 52ـ حروف و اعداد لاتین ذکر شده در پشت سکه های رومی بیانگر اطلاعاتی در مورد سمت صاحب سکه و سال های فرمانروایی وی با سمت های مختلف است که از این اطلاعات می توان تاریخ ضرب سکه را نیز به دست آورد؛ برای مثال، در پشت سکۀ ارائه شده لوسیوس وروس عبارت TR P V IMP III COS II ضرب شده که به معنای پنجمین سال حکومت عالی، سومین سال امپراتوری و دومین سال کنسولی است. Marcus Aurelius Antoninus Augustus Armenicus Pontifex Maximus 53ـ به معنی مارکوس اورلیوس آنتونیوس اگستوس فاتح ارمنستان، کاهن بزرگ. * از این سکه فقط دو نمونه به دست آمده که در حال حاضر در دانشگاه آکسفورد و موزۀ تاریخ ارمنستان نگه داری می شود. |
فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 58
|
