|
در تاریخ 4 خرداد 1390خ، دومین نشست تخصصی تاریخ مجلس با عنوان ((نگاهی به کارکرد و ساختار مجلس شورای ملی در دورۀ پهلوی اول (1300- 1320 خ))) برگزار شد. نشست مذکور توسط مرکز اسناد و کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، در محل ساختمان مشروطه، برگزار گردید و در طی آن علاوه بر مسئولان این مرکز، جمعی از محققان و پژوهشگران حوزۀ تاریخ نیز حضوری فعال داشتند. در ابتدای این نشست دکتر علی ططری، رئیس مرکز پژوهش های اسنادی مجلس و دبیر همایش، ضمن ارائۀ شرحی مختصر از موضوع همایش، گزارشی نیز از روند برگزاری نشست مذکور ارائه داد. از بین 135 مقالۀ دریافت شده 40 مقاله شرایط لازم را برای ارائه در همایش کسب کرده بودند که از این میان 11 مقاله در روز برگزاری نشست برگزیده و ارائه شد. در طی همایش مذکور، دکتر رسول جعفریان، رئیس مرکز اسناد و کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی و دکتر علی لاریجانی، رئیس مجلس شورای اسلامی، نیز به ایراد سخنرانی پرداختند. در میان پژوهشگران حاضر در این همایش، آرپی مانوکیان، پژوهشگر و محقق تاریخ فصلنامۀ پیمان و مدرس دانشگاه، نیز حضور داشت که در طی سخنرانی خویش به اختصار چگونگی و روند حضور ارمنیان در مجلس شورای ملی را، از ابتدای مشروطه تا دورۀ پهلوی اول، بازگو کرده و نیز به ارائه بخش هایی از مقالۀ پژوهشی خویش به همایش مذکور تحت عنوان ((بررسی اسناد انتخابات ارمنیان در دورۀ پهلوی اول)) پرداخت. آنچه در ذیل آورده می شود مقالۀ ارائه شدۀ ایشان در دومین نشست تخصصی تاریخ مجلس به همراه تصاویر و اصل اسناد پژوهشی است. شایان ذکر است که در سیر تحقیق موضوعی مبحث مذکور، علاوه بر منابع ارمنی، که کاستی اطلاعات مربوط به زندگی اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و پراکندگی جغرافیایی ارمنیان، جریانات و تشکلات فعال آن دوره، حوادث و وقایع روی داده و نیز در مواردی سرگذشت نمایندگان ارمنی را جبران می نمایند. اسناد محفوظ در مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی از لحاظ اهمیت تاریخی و ثبت جزییات جریانات مربوط به انتخابات ارمنیان از آنچنان اهمیت و جایگاهی برخوردار است که می توان به جرئت عنوان کرد پایگاه و ساختاراساسی تحقیقات را در بررسی چگونگی و روند حضور ارمنیان در مجلس تشکیل می دهند. فصلنامۀ پیمان، که همواره از همکاری صمیمانه و بی دریغ مسئولان مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی بهره مند بوده است، کمال تشکر خود را ابراز داشته و امید به تداوم همیاری علمی آن بزرگواران دارد. |
|
نوشتار حاضر، مبنای مباحث خود را برخی از اسناد موجود در مورد انتخابات ارمنیان، روند و چگونگی آن و تغییرات و تحولات روی داده در دوره مذکور قرار داده. از آنجایی که اسناد مورد دسترسی محدود و تنها مربوط به بخشی از چگونگی انتخابات ارمنیان در آذربایجان و برخی از دوره های مجلس شورای ملی در زمان مورد نظر می باشد درپاره ای از موارد استفاده از منابع تاریخی دیگر به جهت روشن شدن ابعاد انتخابات لازم به نظر می رسید. باید متذکر شویم که به علت محدودیت چارچوب تعیین شده برای مقالات که گنجانیدن کل اسناد را در متنی با محدودیت تعداد کلمات دشوار می ساخت و به منظور جلوگیری از زیاده گویی و حاشیه پردازی و برای آشکار شدن کنه حوادث و رویدادها در طی انتخابات بر اساس بررسی اسناد موجود در برخی موارد با ارائه اصل اسناد بخشی از متن آنها که دارای ارزش پژوهشی بیشتری بوده بازنویسی و مورد تجزیه و تحلیل تاریخی قرار گرفته. شایان ذکراست هدف ازبحث پیرامون سرگذشت نمایندگان این دوره بیان زندگی نامۀ افراد در قالبی تکراری نیست بلکه آشنایی با جایگاه اجتماعی، فرهنگی و سیاسی افراد مذکور در بطن جامعۀ ایرانیان ارمنی این دوره مورد توجه بوده است. در ضمن به جهت مشخص شدن جزییات انتخابات و آراء مأخوذه برخی اعتبارنامه های نمایندگان این دوره را نیز مد نظر قرار داده ایم. اسناد انتخابات ارمنیان و دورۀ ششم مجلس (19 تیر 1305 تا 22مرداد 1307 ش) تقریباً بعد از مشروطیت و از نخستین دوره های تشکیل مجلس، حوزۀ انتخاباتی جامعه ایرانیان ارمنی بنا به مقتضیات و پراکندگی جغرافیایی به دوبخش شمال و جنوب تقسیم شد. در این زمان ایالت آذربایجان حوزۀ اصلی انتخابات ارمنیان شمال را تشکیل می داد. البته در دوره های بعدی و تقریباً در اواخر حکومت پهلوی اول به تدریج و با مهاجرت ارمنیان ساکن در نواحی مختلف به تهران، این شهر جایگاه نخست ساختار اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی ارمنیان را به دست آورد. در دورۀ مذکور، تبریز و دیگر شهرها و روستاهای آذربایجان نیز که در حوزۀ ارمنیان شمال قرار داشتند به دلیل پراکندگی جمعیتی و برخورداری از توانایی های مذهبی، اقتصادی و فرهنگی بالا و بافت اجتماعی خاصی که تمام ساختارهای جامعۀ ایرانیان ارمنی را شامل می شد، از نیروی بالقوه و ویژه ای برخودار بود و بر این اساس یکی از مهم ترین پایگاه های انتخاباتی ارمنیان محسوب می شد. اکثر آراء مورد نیاز نماینده منتخب این حوزه نیز از شهرهایی چون تبریز، ارومیه، شهرها و روستاهای دیگر آذربایجان تأمین می شد. در دورۀ سلطنت قاجاریه، جمعیت ارمنیان ساکن در آذربایجان، برطبق آمار ثبت شده، حدود سی و پنج هزار نفر بوده اما در سال های بعد و به ویژه پس از جنگ جهانی اول به علت مهاجرت های مکرر از میزان جمعیت ارمنیان آذربایجان به شکل چشمگیری کاسته شد و به حدود پانزده هزار نفر رسید که از این میان هشت هزار ساکن تبریز و هفت هزار در شهرها و روستاهای دیگر آذربایجان سکونت داشتند ولی همچنان از لحاظ پراکندگی جغرافیایی جمعیت و نهادهای اجتماعی، جزو