زبان ارمنی از زبان های منفرد خانوادۀ هند و اروپایی است که در هیچ یک از زیر گروه های زبان های هند و اروپایی قرار نمی گیرد و به تنهایی معرف شاخه ای جداگانه است. این زبان از دورۀ یکپارچگی اقوام هند و اروپایی سیر تحول و پیش رفتی مستقل را در پیش گرفته است.

با ابداع الفبای ارمنی، در اوایل سدۀ پنجم میلادی، زبان ارمنی به زبانی نوشتاری تبدیل و آثار مهمی به زبان ارمنی قدیم یا گرابار (زبان نوشتاری) تألیف یا از زبان های دیگر ترجمه شد.زبان نوشتاری یا ادبی ارمنی به سه دوره تقسیم می شود:

الف) دورۀ قدیم: این دوره (دورۀ ارتباط زبان های ایرانی میانه با ارمنی قدیم و تأثر بر روی آن) از ابداع الفبای زبان ارمنی به دست مسروپ ماشتوتس (405م) شروع و تا سده یازدهم میلادی ادامه می یابد. منابع و ماخذ بسیار ارزشمند تاریخی، علمی، فلسفی و مذهبی ای در این مقطع زمانی به وجود آمده است. زبان ارمنی قدیم، در حال حاضر، فقط در کلیساها به کار می رود.

ب) دورۀ میانه: این دوره (سده های دوازدهم تا شانزدهم میلادی دورۀ ارتباط زبان عربی با ارمنی میانه و تأثیر بر آن) با ادبیات علمی و ادبی بسیار غنی خود معروف است. هنر شعر و ادبیات منظوم ارمنی در این دوره شکوفا شد.

ج) دوره جدید: در این دوره (از سدۀ هفدهم میلادی تا کنون)، دو گونۀ ادبی ارمنی؛ یعنی، زبان ارمنی شرقی و زبان ارمنی غربی ظاهر شدند.

تحول زبان گفتاری و پراکندگی جغرافیایی و سیاسی ارمنیان باعث به وجود آمدن گویش های متعددی در این زبان شده است. زبان ارمنی معاصر، شامل ارمنی شرقی و ارمنی غربی، بر اساس بزرگ ترین واحدهای گویش ارمنیان ناحیه پُلس و آرارات، در سدۀ هفدهم میلادی، به وجود آمده. دو زبان اخیر در اواسط سدۀ نوزدهم میلادی به منزلۀ زبان های ادبی مستقل شناخته شدند. زبان ارمنی قدیم و جدید دارای نظام یا دستگاه صرف اسم[2] در پنج یا هفت حالت است.

خاستگاه و پیدایش ارمنیان

بر اساس پژوهش های زبان شناسی تاریخی و تطبیقی و شواهد علوم تاریخی و جغرافیایی ارمنیان یکی از اقوام هند و اروپایی هستند که احتمالاً، طی سده های هشتم تا دوم پیش از میلاد، از نواحی آسیای مرکزی به دامنه های جنوب غربی کوهستان ها و فلات ارمنستان مهاجرت کرده اند و سپس، به تدریج در بخشی از سرزمین های اورارتو،[3] در نواحی شمالی بین النهرین و دره های جنوبی قفقاز و ساحل جنوب شرقی دریای سیاه، ساکن شده اند.

پیش از مهاجرت ارمنیان هند و اروپایی، خالدی ها (قوم خالد) در منطقۀ ارمنستان سکونت داشتند. زبان این قوم احتمالاً از گروه زبان های قفقازی بوده است. طی سده های یاد شده، بر اساس زبان گفتاری مشترک قبایل ارمنی زبان قوم ارمنی شکل گرفت و در سدۀ پنجم میلادی، با ابداع الفبای ارمنی به زبانی نوشتاری تبدیل شد.

