 دکتر آرمن حق نظریان در این مقاله کوشیده ایم تا گوشه ای از فعالیت های شخصیتی را که برای مقابله با انهدام میراث فرهنگی نیاکانش تمامی عمر و امکانات مالی خود را صرف کرد نشان دهیم، شخصیتی که می توانست با داشتن چنین تحصیلات عالی و تجربۀ شغلی ای نه تنها زندگی ای مرفه داشته باشد بلکه به موقعیت های شغلی و اجتماعی خوبی نیز دست یابد اما به جای این همه راهی دشوار و پرمخاطره را برگزید. در سال های جنگ جهانی اول، ارمنیان ساکن در مناطق تحت نظارت دولت ترکیۀ عثمانی قربانی مقاصد پان ترکیستی این دولت شدند و در سرزمین آبا و اجدادی خود مورد قتل عام قرار گرفتند. در این نوشتار، قصد بررسی ابعاد کشتار ارمنیان در 1915 م و بازخوانی وقایع آن سال ها را نداریم بلکه به دنبال بررسی اتفاقات پس از آن سال های خونین و تلاش های خستگی ناپذیر انسانی هستیم که برای نجات آثار فرهنگی به جای مانده از ارمنیان تمام توان خود را به کار بست. این آثار فرهنگی چیزی جز بناهای به جای مانده از ارمنیان نبود، بناهایی که تنها شاهدان باقی مانده از فرهنگ و تمدن چندین هزار سالۀ ملتی کهن در منطقۀ شرق ترکیه محسوب می شد. پس از نابودی ساکنان مناطق ارمنی نشین شرق آسیای صغیر، کند و کاو خانه های متروکۀ آنان، به قصد یافتن ثروت های باقی مانده از آنها، آغاز شد زیرا بر این باور وجود داشت که ارمنیان به امید بازگشت به خانه هایشان تمامی اموال قیمتی خود را در خانه ها پنهان کرده اند اما این جست و جو برای یافتن گنج به خانه های ارمنیان محدود نشد و پس از غارت خانه ها نوبت به کند و کاو کلیساها، دیرها و به طور کلی تمامی بناهایی رسید که از ارمنیان بر جای مانده بود. هرچند این کند و کاوها خرابی هایی بسیار به بار آورد اما تا آن زمان تخریب این آثار به قصد نابودی آنها صورت نمی گرفت. پس از سقوط جمهوری ارمنستان در 1920م و عقد پیمان قارص بین اتحاد جماهیر شوروی و ترکیه، مناطقی جدید از ارمنستان جدا و به ترکیه ملحق شد. در این مناطق تعداد زیادی کلیسا و دیر وجود داشت که هنوز سالم و فعال باقی مانده بود. دولت ترکیه، که همواره نگران احتمال بازگرداندن سرزمین های از دست رفتۀ ارمنیان به آنان است و از آنجا که آثار بر جای مانده از ارمنیان در این مناطق همچون سندی بی چون و چرا در اثبات حقانیت ارمنیان نسبت به مالکیت بر این نواحی محسوب می شود، از دهۀ 1940م نابودی تمامی آثاری را که بیانگر وجود ارمنیان در این سرزمین های غصب شده بود آغاز کرد که تا به امروز نیز ادامه دارد.