بزرگ ترین جمعیت اقلیت دینی این ناحیه محسوب می شدند. [1] تقریباً در روزهای پایانی دورۀ اول مجلس و پس از درخواست های مکرر ارمنیان مبنی بر حق انتخاب نماینده ای از میان خویش به آنان اجازه داده شد تا نماینده ای به مجلس معرفی کنند. [2] این امر در دوره های بعد و پس از ارسال عریضه و درخواست های فراوان ارمنیان دچار تغییراتی شد[3] و در نهایت با اصلاحاتی که در قوانین نظام نامۀ انتخابات صورت گرفت از دورۀ چهارم به ارمنیان اجازه داده شد تا بر اساس پراکندگی جمعیتی در سطح کشور دو نماینده انتخاب و به مجلس معرفی کنند. این قانون نهادینه شد و در دوره های بعدی انتخابات مجلس همچنان پابرجا ماند. [4] ظاهراً از دورۀ سوم مجلس شورای ملی در قانون انتخابات محل انتخابات کلدانیان با ارمنیان تلفیق و قرار شد انتخابات آنها یکجا برگزار گردد. اما با اعلام مقدمات انتخابات دورۀ ششم و قبل از آغاز انتخابات، مجمع کلدانیان تهران طی عریضه هایی خواستار جدایی انتخابات آنها از اقلیت ارمنی شده و درخواست انتخاب و حضور نماینده ای مستقل از میان خویش را مطرح کردند. سند شمارۀ 1 ((مجمع کلدانیان طهران سواد عریضه مجمع کلدانیان است ساحت مقدس مجلس شوری کبری شید الله ارکانه با عطف به مقررات قانون اساسی محترماً معروض می شود سایر ملل متنوعه تبعۀ دولت علیه ایران در حقوق ملی مساوی و به هر کدام از قبیل ارامنه، زردشتی و کلیمی حتی به ایالات مختلف حق انتخاب وکلای جداگانه برای شرکت و حضور در مجلس شوری ملی عطا شده است. جماعت کلدانی نیز که یکی از ملل متنوعه اربعۀ تبعۀ ایران را تشکیل می دهد. بر طبق نص صریح قانون اساسی از این حق عمومی بهره مند و خود را دارای یک کرسی مستقل و غیر مشترک می داند ولی متأسفانه معلوم نیست محل نمایندۀ کلدانیان به چه دلیل و با کدام مجوز قانونی در دورۀ سوم دارالشوری کبری تنصیف شده و مکانت آن با وکیل ارامنه توحید گردیده در صورتی که جماعت کلدانی از حیث نژاد و زبان و عادات و منافع ملی از هر جهت با ارامنه متفاوت و غیر از اسم مذهب (مسیحی) در مال تمامی تقدیرات حیاتی و منافع ملی و تاریخی هیچگونه سنخیت و مؤالفتی با ملت ارامنه ندارند بدیهی است اطلاق لفظ مسیحی و مجرد تواحد اسم مذهب هرگز با قواعد تساوی عدل و صیانت حقوق کافه ناس مجوز نمی شود که مصالح حیاتی و مقدرات ملی دو نژاد مغایر و دو جنس متباین مخلوط و توأم گردد. چنانچه طوایف و ایالات بختیاری شاهسون ترکمن قشقائی و غیره با وجود هم اسمی مذهبی (اطلاق کلمۀ طیبه اسلام) از به واسطه همان مغایرت نژاد و قبیله در مورد انتخاب از سایر طبقات مسلمین متمایز شده و به عطای حق داشتن وکیل مخصوص نائل بوده اند با این حال تحریم بلا دلیل یک ملتی که حالیه دارای متجاوز از پنجاه هزار نفوس بوده و بر حسب نص صریح و منصوص قانون اساسی از اعطایای آن بهره مند و زیاده از پانزده قرن است با شهادت تاریخ و آثار معابد و کنایس و دیور قدیمه موجوده در مملکت ایران متوطن و با کمال صداقت و تبعیت دولت علیه ایران مستظهر و مفتخر بوده اند از شرط تعمیم عدل بسی دور و تشریک مکانت وکیل آن با وکیل ارامنه و اختلاط مصالح حیاتی دو نژاد غیر متناجس و دو ملت متباین همانا از حیز عاطفه رعیت داری به کلی خارج و موجب یأس و نا امیدی جماعت فلک زدۀ کلدانی خواهد بود لهذا به نام تعمیم عطایای قانون مقدس اساسی و برای مزید استظهار پنجاه هزار نفوس با یک زبان خاضعانه و استغاثه عاجزانه متظلم و استدعا داریم امر و مقرر فرمایند ملت کلدانیان هم حق داشتن یک نفر وکیل علیحده را صیانت و احراز نموده و برای دورۀ تقنینیۀ آتیه در ردیف نمایندگان جامعه ملت منتخب نمایند که از عواطف رعیت پرورانه و تساوی آن ساحت مقدس امیدوار و مشغول دعا گویی باشند. محل مهر مجمع کلدانیان طهران)) [5] چندی بعد عریضۀ دیگری نیز با همین مضمون توسط مجمع کلدانیان به مجلس ارسال شد ولی در نهایت مورد توجه و رسیدگی قرار نگرفت و انتخابات ارامنه و کلدانیان آذربایجان با هم و در یکجا برگزار گردید. از اسناد انتخابات حوزۀ اقلیت ها و ارامنۀ شمال چنین برمی آید که مقدمات انتخابات با تعیین انجمن نظارت و اعضای آن در تبریز و سایر شهرهای آذربایجان بدون بروز مشکلی خاص صورت پذیرفته و در موعد مقرر به پایان رسیده که در نتیجۀ آن سهراب ساگینیان در میان رقبای خویش یعنی آلکسان وارتانیان و فرامرز خان به عنوان نمایندۀ منتخب ارمنیان در دورۀ ششم مجلس تعیین شده است. از نکات جالب توجه در سند مذکور این موضوع است که تمامی اعضای انجمن منتخب تبریز از ارمنیان بوده و بر این اساس هیئت رئیسه را نیز اعضای مذکور تشکیل می داده اند. محل تشکیل انتخابات انجمن نیز مدرسۀ ارامنه آرامیان[6] بوده است. از آنجایی که انتخابات انجمن های فرعی باید توسط انجمن مرکزی صورت می گرفت، اکثر اعضای انجمن های فرعی نیز به جز انجمن سلماس که دو عضو از اقلیت های کلدانی در آن حضور داشتند مابقی اعضا از ارمنیان ساکن در شهرها و روستاهای ارمنی نشین آذربایجان بوده اند. مسلماً وسعت پراکندگی جمعیتی ارمنیان ساکن در حوزه های انتخابی مذکور و شکل منظم ساختار اجتماعی و فرهنگی آنها در انتخاب اعضای ارمنی انجمن های مذکور بی تأثیر نبوده است. البته در اردبیل به دلیل اینکه جمعیت ارمنیان ساکن در این شهر بسیار کم بوده، اقلیت ها به خصوص ارمنیان، در شهر مذکور انجمنی تشکیل نداده و متعاقباً در انتخابات نیز شرکت نکردند. بخش هایی از صورت مجلس انتخابات ارامنه و کلدانیان ایالت آذربایجان به این صورت ثبت شده: سند شمارۀ 2 ((صورت مجلس انتخابات نمایندۀ ارامنه و کلدانیان در دورۀ ششم دیر کاراپت، آلکسان خان ساگینیان،اسکندر خان، سرین آفتاندیلیان، هارطون پطروسیان، خسرو آواکیان، هامبارتسوم