بر اساس افسانه ها و اسطوره شناسی ارمنی رئیس قوم هند و اروپایی ارمنی هایک[4] نام داشته که ارمنیان از او به عنوان اولین پادشاه و بنیان گذار دولت ارمنی یاد می کنند. به همین دلیل هم ارمنیان خود را های،[5] کشورشان را هایاستان[6] و زبان ارمنی را هایرِن[7] می نامند.

پدر تاریخ نویسی ارمنی، موسی خورنی (سدۀ پنجم میلادی) دربارۀ ورود هایک و قومش به ارمنستان می نویسد:

(( هایک با بقیۀ افراد و خانوادۀ خود به سمت شمال غرب حرکت کرد و در فلاتی اقامت گزید و آن ناحیه کوهستانی را هارک[8] نامید بدین معنی که ساکنان آنجا از نسل خاندان توروگوم اند.[9] هایک روستایی را نیز بنا کرد و آن را به اسم خود هایکاشن[10] (هایک آباد، ساخته هایک) نامید. در نواحی جنوبی این دشت، در نزدیکی کوهی پر دامنه، از دیرباز گروهی اندک می زیستند که داوطلبانه به اطاعت او در آمدند و این مورد خود تأییدی است بر روایات شفاهی)).[11]

وقایع نگاران ارمنی زمان ورود هایک و قومش را به ارمنستان در حدود 2200 ق م دانسته اند و پس از وی از سلسله ای از سران قبایل و پادشاهان ارمنی نام می برند که از 2200 ـ 800 ق م حکومت می کرده اند.[12]

هرودوت، مورخ یونانی سدۀ پنجم پیش از میلاد، درباره قوم ارمنی می نویسد:

(( آرمن ها به فرماندهی داماد داریوش، آرتوکمئوس (آرتاشس)، در مقابل یونانی ها می جنگیدند)).[13]

نام قوم ارمنی در سنگ نوشته های داریوش نیز آمده است. داریوش در سنگ نوشتۀ بیستون از سرزمین ارمینه و ارمینیان یاد کرده: ((… سرزمین پونتوس و ارمنستان و… را فتح کردم)).

ارمنستان به مدت دو قرن جزء سیزدهمین ساتراپ نشین[14] امپراتوری هخامنشیان بود که به همراه دیگر اقوام همسایه علاوه بر عوارض کالا و اجناس[15] سالانه چهارصد تالان نیز پرداخت می کرد.[16]

روابط فرهنگی، تاریخی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ایرانیان و ارمنیان در طی هزاران سال هم جواری و همسایگی با وجود فراز و نشیب های تاریخی پیوسته پا بر جا بود و تاکنون نیز رو به گسترش دارد.

جایگاه زبان ارمنی در میان زبان های هند و اروپایی

نمودار درختی زبان های هند و اروپایی

خانوادۀ زبان های هند و اروپایی،[17] از لحاظ مجموع تعداد زبان ها خانوادۀ بزرگی نیست اما از لحاظ مجموع تعداد گویشوران بزرگ ترین خانوادۀ زبانی دنیا و دارای بیش از دو میلیارد گویشور است.[18]

زبان ارمنی یکی از زبان های منفرد خانوادۀ زبان های هند و اروپایی است که در هیچ یک از زیر گروه های زبان های هند و اروپایی جای نمی گیرد و به تنهایی معرف شاخۀ جداگانۀ ارمنی است[19] که از دورۀ یکپارچگی اقوام هند و اروپایی به طور مستقل مسیر پیش رفت و تحول را در پیش گرفته. این زبان در طول حیات دیرینۀ خود با تمدن های مختلف و زبان های متعدد در ارتباط بوده اما ساختار دستوری و مجموعۀ لغات خود را به منزلۀ نظامی مستقل حفظ کرده است.