[1]  دکتر آرمن حق نظریان از دهۀ 1960م، به دلیل اعتراضات گستردۀ ارمنیان جهان به نابودی آثار آبا و اجدادی خود، توجه محققان و باستان شناسان اروپایی همچون ژان میشل تئیری،[2] پائولو کئونه او،[3] آلن توماس سینکلر[4] و بسیاری دیگر به این منطقه جلب و مسافرت های تحقیقاتی به شرق ترکیه آغاز شد. این محققان مطالبی فراوان در خصوص تخریب بناهای بر جای مانده از ارمنیان به همراه گزارشاتی از واکنش های مسئولان منطقه و ممانعت آنان از بازدیدهای محققان، چه به صورت کتاب[5] و چه به شکل خبر، در جراید اروپا به چاپ رساندند که منجر به فشار افکار عمومی بر سازمان یونسکو و در نهایت، صدور بیانیه ای در 1974م از سوی آن سازمان شد. در این بیانیه آمده است که از 2,200 بنای تاریخی به جای مانده از ارمنیان، در اوایل قرن بیستم میلادی، فقط 252 بنا به صورت نیمه ویران و 197 بنا نیز در وضعیت نامساعد باقی مانده است.[6] آمار ذکر شده در خصوص بناهای به جای مانده از ارمنیان در مناطق شرق ترکیه با آمار خلیفه گری ارمنیان در استانبول، که گزارشی رسمی به دولت وقت عثمانی ارائه کرده بود، تناقض کامل داشت زیرا در آمار یونسکو تعداد کل بناها بسیار کمتر از تعداد واقعی آنان ذکر شده بود. برای محاسبۀ تعداد تقریبی کلیساهای ارمنیان در منطقۀ شرق ترکیه، بدون در نظر گرفتن آمار و گزارش های ارائه شده، می توان به واقعیت های موجود مراجعه کرد بدین معنا که ارمنیان در هر روستا حداقل یک و گاهی تا سه کلیسا بنا می کردند. گواه این امر وضعیت کلیساها در روستاهای جمهوری ارمنستان و حتی در داخل خاک ایران است. بنابراین و با در نظر گرفتن تعداد بیش از ده هزار روستا در شرق ترکیه به طور تقریبی می توان آمار کلیساهای به جای مانده از ارمنیان را به دست آورد که این آمار قطعاً بیش از آمار یونسکوست و با در نظر گرفتن آمار یونسکو، در خصوص بناهای باقی مانده در 1974م، به سادگی می توان به ابعاد فاجعۀ نابودی آثار ارمنیان پی برد. لازم به توضیح است که آنچه ذکر کرده ایم تنها در خصوص کلیساهاست و برای به دست آوردن ارقام واقعی تر باید آمار دیرهای بزرگ و کوچک خارج از مناطق مسکونی، قلعه ها، قبرستان ها، سنگ صلیب ها، پل ها و غیره را نیز به مجموعۀ کلیساهای ویران شده اضافه کنیم. شعله ور شدن آتش درگیری با کردهای منطقه از دهۀ 1980 م سبب شد تا دولت ترکیه با استفاده از این موقعیت و با اعلام وضعیت نظامی در کلیۀ استان های شرقی ترکیه از مسافرت محققان جلوگیری به عمل آورد. در این شرایط، چنانچه محققی به این مناطق سفر می کرد به اتهام جاسوسی دستگیر می شد و پس از ضبط اموالش و چندین روز حبس غالباً پس از ضرب و شتم و دادن تعهد مبنی بر عدم بازگشت به آن منطقه آزاد می شد. از جملۀ این محققان، که در سال های1970 1980م با قبول تمامی مشکلات و تن دادن به خطرات سفر به تحقیق در خصوص آثار فرهنگی ارمنیان در این مناطق همت گماشت، شادروان دکتر آرمن حق نظریان بود.