زیرومیان، یحی خان یکازاریان، هارتون سرکسیان. و بعد آقایان ذیل به عضویت علی البدل انتخاب گردیدند. بوداق مناسریان، وارتان خاچاتوریان، میساق وارتانیان، هامبارتسوم وارتانیان، ماردیروس باغدسریانس، استپان ملک اصلانیان، کاسپر هاکوپیان، آرمناک آفتاندیلیان، آرام آقابیکیان. سرین آفتاندیلیان از عضویت استعفا کرده به جای مشارالیه بارون بوداق مناسریان انتخاب گردید. بعد از قرائت آراء و تعیین اعضا مشارالیهم کشیش کاراپت را به ریاست و بارون خسرو آواکیان را به نیابت ریاست و هامبارتسوم زیرومیان، هاروتون پطروسیان و هارتون سرکسیان را به منشی گری از بین خودشان انتخاب نمودند. شب 8 فروردین راجع به انجمن های فرعی مذاکراتی شده و قرار گردید که توسط ایالت جلیله عظمی به حکومت ارومی و مراغه نوشته شود که مطابق مادۀ14، سی و شش نفر حکومت محلی دعوت کرده از بین خودشان اعضا تعیین نمایند. و برای سلماس و قراجه داغ نه نفر از معتمدین محلی را انجمن مرکز معرفی نماید و سه نفر معلم یکی برای مراغه و یکی برای سلماس و یکی برای قراجه داغ از تبریز اعزام شود. در جلسۀ سیم آرام آقابیکیان برای معملی ارومی و سلماس و گریگور هارتونیان برای مراغه و میاندواب و خاچاطور قریقوریان برای قراجه داغ معین گردید. و از مقام ایالت عظمی به حکومت های محلی معرفی شده و نه نفر از ارامنه مفضله الاسامی قراجه داغ به ایالت جلیله معرفی گردیدند که از معتمدین محلی دانسته و به حکومت محلی مرقوم فرمایند که مشار الیهم تشکیل انجمن نمایند… و معتمدین سلماس به قرار ذیل معرفی شدند. … اردبیل هم قرار شد که به ایالت جلیله عرض شود که از بین خودشان انتخاب اعضا نمایند و به موجب راپورتی که بعداً از اردبیل رسیده در شهر مزبور عده کافی از ارامنه نبوده که از بین خودشان تشکیل انجمن نمایند و چون مسافت از اردبیل الی انجمن مرکزی و هر یک از انجمن های فرعی زیاد است از انتخابات محروم ماندند. در 30 فروردین ماه از طرف انجمن نظار مرکزی اعلان داده شد که از 12 اردیبهشت شروع به دادن تعرفه و اخذ رأی می شود. بعد از اعزام معلمین و معرفی معتمدین محلی از روز یکشنبه 12 اردیبهشت الی ساعت 8 بعد از ظهر در انجمن مرکزی اقدام به دادن تعرفه و اخذ رأی شده و جمعاً 737 تعرفه داده شده و بعد از ساعت هشت اقدام به قرائت آراء شده و نتیجه به قرار ذیل گردید. جمع کل تعرفه که داده شده 737 بعد از رفع 5 رای که بعد از صدور تعرفه و تبعیت خارجه آراء داخل صندوق نشده، باقی که به اسم سهراب ساگینیان بوده ویک نفر خارج را رأی نداده اند. به موجب صورت مجلس 7 اردیبهشت 1305 انجمن فرعی مراغه در شهر مراغه 146 تعرفه داده شده، به قرار ذیر قرائت گردیده است. مراغه سهراب ساگینیان = 135 الکسان وارتانیان = 1 سفید = 10 _______ 146 میاندواب که تحت نظارت انجمن فرعی مراغه تشکیل شده. انجمن در قریه تقی آباد تشکیل شده 80 تعرفه داده و اخذ آراء شده و کلاً به اسم سهراب ساگینیان بوده است. ارومی مطابق راپورت حکومت ارومی به ایالت جلیله و مراسله نماینده انجمن مرکزی حکومت محلی به کلدانیان و ارامنه اخطار و اعلام کرده که در انتخابات نماینده دارالشوری شرکت نمایند کلدانیان به هر علت که بوده از حضور در انجمن انتخابات نظار استنکاف نموده و نه نفر اعضا انجمن فرعی فقط از ارامنه انتخاب شده و 19 خرداد الی 28 در شهر و دهات کلاً 547 تعرفه داده شده در 29 خرداد آراء قرائت و در نتیجه سهراب ساگینیان با 542 رأی حائز اکثریت و فرامرزخان 3، الکسان وارتانیان 1، سفید 1 بوده است. سلماس مطابق صورت مجلس 14 اردیبهشت که حکومت سلماس تصدیق می نمایند. در هفت وان = 221 در قلعه سر = 90 _________ جمع = 311 از 311 رأی فوق سیصد به اسم سهراب ساگینیان 11 به اسم فرامرز خان بوده است. قراجه داغ به موجب صورت مجلس 10 خرداد 802 تعرفه در دهات ارمنی نشین داده شده و بعد از قرائت آراء معلوم شد که کلاً به اسم سهراب ساگینیان بوده و یک نفرخارج نوشته نشده است. قریحه ویجونبار قریه مزبور در هفت فرسخی تبریز واقع شده و آقای میرزا اصغر خان سعیدی از طرف ایالت جلیله عظمی مأمور تشکیل انجمن شده و ساکنین قریه مزبور نه نفر از بین خودشان با حضور مشارالیهم به عضویت انتخاب کرده اند. 57 تعرفه صادر شده. بعد از قرائت آراء کلیه به اسم سهراب ساگینیان بوده است. خلاصه کلیه تعرفه که از انجمن مرکزی و فرعی صادر شده به قرار ذیل است. شهر تبریز = 737 مراغه = 146 میاندواب = 80 ارومی = 547 سلماس = 311 قراجه داغ = 802 ویجونبار = 52 _______ جمع = 2680 از 2680 ورقۀ فوق 5 تعرفه از تبریز توقیف و داخل صندوق نشده و ده تا در مراغه و یکی در ارومی سفید بوده و از باقی 732 در تبریز 135 در مراغه 80 در میاندواب در ارومی 300 درسلماس 802 در قراجه داغ 57 در ویجونبار که جمعاً 2648 به اسم سهراب ساگینیان و 14 به اسم فرامز خان قرائت شده و سهراب ساگینیان حائز اکثریت تام گردیده. چون تمام انجمن های فرعی صورت مجلس خودشان را تکمیل نموده و از انجمن مرکزی 16 فروردین قرائت شده و تا حال در هیچ جا شکایتی از انتخابات نشده انجمن مرکزی مطابق ماده 41 و 42 قانون انتخابات را خاتمه داده و شکایتی من بعد قبول نداشته و انجمن را منحل می نماید. 