زبان ارمنی، در مقایسه با دیگر شاخه های زبان های هند و اروپایی، بیشتر به زبان های ایرانی و بالتیک اسلاوی نزدیک است زیرا شاخه های ایرانی و بالتیک اسلاوی به شاخۀ زبان های شرقی هند و اروپایی تعلق دارند و در بسیاری از نکات دستوری شبیه به یکدیگرند.

با به وجود آمدن زبان شناسی تطبیقی در اروپا برخی از زبان شناسانْ زبان ارمنی را، به علت تعداد زیاد واژه های ایرانی آن، شاخه ای از زبان های ایرانی و از بازماندگان زبان ایرانی مادر به حساب آوردند. در اواخر قرن نوزدهم میلادی، ارمنی شناس آلمانی، هاینریش هیوبشمان،[20] با دلایلی متقاعد کننده ثابت کرد جنبه های کمیتی مجموعۀ لغات یک زبان عامل تعیین کنندۀ وجه اشتقاق آن زبان نیست و مسئلۀ اساسی ویژگی های دستوری و ارتباط یک زبان با دیگر زبان های هند و اروپایی است. با انتشار کتاب زبان ارمنی در بین زبان های هند و اروپایی هیوبشمان، در 1875م، ثابت کرد زبان ارمنی یکی از زبان های خانوادۀ هند و اروپایی محسوب می شود که مستقیماً از زبان هند و اروپایی مادر مجزا شده. بسیاری از واژگان زبان ارمنی در هیچ یک از دیگر زبان های هند و اروپایی مشاهده نمی شود یا از زبان هایی ریشه گرفته که امروزه دیگر وجود ندارد.[21]

با ابداع الفبای ارمنی در سدۀ پنجم میلادی آثار مهمی به زبان ارمنی قدیم تألیف یا از زبان های دیگر ترجمه شد. زبان ارمنی، که نقشی قابل توجه در حیات فرهنگی، سیاسی و اجتماعی ارمنیان ایفاء کرده است. امروزه این زبان به صورت دو گونۀ ادبی معاصر شرقی و غربی و ده ها گویش متداول است. در حال حاضر زبان ارمنی زبان گفتار و نوشتار بیش از ده میلیون ارمنی در جمهوری ارمنستان، کشورهای تازه استقلال یافته و دیگر کشورهای جهان محسوب می شود.

برخی از ویژگی های دستور زبان ارمنی در مقایسه با دستور زبان یونانی و فارسی

تاریخ تحول زبان ارمنی

زبان ارمنی به دو دورۀ زیر تقسیم می شود:

1) ماقبل نوشتاری (گفتاری): از ابتدای پیدایش تا سدۀ پنجم میلادی

2) نوشتاری: از سدۀ پنجم میلادی، هم زمان با ابداع الفبای ارمنی، تا کنون

دربارۀ چگونگی زبان ماقبل نوشتاری، به علت فقدان منابع و شواهد مکتوب، اطلاعات چندانی وجود ندارد. به کمک برخی بررسی های تاریخی و تطبیقی تصویر تقریبی این زبان گمانه زنی شده است. ادبیات شفاهی، نمایش ها، گوسانی(عشاقی) و مراسم پرستشی غیر توحیدی به این دوره اختصاص دارند.

در اوایل سدۀ پنجم میلادی، با ابداع الفبای ارمنی به دست مسروپ ماشتوتس، زبان ارمنی به زبانی نوشتاری تبدیل شد. این دوره را اغلب دورۀ زبان ادبی ارمنی می نامند.

پاسخ به این سؤال که زبان ارمنی در چه زمانی از دورۀ یکپارچگی هند و اروپایی جدا شده و روند مستقلی را در پیش گرفته بسیار دشوار است. نکتۀ قابل توجه آن است که زبان ارمنی هرگز استقلال خود را از دست نداده، از منابع خارجی نیز استفاده کرده و تا کنون ادامۀ حیات داده است. منابع و مآخذ ارمنی شناسی، خصوصاً، پژوهش های ارمنی شناس بزرگ، هراچیا آجاریان، تأیید می کند که زبان ارمنی شواهد قابل توجهی را از دوران قدیم ِخاور نزدیک، آسیای مرک‍زی، ایران، قفقاز، یونان، رم و دیگر تمدن ها حفظ کرده است.