روش تحقیقات دکتر حق نظریان به علت تفاوتش با مطالعات محققان اروپایی آن را متمایز می کرد. او با برنامه ریزی و هدف مشخص وارد منطقه می شد و در کنار مطالعه و نقشه برداری از بناها به مطالعۀ بافت اجتماعی، آداب و رسوم، گروه های مذهبی و نژادی موجود و وضعیت اقتصادی اهالی منطقه نیز می پرداخت. مطالعات مردم شناسی گروه های تحقیق دکتر حق نظریان دارای اهمیت بسیار است زیرا اطلاعات جالبی را در خصوص چگونگی جایگزینی اقوام مختلف، طی نه دهۀ اخیر، در مناطقی که از سکنۀ ارمنی خالی شده بود ارائه می کند. دکتر حق نظریان، که آثار به جای مانده از ارمنیان مناطق شرقی ترکیه را همچون فرزندان یتیم ملتی نابود شده می پنداشت، برای نجات آنها از هیچ تلاشی فروگزاری نکرد و تمام سرمایه و عمر خود را وقف این کار کرد و در تمام سال های فعالیتش مشکلات سفر، بازداشت و زندانی شدن، ضرب و شتم و نهایتاً، ممنوع الورود شدن به ترکیه را برای رسیدن به هدفش تحمل کرد. شادروان دکتر آرمن حق نظریان در 5 مه 1941م، در تهران، متولد شد. والدینش از بازماندگان قتل عام ارمنیان منطقۀ نخجوان بودند که در 1918م به ایران پناه آورده بودند. پدرش، هوانس، با تحصیلات دکترا در دانشگاه های تهران تدریس می کرد و مادرش، آروسیاک، نیز به تدریس موسیقی در دانشگاه اشتغال داشت. دکتر حق نظریان تحصیلات متوسطۀ خود را در مدرسۀ ارمنیان کوشش داوتیان تهران، در 1959م، به پایان رساند. دو سال بعد، برای ادامۀ تحصیل در رشتۀ مهندسی معماری در دانشگاه آخن به آلمان رفت. در 1968م در همین دانشگاه، در مقطع دکترا، ادامۀ تحصیل داد و بالأخره در 1973م فارغ التحصیل شد. او، که از همان سال های تحصیل در دانشگاه آخن از هر فرصتی برای بازگشت به ایران و مطالعه بر روی کلیساها و دیرهای ارمنیان ایران استفاده می کرد، پایان نامۀ دکترای خود را بر اساس مطالعاتش بر روی قره کلیسا نوشت. او سفرهای تحقیقاتی خود را به منطقۀ شرقی ترکیه از همان سال های تحصیل آغاز کرد. نخستین سفر او در 1970 م اتفاق افتاد. او در این خصوص می گوید: (( در مورد تخریب بناهای اجدادم از محققان اروپایی مطالبی شنیده بودم اما هیچ گاه آن را در این ابعاد بزرگ تصور نمی کردم. آنچه را که دیدم مرا شوکه کرد)) . گویا همین نخستین سفر او به مناطق شرقی ترکیه سرنوشت وی را تا پایان عمر مشخص ساخت. او پس از مهیا ساختن مقدمات نخستین سفر تحقیقاتی اش با منابع شخصی، که دو سال به طول انجامید، مطالعات خود را از 1972م آغاز کرد. به غیر از مسائلی که طی مسافرت با آن رو به رو بود، مانند نداشتن امنیت جانی و سختی های سفر، بار مشکلات هزینه های سنگین گروه های تحقیقاتی نیز بر دوش وی بود و اگر شکیبایی همسرش، مارگاریت، نبود، که او هم فارغ التحصیل رشتۀ مهندسی از دانشگاه آخن بود، شاید در همان سال های آغازین فعالیتش مجبور به ترک آن می شد. نتایج حاصل از نخستین کارهای تحقیقاتی او توجه پروفسور وازگن بارسقیان را، که خود نیز همچون دکتر حق نظریان از خانواده ای نجات یافته از قتل عام بود، جلب کرد به طوری که پس از آشنایی با فعالیت های آرمن جوان هزینه های شش سفر تحقیقاتی او را متقبل شد. همچنین، هزینه های میکروفیلم کردن بیش از 35,000 عکس تهیه شده در سال های 1972ـ 1978م را نیز پرداخت کرد.