14 تیر ماه جلالی1305 امضا)) [7] مدتی بعد نیز اعتبارنامۀ سهراب ساگینیان صادر شد و توسط انجمن نظارت بر انتخابات تأیید گردید. سند شمارۀ 3 ((اعتبارنامه به تاریخ 21 تیرماه جلالی 1305 به این ترتیب سهراب ساگینیان به عنوان نمایندۀ ارامنه و کلدانیان آذربایجان در دورۀ ششم مجلس شواری ملی منتخب گردید. [9] یک روز بعد نیز از سوی وزارت داخله نامه ای به مجلس شورای ملی نوشته شد که انتخاب ساگینیان را به سمت نمایندگی مجلس دورۀ ششم تأیید و اعتبارنامه و صورت مجلس انتخابات را نیز به تهران ارسال می کرد. متن نامۀ مذکور به این شرح است : سند شمارۀ 4 ((وزارت داخله ریاست محترم مجلس شورای ملی شید الله ارکانه آقای ساگینیان درحوزۀ انتخابیۀ ارامنۀ آذربایجان و کلدانیان به نمایندگی منتخب و سمت نمایندگی را پذیرفته اند. به ایالت آذربایجان تلگراف شد که اعتبارنامه و صورت مجلس انتخابات را ارسال به مرکز دارند. ورود به دفتر مجلس شورای ملی 23شهریور ماه 1305)) [10] مدتی بعد نیز گزارشی از شعبۀ دوم به مجلس شورای ملی فرستاده شد که با شرح خلاصه ای از جزئیات انتخابات ارامنۀ آذربایجان و کلدانیان و آرای مأخوذه، صحت انتخاب سهراب خان ساگینیان را مورد تأیید قرار می داد. سند شمارۀ 5 ((مجلس شورای ملی خبر از شعبه 2 به مجلس شورای ملی شید الله ارکانه انتخابات ارامنه آذربایجان و کلدانیان، فروردین 1305 شروع و موافق مادۀ 14 قانون انتخابات از طبقات شش گانه و معتمدین محلی دعوت شده، اعضا اصلی و علی البدل انتخاب و بلافاصله انتخاب هیئت رئیسه به عمل آمده است و توسط ایالت آذربایجان به حکومت اردبیل، ارومی و مراغه دستور داده شده است که موافق مادۀ 14 قانون انتخابات انجمن نظار را انتخاب نمایند و برای سلماس و قراجه داغ 9 نفر از معتمدین محلی را معرفی و به حکومت اطلاع داده شده که آنها را دعوت نموده و انجمن را تشکیل دهند. در 30 فروردین موافق ماده 21 اعلان انتخابات منتشر و روز 12 اردیبهشت را برای توزیع تعرفه و اخذ رأی معین نموده اند. مجموع تعرفه های توزیع شده در تمام حوزه های انتخابیه 2680 ورقه و با رعایت مواد قانونی قرائت آراء شروع و در نتیجه آقای سهراب خان ساگینیان به اکثریت 2618 رأی به نمایندگی دورۀ ششم تقنینیه از ارامنۀ آذربایجان انتخاب و اعتبارنامۀ ایشان به ضمیمۀ صورت مجلس بعد از طی مدت قانونی و بر طبق مقررات قانون به امضای نظار رسیده است. شعبه در تاریخ 17 مرداد ماه بعد از رسیدگی به مدارک و جریان انتخابات صحت آن را تصدیق و نمایندگی آقای سهراب خان ساگینیان را تصویب و راپرت آن را تقدیم به مجلس شورای ملی می نماید. مخبر : ضیا امضا در جلسۀ 19 مرداد ماه 1305 قرائت و تصویب شد)) [11] سهراب خان ساگینیان[12] نمایندۀ منتخب ارمنیان و کلدانیان در دورۀ ششم مجلس از ارمنیان تبریز بود. خانواده اش از دوران سلطنت فتحعلی شاه در ارتش ایران صاحب مدارج بالای نظامی بودند و سهراب فرزند ارشد سلیمان خان از افسران ارشد سپاه قاجار بود. ساگینیان بعد از اتمام تحصیلات خود در تلگرافخانۀ تبریز مشغول به کار شد و در دوران مشروطه خواهی تبریز به صف مبارزان ارمنی گروه یپرم خان پیوست.  سهراب خان ساگینیان بعد از اتمام تحصیلات خود در رشتۀ علوم سیاسی و اجتماعی، از دانشگاه ژنو به تبریز بازگشت و در سمت مترجم شخص استاندار در استانداری مشغول به کارشد. مدتی نیز به منزلۀ استاد در مدرسۀ علوم سیاسی به تدریس پرداخت. [13] سپس مفتخر به دریافت مقام مسئول تلگرافخانۀ مرکزی ایران دربخش بین الملل شد و نخستین بار در دورۀ پنجم مجلس شورای ملی به نمایندگی از سوی ارمنیان شمال وارد مجلس گردید. او علاوه بر عرصۀ سیاست در زمینۀ مطبوعات نیز فعالیت هایی داشته و مدتی عضو هیئت تحریریۀ نشریۀ ارمنی زبان آرشالویس (سپیدۀ صبح) و سردبیر هفته نامۀ آراوُد (صبحگاه) در تهران بوده است. در زمینۀ ادبی نیز از او هجده اثر برجای مانده که یکی از آنها به طور کامل به زبان فرانسه نوشته شده است. [14] پس از انتخاب ساگینیان به عنوان نمایندۀ ارامنه و کلدانیان آذربایجان، مجمع کلدانیان با ارسال عریضه هایی مبنی بر تأیید درخواست های قبلی، اعلام داشتند که به دلیل عدم تشکیل انجمن های نظارتی با حضور مستقیم کلدانیان از اخذ تعرفه و دادن رأی محروم مانده اند و خواهان بررسی مجدد لایحۀ پیشنهادی هیئت دولت مبنی بر داشتن نماینده ای مستقل می باشند و تا بررسی و تصویب لایحۀ مذکور، تشکیل انجمن های نظارتی و برگزاری انتخابات به منظور تعیین نماینده ای از میان خودشان را درخواست می کردند. مجلس شورای ملی بعد از دریافت این عریضه ها آنها را به وزارت داخله ارسال کرد و در نهایت جوابیۀ آن وزارتخانه مبنی بر موافقت با درخواست کلدانیان را دریافت کرد. اما به دلیل عدم تنظیم لایحه ای در این زمینه که اجازۀ برگزاری انتخابات رابه کلدانیان برای انتخاب نماینده ای از میان خویش را نمی داد، از کلدانیان خواست تا تنظیم و تصویب لایحۀ مذکور صبر و تأمل نمایند.
سند شمارۀ 6 [15] ((وزارت داخله به تاریخ 26 ماه 8 سنه 1305 نمرۀ 14192 ریاست محترم مجلس شورای ملی شید الله ارکانه در جواب مرقومه رقیعه نمرۀ 3260 راجع به تقاضانامۀ کلدانیان طهران دایر به حق انتخاب نماینده در مجلس شورای ملی زحمت افزا می شود. وزارت داخله با تقاضای مجمع مزبور موافقت دارد و در دورۀ پنجم تقنینیه لایحه آن را به مجلس شورای ملی تقدیم نموده ولی به واسطه این که دوره در شرف انقصار بوده لایحه به تصویب نرسیده است و چون وزارت داخله تصمیم نموده است که در قانون انتخابات تجدید نظر بشود در موقع تنظیم لایحه نسبت به نماینده کلدانیان اقدام می شود. ورود به مجلس شورای ملی 29 شهریور 1305)) [16] انتخابات دورۀ ششم مجلس شورای ملی در پنجم تیر ماه 1305ش به پایان رسید. [17] مطابق اسناد موجود آوانس خان مساعد ازحوزۀ اقلیت ها و ارامنۀ جنوب به نمایندگی انتخاب شدند. [18] نکتۀ قابل توجهی که از اعتبارنامۀ آوانس خان مساعد مشخص می شود این موضوع است که ظاهراً بنا به دلایلی انتخابات ارمنیان حوزۀ جنوب با چند روز تأخیر و در نیمۀ دوم مرداد تا بهمن1305 طول کشیده است. سند شمارۀ 7 [19] ((اعتبارنامه ما امضا کنندگان ذیل، اعضا انجمن نظارت حوزۀ انتخابیۀ ارامنۀ نقاط جنوب