وجه اشتقاق برخی از واژه های زبان ارمنی به زبان های اورارتویی، ختی،[23] حُوری،[24] تراکی[25] و زبان های ایرانی، قفقازی، عربی، روسی و دیگر زبان ها مرتبط می شود.

زبان ارمنی در نقش زبان وام دهنده نیز ظاهر شده و واژه های متعددی را به زبان های همسایه ارائه کرده است.

زبان گفتاری قدیم در مسیر تحول طبیعی خود به تدریج از گونۀ ادبی فاصله گرفت و شرایط را برای ایجاد مرحله ای جدید؛ یعنی، زبان ارمنی میانه آماده ساخت. بسیاری از مقوله های دستور زبان ارمنی قدیم به زبان ادبی میانه منتقل شد اما در برخی زمینه ها زبان میانه مسائل دستوری خاص خود را دارد. لازم به ذکر است در این مرحله (میانه) گویشوران ارمنی، زبان گفتاری و زبان نوشتاری (زبان ارمنی قدیم، گرابار) را متمایز می کردند.

دوران تحول زبان ارمنی نوشتاری

1) زبان ارمنی قدیم ( گرابار) ( سدۀ پنجم تا یازدهم میلادی):

زبان ارمنی قدیم یک زبان هند و اروپایی ترکیبی یا صرفی[26] محسوب می شود و از لحاظ مجموعۀ لغات و خصوصاً، عناصر اصلی دستور زبانی لایۀ هند و اروپایی بر آن تسلط دارد. هراچیا آجاریان زبان ارمنی قدیم (گرابار) را به دو دورۀ زیر تقسیم می کند:

ـ دروۀ طلایی یا دورۀ مسروپ (اوایل سدۀ پنجم میلادی تا460م)

ـ دورۀ بعد از دورۀ طلایی، دورۀ مسروپ (بعد از 460م)

ترجمۀکتاب مقدس به زبان ارمنی، تاریخ ارمنستان، اثر موسی خورنی (ایروان،1981)، تاریخ ارمنستان، اثر قازار پارپی (ایروان،1982) و تکذیب و رد فرق دینی، اثر یزنیک کوقبی (ونیز،1826) از آثار معروف این دوره اند.

در این منابع، بسیاری از روایات اسطوره ای و حماسی ایرانی نیز یاد شده  است. در پژوهش های مربوط به تاریخ تحول روایات اسطوره ای و حماسی ایرانی، منابع مکتوب ارمنی نقشی قابل توجه ایفاء می کنند. در این منابع، اطلاعاتی فراوان دربارۀ دین زرتشت وجود دارد. آثار قازار پارپی و یزنیک کوقبی، فیلسوف ارمنی سدۀ پنجم میلادی، در این زمینه بسیار حائز اهمیت اند. کوقبی، در فصل سوم کتاب خود، با عنوان تکذیب و رد کیش پارسی، جزئیاتی قابل توجه دربارۀ زروانگرایی ایرانیان ارائه می کند و به نقد و بررسی این موضوع می پردازد.

افتخار ذکر نام محبوب ترین و شکوه مندترین قهرمان حماسی ایران، رستم، نخستین بار نصیب پدر کتابت ارمنی، موسی خورنی، مورخ سدۀ پنجم، شده است. خورنی، در توصیف نیروی خارق العادۀ طورک آنگق ارمنی، به منزلۀ اغراقی اسطوره ای از (( رستم ساگچیک (سگزی) که دارای نیروی 120 فیل است)) یاد می کند.