در بین این تصاویر، عکس بناهایی وجود دارد که اکنون اثری از آنها باقی نمانده است. دکتر حق نظریان همواره با ناراحتی این مطلب را اذعان می کرد که ای کاش زودتر این کار را شروع می کردم زیرا به یقین آثار بسیاری بوده که اکنون هیچ عکسی از آنها وجود ندارد و حالا دیگر بسیار دیر شده و با سرعتی که دولت ترکیه در نابودی آثار ارمنیان به خرج می دهد برای هرگونه تعللی بهایی سنگین باید پرداخت. او اعتقاد داشت وضعیتش به گونه ای است که گویی در میدان مسابقه قرار گرفته، مسابقه ای که در یک طرف آن گروه های تحقیقاتی وی با لوازم نقشه برداری و دوربین های عکاسی قرار دارند و در طرف دیگر تخریب کنندگان مجهز به مواد منفجره، بیل و کلنگ و پیروزی ازآن کسی است که زودتر به بنای مورد نظر می رسد. او که می خواست ابعاد انهدام فرهنگی یک ملت را به گوش جهانیان برساند، در 1983 م، مؤسسۀ مطالعات معماری ارمنیان (RAA) را در آخن تأسیس کرد و به کار خود عملاً رسمیت داد. این مؤسسه دو هدف اصلی را دنبال می کند: مطالعۀ بناهای به جای مانده از ارمنیان در کل مناطق فلات ارمنستان و بررسی اسناد، مدارک و عکس های جمع آوری شده و ارائۀ آن به جهانیان برای آشنایی ملل مختلف با معماری ارمنی و جلوگیری از ادامۀ تخریب این بناها، چرا که او اعتقاد داشت این روش تنها راه جلوگیری از نابودی میراث فرهنگی یک ملت است. دکتر حق نظریان، به منزلۀ مهندس معمار، به فعالیت هایی غیر از سفرهای تحقیقاتی نیز دست زده و در سال های 19741982م در بازسازی بناهای تاریخی ارمنیان در ایران، به خصوص، در بازسازی کلیساهای حوزۀ رود ارس با دولت ایران همکاری طولانی داشته. او در سال های فعالیتش در ایران بسیاری از بناهای ارمنیان ایران در مناطق ماکو، خوی، سلماس، ارومیه، ارسباران، اصفهان، تهران و غیره را مورد مطالعه قرار داد و شماری از تحقیقات خود را برای درج در کتاب های معماری ای که در میلان ایتالیا چاپ می شد[7] در اختیار مؤسسۀ مربوطه گذاشت. بخشی از مطالب وی در خصوص جلفای اصفهان نیز به زبان فارسی ترجمه شده است. او در سال های پایانی عمر قصد انتشار کتابی وزین در خصوص تحقیقاتش در منطقۀ ماکو داشت که بسیار مورد علاقۀ وی بود اما این وظیفه به بازماندگانش محول شد. از دیگر فعالیت های او در ایران عضویت در شورای خلیفه گری ارامنۀ تهران به مدت هفت سال و مرمت سه کلیسای تهران طی 1982 1985م است. او در 1988م برای مطالعۀ کلیساهای ارمنیان مصر به قاهره و اسکندریه سفر کرد. در همین زمان، از او برای تدریس در دانشگاه آخن دعوت به عمل آمد و او بلافاصله با خاتمۀ کار خود عازم آلمان شد و تا 1994م در آن دانشگاه به تدریس پرداخت. در بهار 1993م، 326 بنای مربوط به ارمنیان منطقۀ کلبجر[8] را به مدت یک ماه مورد مطالعه قرار داد که در بین آنها 28 کلیسا و 112 سنگ صلیب وجود داشت. سپس، نوبت به مطالعۀ کلیساهای مناطق آبخازی و اوستیای جنوبی رسید.