ایران، تصدیق می کنیم که آوانس خان مساعد، پسر مرحوم زرونی، که شغلش استخدام دولت است و سنش شصت و دو سال و ساکن طهران است، در انتخابات این حوزۀ انتخابیه، که در تاریخ 18مرداد الی اول بهمن 1305 واقع شده به اکثریت 6388 رأی از 7383 رأی دهندگان به نمایندگی برای مجلس شورای ملی منتخب گردید و شهادت می دهیم که انتخاب معزی الیه موافق مقررات قانون انتخابات مورخه 28 شوال سنه 1329که بعضی ازمواد آن در دوازدهم شهریور ماه و پنجم و دوازدهم مهرماه شمسی 1304 اصلاح و به تصویب مجلس شورای ملی رسیده انجام یافته و تفصیل این انتخاب در صورت مجلس انتخاب این حوزه مندرج است. به تاریخ پانزدهم بهمن ماه 1305 مهر و امضای اعضای انجمن نظارت انتخابات ارامنه جنوب ایران این اعتبارنامه صحیح مهر و امضای حاکم و مهر حکومت)) [20] آوانس خان مساعد[21] سابقۀ طولانی در فعالیت های سیاسی حکومت قاجار داشت. او با سمت مترجم به دربار قاجاریه راه یافت و به منزلۀ یکی از پیشگامان تأسیس نخستین نشریۀ ارمنی زبان که شاویق (گذرگاه) نام داشت، فعالیت بسیاری به انجام رساند. [22] وی در دوره های بعدی و در کنار احتشام السلطنه به سمت مستشاری در سفارت برلن مشغول به کار شد. در طی مدت غیبت های طولانی احتشام السلطنه از برلن، آوانس خان عملاً وظایف وزیر مختاری را نیز بر عهده داشت. [23] بعد از مدتی نیز به دلیل خدمات شایسته اش از سوی محمد علی شاه مفتخر به لقب مساعد السلطنه گردید و حمایل سبز به او اعطا شد. چندی بعد نیز به سمت وزیر مختار ایران در برلن تعیین گردید. [24] بعد از عزلش از این مقام برای مدتی نسبتاً طولانی به ایران بازنگشت و در طی دورۀ اقامتش در اروپا اقدام به چاپ ترجمه هایی از آثار شکسپیر و چند اثر مهم دیگر از نویسندگان معتبر نمود. [25]  آوانس خان مساعد پس از بازگشت به ایران از سوی ارمنیان جنوب به عنوان نماینده وارد مجلس ششم شد. اما پس از چندی به سمت سفیر ایران در لندن تعیین[26] و در 21 تیرماه 1306 استعفا کرد و کرسی نمایندگی ارمنیان جنوب، در طی دوره ششم مجلس عملاً خالی ماند. [27] در حوزۀ انتخابیۀ ارامنۀ شمال بعد از پایان انتخابات، کلدانیان که همچنان خواستار انتخاب نماینده ای از میان خویش بودند به ارسال عرایض خود ادامه دادند. در 23 شهریور ماه 1306، از سوی رئیس الوزرا و وزیر داخله نامه ای به مجلس ارسال شد که خواهان تصویب لایحۀ مربوط به اجازۀ انتخاب نماینده ای از بین کلدانیان برای عضویت در مجلس شورای ملی بود.
سند شمارۀ 8 ((دورۀ ششم تقنینیه در جدول منضم به قانون انتخابات برای کلدانیان و ارامنه آذربایجان جمعاً یک نفر نماینده معین شده است در صورتی که کلدانیان و آشوریان از حیث اخلاق و عادات و زبان با ارامنه فرق کلی دارند و حقاً می بایستی جزو ملل متنوعه جداگانه دارای نماینده باشند. بنابراین، وزارت داخله تقاضای جمعیت کلدانی را در این موضوع تحت مطالعه آورده در نتیجه تقاضای آنها را قابل قبول دانسته ماده واحده ذیل را به مجلس مقدس پیشنهاد و تصویب آنرا تقاضا می نماید. ماده واحده مجلس شورای ملی تصویب می کند که جمعیت کلدانیان و آشوریان اتباع یک نفر نماینده برای عضویت مجلس شورای ملی مطابق مقررات قانون انتخابات معین نمایند. رئیس الوزرا وزیر داخله مهدی قلی حسین سمیعی تاریخ طبع 23 شهریور ماه 1306)) تقریباً چهار ماه بعد نیز نامه ای از کمیسیون داخله خطاب به مجلس شورای ملی نوشته شد که بر طبق آن کمیسیون مذکور درخواست رئیس الوزرا و وزیر داخله را مورد مطالعه و انتخاب نماینده ای مستقل برای کلدانی ها را مورد تأیید قرار داده بود و از مجلس تصویب ماده واحده ای مربوط به آن را درخواست می نمود. سند شمارۀ 9 ((دورۀ ششم تقنینیه نمره 2 خبر از کمیسیون داخله به مجلس شورای ملی از دورۀ پنجم تقنینیه حق انتخاب یک نفر وکیل برای کلدانی ها مورد توجه بوده و تقاضای آنها برای مداخله در امور اجتماعی به وسیله داشتن یک نفر وکیل مستقل در خور توجه به نظر می آمد و به همین ملاحظه از طرف دولت یک نفر وکیل در دورۀ پنجم لایحه تنظیم و تقدیم شده و در این دوره نیز تأیید شده است کمیسیون داخله با حضور نمایندۀ وزارت داخله لایحه دولت را مطرح نموده و پس از مذاکرات لازمه و توضیحات نماینده دولت قبول این مسئول را به دلایل عدیده مفید و برای امیدوار کردن کلدانی ها نافع دانسته و با تذکر این نکته که کلدانی ها از حیث اخلاق و نژاد و زبان و مذهب با ارامنه تفاوت کلی دارند حق انتخاب یک نفر وکیل مستقل رابرای آنها متقضی دانسته ماده واحده ذیل را تصویب و تقدیم می نماید. ماده واحده مجلس شورای ملی تصویب می کندکه کلدانیان و آشوریان اتباع ایران، یک نفر نماینده برای عضویت مجلس شورای ملی مطابق مقررات قانون انتخابات تعیین نمایند. مخبر کمیسیون داخله احتشام زاده تاریخ طبع 4 بهمن ماه 1306)) [28] اسناد انتخابات ارمنیان و دوره هفتم مجلس (19مهر 1307 تا 14 آبان 1309 ش) سه ماه قبل از اینکه دورۀ ششم مجلس به پایان برسد، انتخابات دورۀ هفتم آغاز شد. انجمن نظارت بر انتخابات نیز مطابق با قانون انتخابات از طبقات ششگانه تشکیل شد تا روند انتخابات نمایندگان مجلس را تحت نظر داشته باشد. پایان انتخابات مشخص کرد که در حوزۀ انتخابیۀ ارامنۀ جنوب یوسف خان میرزایانس و در حوزۀ ارامنه شمال سهراب ساگینیان به سمت نمایندگی مجلس انتخاب شده اند. [29] سند شمارۀ 10 صفحه 1 نسخۀ اول آقایان ذیل با اکثریت منتخب گردیدند. دیر کاراپط، خسرو آواکیان، استپان خان یقازاریان،آلک خان ساگینیان، میرزا مسروپ خان کرم،کاسپر آفتاندیلیان، هامپارسوم رزومیان،کاسپر هاکوپیان، هارطون سرکسیان. آقایان ذیل به عضویت علی البدل انتخاب گردیدند. یحی خان یقازاریان، بوداغ مناسریان، داود خان