موسی خورنی در بازگویی اسطوره های ایرانی از خدای نامه، اثر دانشوران ایرانی، نیز استفاده کرده است. خدای نامه را ساهاک باگراتونی، از خواص و نزدیکان دربار ایران، به خورنی سپرده بود تا او نیز چنین تاریخی را برای ارمنیان تهیه نماید.[27]

موضوع های حماسی ایرانی در آثار دیگر مورخان ارمنی نیز مشاهده می شود. این مورد را نخستین بار ر. اشتاکلبرگ در مقالۀ (( اهمیت مورخان ارمنی برای دورۀ ایران ساسانی)) مطرح ساخت.

2) زبان ارمنی میانه (سدۀ دوازدهم تا شانزدهم میلادی)[28]

برخلاف زبان ترکیبی یا صرفی قدیم، زبان ارمنی میانه دارای ساختار پیوندی[29] است. در واقع، عناصر تشکیل دهندۀ زبان ارمنی جدید از زبان ارمنی میانه ریشه گرفته. در سدۀ یازدهم میلادی، در نتیجۀ سیر تحول زبان، زبان ارمنی قدیم ( گرابار) برای اقشار مختلف مردم مفهوم نبود. در نتیجه، زبانی که از بستر زبان ارمنی قدیم به وجود آمده بود با نام زبان ارمنی میانه جایگزین این زبان شد. زبان میانه حلقۀ ارتباطی میان زبان قدیم ( گرابار) و زبان ارمنی جدید ( آشخارابار) است.

آثار متعددی در زمینه های ادبی، هنری، پزشکی و حقوقی به زبان ارمنی میانه نگاشته شده است از جمله آثار ادبی و هنری قسطانتین یرزنکاتسی، هوهانس یرزنکاتسی، ه. تلکورانتسی، ه. ایماستاسر، فریک و کوچاک. در زمینۀ پزشکی نیز، پزشکان معروف ارمنی، مخیتار هراتسی و امیر دولت آماسیاتسی، آثار قابل توجهی را به زبان ارمنی میانه تألیف کرده اند. مخیتار گوش و سمبات گوند استابل نیز از شخصیت های برجستۀ حقوقی و مؤلفان این دوران محسوب می شوند.

دو گونۀ زبان ارمنی معاصر؛ یعنی، ارمنی شرقی و ارمنی غربی نیز بر اساس بزرگ ترین واحدهای گویش ارمنی؛ یعنی، گویش ارمنیان ناحیه پُلس و آرارات در سدۀ هفدهم میلادی شکل گرفتند و در اواسط سدۀ نوزدهم میلادی به عنوان زبان های ادبی مستقل مطرح شدند.

زبان میانه به منزلۀ زبان ادبی و عامل ارتباطی بین گویش ها در طی سده های دهم تا هفدهم میلادی مورد استفاده قرار می گرفته است. بررسی منابع مربوط به دورۀ میانه ارمنی نشان می دهد که ساختار زبان ارمنی میانه بر اساس گویش مؤلفان این منابع متفاوت است. برخی از تفاوت های دستوری زبان ارمنی میانه، در مقایسه با زبان ارمنی قدیم، عبارت اند از:

3) زبان ارمنی معاصر (آشخارابار) ( از سدۀ هفدهم میلادی تا کنون):

از سدۀ هفدهم میلادی بر اساس بزرگ ترین واحدهای گویش ارمنیان ناحیۀ آرارات (شاخۀUm/ Ում) و پُلس (شاخۀ Ku /Îáõ) زبان ارمنی جدید (آشخارابار) با دو گونۀ شرقی و غربی شکل گرفت (سدۀ هفدهم تا هجدهم میلادی).

زبان ارمنی شرقی زبان ملی جمهوری ارمنستان و ارمنیان ایران است و ارمنیان ترکیه و سایر کشورهای جهان نیز اغلب به زبان ارمنی غربی سخن می گویند. این دو زبان از طریق برخی از ویژگی های آوایی و دستوری از یکدیگر متمایز می شوند. هر دوی این زبان ها دارای ادبیاتی غنی و با ارزش اند و در آنها بیش از چهل گویش زنده وجود دارد.