[9] دکتر حق نظریان به منظور گسترش فعالیت های خود در 1996م اقدام به تأسیس شعبه ای از مؤسسۀ خود در امریکا با مسئولیت شاهن هاروطونیان کرد که او نیز از ارمنیان ایران است. حق نظریان پس از استقلال جمهوری ارمنستان کوشید تا دامنۀ فعالیت های خود را در آنجا نیز گسترش دهد اما با مشکلاتی مواجه شد. در همین حین، از وی برای بازسازی دو کلیسای قدیمی در کِساب[10] سوریه دعوت به عمل آمد. او در زمان مرمت این بناها موفق شد شش کلیسای قدیمی ارمنیان را، واقع در مرز سوریه با ترکیه، مورد مطالعه قرار دهد. او به مطالعۀ آثار ارمنیان در شرق ترکیه،سیلیسیه، سوریه، مصر و ایران بسنده نکرده و به مطالعاتش گستره ای بسیار وسیع داد و کلیساهای ارمنیان را در سودان و هند نیز مطالعه کرد. پس از پایان کار در سوریه، مجدداً پیگیری تأسیس شعبه ای در ایروان را از سر گرفت و سرانجام موفق شد در 1998م دفتر ایروان را تأسیس کند. در خاطرات دوست و همکار او، ساموئل کاراپتیان، آمده که وقتی برای نخستین بار با دکتر حق نظریان آشنا شد هر دو دریافتند که بدون آشنایی با یکدیگر به یک نوع فعالیت اما در مناطقی کاملاً جدای از یکدیگر دست زده اند. ساموئل کاراپتیان فعالیت خود را در جمهوری های آذربایجان و گرجستان متمرکز کرده بود و دکتر حق نظریان در خاک ترکیه. گویی آنها مکمل یکدیگر شده بودند و این سرآغاز همکاری ای تنگاتنگ بود. برای دسترسی علاقه مندان به آثار معماری ارمنیان از همان سال نخست شروع فعالیت های تحقیقاتی دفتر ایروان کلیۀ مطالب با قلم ساموئل کاراپتیان به صورت کتاب منتشر شد که تاکنون یازده جلد از این سلسله مطالب به چاپ رسیده است. چاپ این کتاب ها سبب شده تا اخبار گوشه ای از ابعاد انهدام فرهنگی میراث انسانی، در جمهوری های آذربایجان و گرجستان، به گوش جهانیان برسد. چندی پس از تأسیس این مؤسسه در ایروان، فعالیت های آن مورد توجه فرهنگستان علوم ارمنستان قرار گرفت لذا در سال 2000م، به دستور پروفسور لئون حق وردیان، مکانی در فرهنگستان به آن اختصاص داده شد. این مکان جدید، که امکانات کافی را برای متمرکز ساختن کلیۀ مطالعات، نگاتیوها، عکس ها، نقشه ها و غیره داشت، با فراهم آوردن شرایط دعوت به کار افراد متخصص سبب گسترش فعالیت های مؤسسه شد. طی این سال ها، همچون روال گذشته، مسئولیت تأمین هزینه های دفاتر مؤسسه برعهدۀ دکتر حق نظریان بود چنان که گاهی برای مزاح می گفت: (( همسرم خرجی خانواده را می دهد و من هزینه های گروه های تحقیقاتی را تقبل می کنم)) . ادامۀ فعالیت های گروه های تحقیقاتی به حدی برای وی مهم بود که در سال های پایانی عمرش برای تأمین هزینه ها اقدام به فروش وسایل به یادگار مانده و خانۀ پدری در تهران کرد. او هم زمان با فعالیت های تحقیقاتی، مرمت بناها و تدریس، به مدت 25 سال، عضو هئیت مدیرۀ سازمانی به نام یرگیر و مشاکویت[11] بود که به بازسازی بناهای تاریخی ارمنیان می پرداخت و در سال های پس از استقلال ارمنستان، در بازسازی چندین دیر و کلیسای مهم ارمنستان شرکت داشت. دکتر حق نظریان طی 1972 2005م توانست امکان فعالیت 157 گروه تحقیقاتی را در مناطق شرق ترکیه، سیلیسیه، قره باغ، سوریه، گرجستان، آبخازی، هند و غیره فراهم آورد. او در بایگانی مؤسسۀ خود به غیر از انبوه کتاب ها و مطالب جمع آوری شده، نقشه ها و پلان ها توانسته است بیش از 220,000 عکس از بناهای تاریخی ارمنیان، در سطحی به گستردگی سیصد هزار کیلومتر مربع، تهیه کند. در سال های اخیر، با آغاز به کار پایگاه اینترنتی مؤسسه، سعی شده تا کلیۀ این مطالب به صورت مرحله به مرحله در اختیار علاقه مندان به تاریخ و معماری ارمنیان قرار گیرد.[12] او در تمام سال های فعالیت خود با درج مطالب در روزنامه ها، تشکیل نمایشگاه های عکس، جلسات سخنرانی و ساخت فیلم های مستند کوشید تا با جلب اذهان عمومی از نابودی کامل بناهای در حال تخریب جلوگیری کند.