ساگینیان، آراکلیان، یوسفیان یوفیانس، آبکار گالوستیان، کاراپط پلوسیان، ماردیروس باغداساران، کاراپط وارطانیان. اشخاص اسامی ذیل از عضویت انجمن نظار مستعفی. دیر کاراپط، میرزا مسروپ خان کرم، کاسپر آفتاندیلیان. عوض آنها سه نفر از اعضای علی البدل با قرعه منتخب گردیدند. یحی خان یقازاریان، بوداغ مناسریان، آبکار گالوستیان. پس از تشکیل انجمن نظارت آقای استپان خان یقازاریان به ریاست انجمن و آقای خسرو آواکیان به نیابت و آقایان، بارون هارطون سرکسیان و بارون کاسپر هاکوپیان و بارون آلک ساگینیان و بارون هامبارسوم رزومیان به منشی گری انتخاب شدند. در بیست و یکم اردیبهشت راجع به انجمن های فرعی مذاکره، برطبق تصویب و تقاضای انجمن مرکزی توسط ایالت جلیله عظمی به حکام مراغه و رضائیه و قراجه داغ و سلماس تلگراف شد که مطابق مادۀ 14 سی و شش نفر حکومت محلی دعوت نموده، تشکیل انجمن نظارت فرعی به عمل بیاورند… (صفحه 2) … از ششم الی شانزدهم خرداد ماه جلالی 1307 برای شهر تبریز و از ششم الی سی خرداد برای اطراف جهت توزیع تعرفه و اخذ آراء و رسیدگی به شکایات تعیین گردید. کلیه تعرفه که از انجمن های مرکزی و فرعی صادر و اخذ آراء گردیده به قرار ذیل است. 1ـ تبریز = 1166 2ـ مراغه = 216 3ـ ویجونبار = 75 4ـ دره شمع = 20 5ـ جلفا = 13 6ـ قراجه داغ = 721 7ـ میاندواب = 71 8ـ ساوجبلاغ = 44 9ـ رضائیه = 631 10ـ سلماس = 431 ______ جمع = 3388 صورت آراء قرائت شده، نتیجه درج می شود. ظهراب خان ساگینیان 3051، آقای استپان خان یقازاریان 327،آلکساندر در وارطانیان1، سفید 5، تعرفه باطله4. مجموع = 3388. (صفحه 3) مطابق ماده 41 از هفدهم الی بیست وچهارم خرداد برای پذیرفتن شکایات و از بیست و پنجم الی سی و یکم برای رسیدگی تعیین گردید. در شمارۀ آراء تبریز یک رأی اضافه بود که مطابق مادۀ 30 به اضافه 5 رأی سفید باطل گردید. یک فقره شکایت از تقی آباد میاندواب و اصل عین ترجمه شکایت به سواد و جواب آن ضمیمه صورت مجلس گردید. مطابق مواد 41 و 42 قانون انتخابات، انجمن نظارت مرکزی را خاتمه داد و در تاریخ 3 تیر ماه جلالی 1307 منحل گردید. نمایندۀ ایالت در انجمن نظارت رئیس انجمن نظارت مرکزی ارامنه و کلدانیان امضا امضا)) چندی بعد نیز وزارت داخله طی نامه ای نمایندگی ساگینیان را تأیید و آن را به مجلس هفتم معرفی نمود. سند شمارۀ 11 ((وزارت داخله به تاریخ 12 ماه 4 سنه 1307 ادارۀ محترم تقنینیه مجلس شورای ملی آقای سهراب خان ساگینیان با داشتن 3051 رأی از حوزه انتخابیه ارامنه آذربایجان برای هفتمین دوره تقنینیه مجلس شورای ملی انتخاب شده، نمایندگی را قبول کرده اند. به ایالت آذربایجان تلگراف شد، اعتبار نامه ایشان و صورت مجلس انتخابات را حدود قانون تهیه کرده به مرکز ارسال دارند. امضا و مهر وزارت داخله)) از صورت مجلس انتخابات دورۀ هفتم مشخص است که انتخابات ارمنیان و کلدانیان ایالت آذربایجان یکجا برگزار و به کلدانیان در این دوره نیز اجازۀ انتخاب نماینده ای مستقل داده نشده. این امر باعث شد عرایض کلدانیان مبنی بر حق داشتن نماینده ای مستقل و جدا از ارمنیان همچنان ادامه پیدا کند و علاوه بر تهران، کلدانیان مقیم شهرهای مختلف آذربایجان به ویژه، رضائیه مستقیماً عرایض متعددی به مجلس شورای ملی ارسال داشتند. این عرایض تقریباً تا پایان دورۀ هفتم مجلس از سوی کلدانیان ادامه پیدا کرد. سند شمارۀ 12 ((دورۀ هفتم تقنینیه نمره 9397 عطف به دوسیه جماعت کلدانیان مقیم تهران در خصوص تقاضای اعطای حق انتخاب یک نفر نماینده در مجلس شورای ملی، اینک تکراراً آشوریان مقیم رضائیه تقاضای فوق را تأیید دارند)) [30] اسناد انتخابات ارمنیان و دورۀ هشتم مجلس (24 آذر 1309تا 24 دی 1311 ش) در این دوره در حوزۀ انتخابیۀ اقلیت ها و ارامنۀ جنوب یوسف میرزایانس به نمایندگی مجلس انتخاب شد. از نکات جالب توجه در انتخابات ارمنیان این حوزه افزایش تعداد آراء مأخوذه نسبت به دوره های پیشین است. این امر حاکی از این موضوع است که تعداد بیشتری درانتخابات حوزۀ ارامنۀ جنوب شرکت داشته اند. سند شمارۀ 13 [31] ((اعتبارنامه ما امضا کنندگان ذیل اعضا انجمن نظارت حوزه انتخابات ارامنه نقاط جنوب ایران تصدیق می کنیم که آقای یوسف، پسر سهراب میرزایانس، که شغلش استخدام دولت است و سنش شصت و دو سال و ساکن طهران است در انتخابات این حوزۀ انتخابیه، که در تاریخ 21 شهریور الی 22 آذر واقع شده، به اکثریت 11475 رأی از 11589رأی دهندگان به نمایندگی برای مجلس شورای ملی منتخب گردید و شهادت می دهیم که انتخاب معزی الیه موافق مقررات قانون انتخابات مورخه 28 شوال سنه 1329که بعضی ازمواد آن در دوازدهم شهریور ماه و پنجم و دوازدهم مهرماه شمسی 1304 اصلاح و به تصویب مجلس شورای ملی رسیده انجام یافته و تفصیل این انتخاب در صورت مجلس انتخاب این حوزه مندرج است. به تاریخ 22 آذر ماه 1309 مهر و امضای اعضای انجمن نظارت این اعتبار نامه صحیح است مهر و امضای حاکم و مهر حکومت)) [32] نمایندۀ ارامنۀ جنوب در دورۀ مذکور یوسف میرزایانس،[33] نخستین ارمنی است که با سمت نمایندگی به مجلس شورای ملی راه یافت. او در سه دورۀ مجلس در زمان قاجاریه نیز به عنوان نمایندۀ منتخب ارمنیان در مجلس حضور داشت. در دورۀ پهلوی نیز در چهار دوره از مجلس حاضر بوده است. [34]  یوسف میرزایانس یوسف میرزایانس در همدان به دنیا آمد و بعد از پایان تحصیلات ابتدایی خود به جلفای نو نقل مکان کرد و در آنجا وارد یکی از مدارس مهم شد. [35] پس از پایان تحصیلات خویش به استخدام دولت درآمد و به عنوان مأمور گمرک به بوشهر رفت. [36] مدتی نیز به مقام معاونت گمرکات بنادر جنوب منصوب شد. سپس با سمت رئیس مالیۀ گمرک و ادارۀ پست کرمان به آن شهر نقل مکان کرد. در دوران مشروطیت نیز یکی از چهره هایی بود که در کنار دیگر مشروطه خواهان به جریان مبارزات پیوست. میرزایانس علاوه بر زبان انگلیسی و روسی بر زبان فرانسه نیز تسلط داشت و علاوه بر تصدی امور دولتی و نمایندگی مجلس به فعالیت های ادبی نیز می پرداخت. او ترجمه های زیادی از آثار نویسندگان بزرگ جهان دارد و اشعار شاعران نامی ایران چون فردوسی و خیام را به زبان ارمنی ترجمه کرده است. [37] میرزایانس در این دوره از مجلس در کمیسیون بودجه عضویت داشت. [38] اما این بار نیز نمایندۀ منتخب حوزۀ اقلیت ها و ارامنۀ شمال سهراب خان ساگینیان بود.