گویش های زبان ارمنی

پژوهش های زبان شناختی اخیر دربارۀ زبان ارمنی نشان می دهد در سدۀ پنجم میلادی گویش های مختلف ارمنی وجود داشته است. (( تفاوت های زبانی، که در دورۀ قدیم تحول زبان ارمنی مشاهده می شود، در آینده سبب توسعه و گسترش مجموعه ای از واقعیت های زبانی شد و از طرف دیگر، پدیده های جدید زبانی را نیز به وجود آورد. بنابراین، فرضیه ای که بر اساس آن گویش های ارمنی معاصر بعد از زبان ارمنی قدیم، به منزلۀ شاخه های جغرافیایی زبان ارمنی قدیم، به وجود آمده اند صحیح است اما این بدان معنی نیست که در دوران تحول زبان ارمنی قدیم مسئلۀ وجود گویش های ارمنی به طور کلی انکار شود)).[31]

لازم به ذکر است محدودۀ تقسیمات گویش های دورۀ قدیم با تقسیمات قدیم حکومت فئودالی ارمنستان مطابقت می کند و در واقع، تفاوت گویش ها به شرایط سیاسی و حکومتی ارمنستان نیز بستگی داشته است.

مهاجرت های گروهی ارمنیان نیز نقشی مهم در پیش رفت و توسعۀ گویش ها ایفا کرده است. درنتیجۀ کوچ گروهی ملت ارمنی، خصوصاً، پس از انقراض حکومت باگراتونی (سدۀ یازدهم میلادی) توزیع جغرافیایی گویش های ارمنی به طور وسیعی تغییر می کند و در کنار مراکز گویش های قبلی، گویش هایی جدید به وجود می آید.

گویش های زبان ارمنی معاصر، که تعداد آنها بیش از پنجاه گویش است، با ویژگی های آوایی، واژگانی و دستوری از زبان های قدیم و میانه ارمنی متمایز می شود. بخش عمدۀ مشخصه های یاد شده از زبان ارمنی قدیم، گرابار، ریشه می گیرد. گروه های آوایی، صرفی (تکواژی) و دستوری گویش های معاصر ارمنی از اواخر دورۀ زبان ارمنی قدیم و اوایل دورۀ میانۀ زبان ارمنی شروع به شکل گیری می کنند و از نظر مسئله تأثیرپذیری گویش ها تأثیرات خارجی و نقش زبان های خارجی در طول زمان به تدریج زیاد می شود.[32]

در روند به وجود آمدن تفاوت های گویشی، در دورۀ قدیم، به نظر می رسد زیر مجموعه های زبانی ماقبل نوشتاری (پیش از سدۀ پنجم میلادی)، مانند زبان های اورارتویی ـ ختی؛ ایرانی ـ پهلوی؛ قفقازی و دیگر زبان ها، نقشی قابل ملاحضه ایفا کرده اند. در دورۀ قدیم، تأثیرات زبان های فارسی باستان، آشوری و یونانی ـ لاتینی و در دورۀ میانه، تأثیرات زبان عربی کاملاً مشهود است. در دورۀ میانه و جدید، زبان های ترکی، فارسی و روسی ارتباط بیشتری با این زبان می یابند.

جایگزینی نیم واکه های r) ր) و ŕ) ռ)، همخوان های f) ü) و q,k) Õ, Ï)، واکه ها و هم خوان های کامی، پدیدۀ هماهنگی واکه ها، توسعۀ حال استمراری، کاربرد نشانه های ملکی و دیگر موارد در نتیجه تأثیر زبان های خارجی بر زبان ارمنی است.