فعالیت های افرادی چون دکتر حق نظریان اذهان عمومی را از این واقعیت مطلع ساخت که دولت ترکیه از زمان نابودی فیزیکی ارمنیان ساکن در مناطق تحت نظارتش نه تنها به کار خود خاتمه نداده بلکه تا به امروز با نابودی آثار به جای مانده از آنان سیاست های 1915م را پی می گیرد. البته، طرح عضویت ترکیه در جامعۀ اروپایی مانع از آن شده که این دولت همچون سابق دست به منفجر ساختن و نابودی یکبارۀ بناهای به جای مانده زند لذا از روش هایی جدید استفاده می کند مانند فروش زمین هایی که در آنها بنای تاریخی وجود دارد که این امر منجر به تخریب بنا از سوی خریدار برای احداث بنای جدید می شود یا شایع کردن این موضوع در بین روستاییان منطقه که ارمنیان در کلیساهای خود گنج پنهان کرده اند که این مسئله هم سبب تخریب گستردۀ این بناها می شود. گاه نیز به روش هایی فرهنگی دست می زند و به بهانۀ مرمت بناهای تاریخی، کلیۀ آثار ارمنیان را از بنا حذف و پس از مرمت بنا آن را به منزلۀ یک اثر به جای مانده از سلجوقیان، گرجی ها یا اقوام آسیای میانه معرفی می کند. متأسفانه، عدم برخورد یونسکو و جوامع بین المللی با عملکردهای دولت ترکیه سبب شده تا این گونه سیاست ها الگویی برای دولت های آذربایجان و گرجستان شود. در این روزها، شاهد نابودی گستردۀ آثار تاریخی ارمنیان در این دو کشور هستیم به گونه ای که گاه فعالیت افرادی چون دکتر حق نظریان را، به علت وسعت عملکرد، غیر ممکن می سازد. دکتر حق نظریان در گردهمایی سه روزه ای که در مه 2004، در دانشگاه یو سی ِال اِی کالیفرنیا، در خصوص میراث فرهنگی ارمنیان در کشورهای مختلف تشکیل شده بود ضمن توصیف وضعیت اسفبار میراث به جای مانده از ارمنیان در کشورهای ترکیه، گرجستان و آذربایجان با تقدیر از مرمت بناهای ارمنیان در کشور جمهوری اسلامی ایران و اقدام دولت ایران برای ثبت جهانی سه دیر حوزۀ رود ارس به تفصیل در این خصوص سخنرانی کرد. در 10 ژوئن 2008م، مؤسسۀ مطالعات معماری ارمنیان از طرف مجلس ارمنستان لوح تقدیر دریافت کرد و در 29 ژانویه 2009م، شادروان دکتر آرمن حق نظریان از طرف کتابخانۀ ملی جمهوری ارمنستان به دریافت نشان علمی هاکوپ مغابارد[13] نائل آمد که البته به علت بیماری نتوانست در مراسم حضور یابد. او، که گویی از ادامۀ کار بس عظیمی که عمر خود را وقف آن کرده بود نگران بود، طی مکالمه ای تلفنی از دوست و همکار هم فکرش، ساموئل کاراپتیان، خواست تا پس از وی راهش را ادامه دهد و در هیچ زمانی نخستین حامی این کار بزرگ، پروفسور بارسقیان، را فراموش نکند. دکتر حق نظریان چند روز پس از این مکالمه، که گویی آخرین وصیتش بود، در 19 فوریۀ 2009م، به علت بیماری، در شهر آخن بدرود حیات گفت و خاکستر وی در کنار کلیسای قبرستان دیر ساغموساوانک،[14] در ارمنستان، که به دست خود وی مرمت شده بود، دفن شد. شادروان دکتر آرمن حق نظریان میراثی بزرگ و وظیفه ای بس سنگین برای آنانی گذارد که دنباله روی راه او برای نجات میراث فرهنگی نه فقط ارمنیان که میراث فرهنگی انسانی اند.
منابع: (( نابودسازی فرهنگی)) ، پیمان، س9، ش31، بهار1384. گزارشات سالانۀ مؤسسۀ مطالعات معماری ارمنیان. http://whc.unesco.org/en/statesparties/tr ; http://www.anca.org/ancadesk.php?adid. http://www.lcousa.org/asp/default.asp. Land and Culture Organization. www.RAA.am. پی نوشت ها:
2.Jean Michel Thierry
9.گزارش سالانه مؤسسه مطالعات معماری ارمنیان.
14. Saghmosavank |
فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 50
|