سند شمارۀ14 ((وزارت داخله موافق تلگراف واصل از ایالت آذربایجان، انتخابات ملل متنوعه آذربایجان برای هشتمین دورۀ تقنینیه خاتمه، در نتیجه آقای سهراب خان ساگینیان با داشتن 3064 رأی به سمت نمایندگی مجلس شورای ملی انتخاب شده اند. چون نمایندگی را قبول کرده اند به ایالت تلگراف شد که اعتبارنامۀ ایشان و صورت مجلس انتخابات را در حدود قانون تهیه نموده، به وزارت داخله ارسال دارند. امضا)) پس از تهیه و تنظیم صورت مجلس انتخابات دورۀ مذکور نامه ای از شعبۀ یک به مجلس ارسال شد که خلاصه جریان انتخابات ارامنۀ شمال و چگونگی انتخاب ساگینیان وجزییات مربوط به تعداد آراء را گزارش می داد. برطبق گزارش فوق جریان انتخابات در مراغه با تخلفاتی همراه بود که این امر باعث لغو آراء مأخوذه در حوزۀ مذکور و برگزاری مجدد انتخابات شد. سند شمارۀ 15 [39] ((مجلس شورای ملی شعبۀ اول به دوسیه انتخابات ارامنۀ آذربایجان و نمایندگی آقای سهراب خان ساگینیان رسیدگی نموده و راپورت آن را از قرار ذیل به عرض می رساند. در تاریخ 6 شهریور 1309 انجمن اصلی مطابق مقررات قانون در شهر تبریز تشکیل و سپس شروع به تشکیل انجمن فرعی هشت گانه نموده. از 26 شهریور الی 9 مهر ماه در نه حوزه اصلی و فرعی شروع به توزیع تعرفه و اخذ رأی گردید. فقط در حوزۀ انتخابیۀ مراغه جریان انتخابات بر خلاف قانون جریان یافته. بنابر تقاضای انجمن مرکزی انتخابات ارامنه در مراغه تجدید و در 23 مهر ماه قرائت آراء تمام شعبات فرعی ارامنۀ آذربایجان خاتمه یافته. از مجموع 3383 رأی آقای سهراب خان ساگینیان با اکثریت 3064 رأی به نمایندۀ دوره هشتم تقنینیه از طرف ارامنۀ آذربایجان انتخاب و چون در موعد مقرر هیچ گونه اعتراض و شکایتی نرسیده بود، لذا شعبه سمت نمایندگی معزی الیه را تصدیق و اینک خبر آن را تقدیم می دارد. مخبر شعبه سید مرتضی وثوق امضا)) [40] سند شمارۀ 16 ((صورت مجلس انتخابات دورۀ نهم تقنینیه ملل متنوعه ارامنه و کلدانیان آذربایجان ردیف – انجمن نظارت ————– ردیف – اعضا علی البدل —- ردیف – هیئت عامله در تاریخ 15 آبان ماه 1311 انجمن نظارت مرکزی برای معلمی انتخابات حوزه های فرعی اشخاص ذیل را معین نموده به وسیلۀ ایالت جلیله به حکام محل دستور داده شد که پس از ورود معلمین انجمن های فرعی را مطابق مادۀ 14 (گورگین خان ساگینیان، معلم انتخابات رضائیه و شاهپور، نیکولا در اوهانیان، معلم انتخابات مراغه و میاندواب و ساوجبلاغ مکری، سدراک پطروسیان، معلم انتخابات قراجه داغ، واهان پزشکیان، معلم انتخابات ویجونبار و جلفاو دره شام.راجع به انتخابات اردبیل هم درتحت مادۀ 5 از طرف انجمن نظارت مرکزی از ایالت جلیله تقاضا گردید که جهت کم بودن عدۀ ساکنین ارامنۀ آنجا و مطابق مادۀ 14 قانون، انتخابات نمی شود تشکیل انجمن داده و معلم مخصوص اعزام داشت. لهذا مطابق سنوات سابق به حکومت اردبیل دستور صادر شود انجمن فرعی اردبیل و آستارا را تشکیل داده و اقدام به انجام وظایف نمایند) و تبصرۀ مادۀ 16 قانون تشکیل داده و اعلان انتخابات را به طوری که در ماده 21 تصریح شده اقلاً پنج روز قبل از شروع به انتخابات اشاعه داده و نظر به مادۀ 12 نظام نامه در تمام نقاط انتخابیه از روز25 آبان ماه یکمرتبه شروع به توزیع تعرفه و اخذ رأی نمایند و تعیین مدت اخذ رأی به مناسبت اهمیت محل به نظریه انجمن های فرعی موکول گردید و از طرف انجمن نظارت مرکزی نیز روز چهارشنبه 18 آبان ماه اعلان انتخابات را که حاوی مقررات ماده 21 قانون بوده منتشر، محل انعقاد انجمن را کماکان در مدرسۀ آرامیان قرار داده و مدت توزیع تعرفه و اخذ رأی از روز 25 آبان ماه تا آخر روز پنجم آذر ماه همه روزه از ساعت چهار و نیم بعد از ظهر تا ساعت نه معین گردید. چون پنجم آذر مدت توزیع تعرفه خاتمه پیدا می نماید و اغلب ارامنه و کلدانیان نتوانسته اند از موقع استفاده نمایند و چون ششم آذر روز تعطیل عمومی است و عموماً می توانند استفاده نمایند، لهاذا از مقام ایالت جلیله یک روز تمدید تقاضا گردید و از طرف ایالت جلیله مزبور نیز مورد قبول یافته و روز ششم آذر خاتمه یافت. پس از انقضای مدت اعلان، روزچهارشنبه 25 آبان ماه 1311 در ساعت چهار و نیم بعد از ظهر، اعضا انجمن حاضر شده، مجلس را رسماً افتتاح با حضور آقای میرزا علی خان اعتماد نماینده محترم ایالت جلیله و آقای یاور منصورخان رئیس محترم پلیس آذربایجان و جمعی از معاریف ملل متنوعه. رئیس انجمن مطابق مادۀ 26 جعبه را که برای ضبط اوراق معین شده بود باز کرده، خالی بودن آن را به حاضرین نشان داده بعد درب جعبه را لاک و مهر نموده در ساعت چهار و نیم بعد از ظهر بر طبق مدلول ماده27 به توزیع تعرفه و اخذ رأی شروع و همه روزه در ساعت مقرره، انجمن نظارت با حضور نمایندۀ جلیله تشکیل و مشغول اخذ رأی بوده و در ختم جلسه آراء دفاتر را مطابق مادۀ 28 لاک و مهر و محفوظ داشته. در این بین انتخاب حوزه های فرعی ویجونبار و دره شام و جلفا و مراغه و میاندواب و ساوجبلاغ خاتمه یافته، جعبه های آراء را محفوظاً به شهر آورده به انجمن مرکزی تحویل و استخراج