الفبای ارمنی[33]

الفبای زبان ارمنی را روحانی بلندمرتبۀ کلیسای ارمنی، مسروپ ماشتوتس،[34] با همکاری ساهاک پارتو (پارتی)، جاثلیق کلیسای ارمنی، در 406 ـ407 م (یا 393 میلادی) ابداع کرد. الفبای ماشتوتس یکی از کامل ترین الفباهای زمان خود بوده است. پیش از ابداع الفبای ارمنی، الفبای یونانی و آشوری در بین ارمنیان رایج بود. برخی از ویژگی های الفبای ارمنی از این قرارند:

منابع:

آبقیان، مانوک. نظریۀ زبان ارمنی. ایروان: [بی نا]، 1965.

آبراهامیان، آ.آ. دستور زبان ارمنی قدیم. ایروان: [بی نا]، 1964.

آجاریان، هراچیا. فرهنگ ریشه شناسی ارمنی. چهار جلد، ایروان: [بی نا]، 1971 ـ 1979.

ـــــ. تاریخ زبان ارمنی. ایروان: [بی نا]، 1940، ج1.

ـــــ. تاریخ زبان ارمنی. ایروان: [بی نا]، 1951، ج2.

ابوالقاسمی، محسن. دستور تاریخی زبان فارسی. تهران: [بی نا]، 1383.

ـــــ. راهنمای زبان های باستانی ایران. تهران: [بی نا]، 1376، ج1.

ــــــ. راهنمای زبان های باستانی ایران. تهران: [بی نا]، 1383، ج2.

احمدی گیوی، حسن. دستور زبان فارسی فعل. تهران: قطره، 1384.

اگرادی، ویلیام؛ دابروولسکی، مایکل؛ آرنوف، مارک. درآمدی بر زبان شناسی معاصر.تهران: سمت،1380، ج1و2.

باقری، مهری. تاریخ زبان فارسی.تهران: [بی نا]، 1376.

پاسدرماجیان، هراند. تاریخ ارمنستان. ترجمۀ محمد قاضی. تهران: نشر تاریخ ایران، 1366.

جاهوکیان، گئورک. مقدمه ای بر گویش شناسی ارمنی.ایروان: [بی نا]، 1978.

خورنی، موسی. تاریخ ارمنستان. ایروان: [بی نا]، 1981.

قازاریان، س. داستان خلاصه شدۀ زبان ارمنی. ایروان: [بی نا]، 1981.

کِنت، کاتسنر. زبان های جهان. ترجمۀ رضی هیرمندی. تهران: [بی نا]، 1376.

مالرب، میشل. زبان های مردم جهان. ترجمۀ عفت ملانظر. تهران: [بی نا]، 1382.

مشکوۀ ‌الدینی، مهدی. سیر زبان شناسی. مشهد: دانشگاه فردوسی، 1373.

مِی، آنتوان. مطالعات و بررسی های ارمنی شناسی. ایروان: [بی نا]، 1978.

هیوبشمان، هنریش. دستور زبان ارمنی. ایروان: [بی نا]، 2003.

ـــــ. مطالعات ارمنی شناسی. ایروان: [بی نا]، 2004.

هوهانیسیان، ل.ش. وام وازهای ایرانی در زبان ارمنی، ایروان: [بی نا]، 1990.

http://www.iranica.com

Encyclopaedia Iranica, Edited by Ehsan Yashater, Center for Iranian Studies Columbia Univesity, New York, 2003, vol. 10.

پی نوشت ها:

1. استادیار گروه زبان و ادبیات ارمنی دانشکدۀ زبانهای خارجی دانشگاه اصفهان.

Noun Declension.2

3. 3. نام اورارتو برای نخستین بار در کتیبه ای به جا مانده از آشور بانیپال (پادشاه آشور از 885 تا 860 پیش از میلاد) مشاهده شده است. مقصود از این نام سرزمینی است که در اطراف دریاچۀ وان گسترده بوده است (هراند پاسدرماجیان، تاریخ ارمنستان، ترجمۀ محمد قاضی[تهران: نشر تاریخ ایران،1366]، ص 18).

Hayk 4.

Hay 5.

Hayastan 6.

Hayeren 7.

Hark 8.

Torogom 9.

Haykashen 10.

11. خورنی این مورد را بر اساس منبعی کلدانی یا آشوری و به نقل از ماراباس روایت می کند (موسی خورنی، تاریخ ارمنستان[ایروان: بی نا، 1990]، ص23).

12.پاسدرماجیان، همان، ص 22.

13.هرودت، تاریخ، ترجمۀ سیمون کرکیاشاریان( ایروان: بی نا، 1986)، ص409.

14. ساتراپ از تقسیمات سیاسی کشور در زمان هخامنشیان است. ساتراپ ها از خودمختاری زیادی برخوردار بودند و بر آنها یا پادشاهانی از سلالۀ خودشان حکومت می کرد یا اگر هم شاه شاهان ساتراپ و حاکمی بر ایشان می گمارد این حاکم یا ساتراپ از میان سلسلۀ شاهان ملی خودشان انتخاب می شد.
15. خراج کالا و اجناس ارمنستان به ایران شامل بیست هزار کره اسب بود.
16. تالان طلا معادل 5,6000 فرانک طلا و تالان نقره معادل 5,600 فرانک نقره بود. هر تالان تقریباً برابر با سی کیلوگرم وزن داشت. (هرودت، همان ، کتاب سوم، ص197).
17. ((هند و اروپایی به اقوامی اطلاق میشود که در روزگاران بس کهن در نواحی جنوب روسیۀ امروزی و در دشتها و استپهای جنوب سیبری و دریاچۀ آرال، شمال دریای خزر و شمال قفقاز زندگی میکردند. اقوام هند و اروپایی تا اواخر هزارۀ سوم قبل از میلاد در سرزمین مشترک و اصلی خود زندگی میکردند و از آن زمان به بعد از سرزمین اصلی خود مهاجرت مینمایند و در سرزمینهایی از جنوب آسیا تا شمال اروپا پراکنده میگردند و به همین دلیل نیز به نام هند و اروپایی شهرت مییابند. پراکندگی اقوام اولیۀ هند و اروپایی، پراکندگی و گوناگونی زبان در میان این اقوام مهاجر را نیز فراهم نموده است. بنابراین، زبانهای هند و اروپایی به گروهی از زبانهای هم ریشه اطلاق میشود که مهمترین آنها عبارتاند از هند و ایرانی، یونانی، آلبانی، ایتالی، ارمنی، اسلاوی و ژرمنی))(مهری باقری، تاریخ زبان فارسی [تهران: بینا، 1376]، ص26).
18. 18. خانوادۀ زبان های هند و اروپایی حدود صد زبان را شامل می شود.
19. 19. مراجعه شود به نمودار درختی زبان های هند و اروپایی.
20. Hübschmann20.
21. 21. کِنت کاستنر، زبان های جهان، ترجمۀ رضی هیرمندی (تهران: بی نا، 1376).
22. 22. میشل مالرب، زبان های مردم جهان، ترجمۀ عفت ملانظر(تهران: بی نا، 1382)، ص217 و 218.

Khattian 23.

Hurri, Khurri 24.

Thracian, Thrace 25.

Flexional language 26.

27. 27. آراکل ساروخان، فردوسی و موسی خورنی(تهران: بی نا، 1936)، ص41.
28. Middle Armenian
29. 29. Agglutinating language
30. 30. instrumental
31. 31. گئورگ جاهوکیان، مقدمه ای بر گویش شناسی ارمنی(ایروان: بی نا، 1972)، ص 166 ـ 179.
32. 32. همان، ص 180 ـ 192.
33. 33. Armenian Script
34. 34. Mesrop Mashtots