آراء شده و نتیجه هریک با قید تاریخ در ضمن صورت مجلس درج خواهد شد و در تاریخ ششم آذر ماه به طوری که قبلاً در اعلان معین شده بود انتخابات مرکزی نیز خاتمه یافته در ساعت نه بعد از ظهر،رئیس انجمن، انجام انتخابات را اعلان و جعبه آراء را لاک و مهر نموده، محفوظ داشته و روز هفتم آذرماه ساعت پنج بعد از ظهر، انجمن مرکزی با حضور کلیه اعضا و نمایندۀ محترم ایالت جلیله،رسماً تشکیل و جعبه آراء پس از معاینه و تصدیق صحت امهار، باز نموده، مطابق مادۀ 30 اوراق انتخاب را شمرده عده آن را با کتابچه ثبت، تطبیق نمودند. مطابق مقرات مواد 31و 32و 33 قانون، شروع به استخراج آراء نموده. پس از اتمام قرائت آراء رئیس انجمن نتیجه را به صورت بلند اعلام نمود و در مدت انتخابات به واسطه مراقبت های میرزا علی خان اعتماد نمایندۀ محترم ایالت جلیله و جدیت مأمورین نظمیه حوزه انتخابیه کاملاً منظم و عمل انتخابات نهایت حسن جریان را داشت. نتیجه استخراج آراء مرکز و سایر نقاط مشترکه به قراریست که در ذیل درج می شود. نمرۀ ردیف — اسامی حوزه های انتخابیه — تاریخ استخراج آراء — عده اوراق ماخوذۀ انتخاب — اسامی منتخبین و در مدت مقرره در مادۀ 41 قانون راجع به انتخابات ملل متنوعه آذربایجان به هیچ وجه شکایتی به انجمن نرسیده. لهذا آقای سهراب خان ساگینیان با اکثریت (4067) رأی به نمایندگی ملل متنوعه ارامنه و کلدانیان آذربایجان برای دورۀ نهم تقنینیه، تعیین شده اعضا انجمن نظارت مرکزی صحت انتخابات را کاملاً تصدیق می نماید و در تاریخ 24 دی ماه 1311 انجمن مرکزی منحل گردید. مهر و امضا)) از موارد دیگری که در اسناد دورۀ مذکور می توان به آن اشاره کرد، موضوع درخواست های کلدانیان مبنی بر حق انتخاب نماینده ای مستقل است که همچنان ادامه دارد و در بایگانی اسناد مجلس و وزارت داخله ثبت و ضبط می شود. [41] اسناد انتخابات ارمنیان و دورۀ دهم مجلس (15 خرداد 1314تا 22 خرداد 1316 ش) نمایندگان ارمنی منتخب این دوره به مانند دوره گذشته یوسف میرزایانس (ارامنۀ جنوب) و سهراب ساگینیان (ارامنۀ شمال) می باشند. سند شمارۀ 17 ((اعتبارنامه ما امضا کنندگان ذیل اعضا انجمن نظارت حوزه انتخابات آذربایجان، ملل متنوعه ارامنه و کلدانیان تصدیق می کنیم که آقای سهراب ساگینیان، پسر مرحوم سلیمان، که شغلش وکیل مجلس شورای ملی و سنش پنجاه و ساکن طهران است، در انتخابات این حوزه انتخابیه که در تاریخ بیست و چهارم اسفند 1313واقع شده به اکثریت 5098 رأی از 5135 رأی دهندگان به نمایندگی برای مجلس شورای ملی منتخب گردید و شهادت می دهیم که انتخاب معزی الیه موافق مقررات قانون انتخابات مورخۀ 28 شوال سنه 1329که بعضی ازمواد آن در دوازدهم شهریور ماه و پنجم و دوازدهم مهرماه شمسی 1304 و قانون دهم مهرماه 1313 اصلاح و به تصویب مجلس شورای ملی رسیده انجام یافته و تفصیل این انتخاب در صورت مجلس انتخاب این حوزه مندرج است. به تاریخ 14 اسفند 1313 مهر و امضای اعضای انجمن نظارت این اعتبار نامه صحیح است مهر و امضای حاکم و مهر حکومت)) [42] سند شمارۀ 18 [43] ((اعتبارنامه ما امضا کنندگان ذیل اعضا انجمن نظارت حوزۀ انتخابات ارامنۀ نقاط جنوب تصدیق می کنیم که آقای یوسف خان پسر سهراب خان میرزایانس که شغلش مستخدم وزارت مالیه و سنش شصت و شش سال ساکن طهران ناحیه 3 حسن آباد است. در انتخابات این حوزه انتخابیه که در تاریخ 7 بهمن الی 13 فروردین واقع شده به اکثریت 17953 رأی از 18156 رأی دهندگان به نمایندگی برای مجلس شورای ملی منتخب گردید و شهادت می دهیم که انتخاب معزی الیه موافق مقررات قانون انتخابات مورخه 28 شوال سنه 1329که بعضی ازمواد آن در دوازدهم شهریور ماه و پنجم و دوازدهم مهر ماه شمسی 1304 و قانون دهم مهرماه1313 اصلاح و به تصویب مجلس شورای ملی رسیده انجام یافته و تفصیل این انتخاب در صورت مجلس انتخاب این حوزه مندرج است. به تاریخ 14 فروردین 1314 مهر و امضای اعضای انجمن نظارت این اعتبار نامه صحیح است مهر و امضای حاکم و مهر حکومت)) نکتۀ جالب توجه ای که در اعتبارنامه های نمایندگان این دوره موجود است، افزایش مادۀ قانون جدیدی است که در دهم مهر ماه 1313 صورت گرفته و نشان دهندۀ این موضوع است که قانون انتخابات با تغییرات و اصلاحاتی همراه بوده است. [44] اسناد انتخابات ارمنیان و دورۀ یازدهم مجلس (20شهریور1316تا 27شهریور 1318ش) بر اساس صورت مجلس انتخابات دورۀ یازدهم در حوزۀ انتخابیۀ ارامنۀ آذربایجان و کلدانیان، سهراب خان ساگینیان نمایندۀ منتخب بوده است. سند شمارۀ 19 ((صفحه 3 نمرۀ ردیف — اسامی حوزه های انتخابیه — تاریخ استخراج آراء — عده اوراق ماخوذۀ انتخاب — اسامی منتخبین — در مدت مقرره در مادۀ 41 قانون انتخابات ملل متنوعه آذربایجان به هیچ وجه شکایتی به انجمن نرسیده. لهذا آقای سهراب ساگینیان با اکثریت 5894 (پنج هزارو هشتصد و نود و چهار) رأی به نمایندگی ملل متنوعه ارامنه و کلدانیان آذربایجان شرقی و غربی برای دورۀ یازدهم تقنینیه معین شد. اعضا انجمن نظارت مرکزی صحت انتخابات را کاملاً تصدیق می نماید و در تاریخ 31/2/ 16 [45]انجمن مرکزی منحل گردید. امضا و مهر انجمن نظار مرکزی والی ایالت شرقی آذربایجان)) چند روز بعد نیز از سوی وزارت داخله نامه ای خطاب به مجلس و مبنی بر تأیید پایان انتخابات حوزۀ ارامنۀ آذربایجان و کلدانیان و انتخاب سهراب ساگینیان ارسال شد. سند شمارۀ20 ((وزارت داخله به تاریخ 11 ماه 3 سنه 1316 نمره 3940 ادارۀ انتخابات و امور شهرداری ادارۀ تقنینیه مجلس شورای ملی انتخابات حوزۀ انتخابیۀ ارامنۀ آذربایجان و کلدانیان برای دورۀ یازدهم تقنینیه خاتمه یافته در نتیجه آقای سهراب ساگینیان با داشتن 5894 رأی از 5916 رأی به سمت نمایندگی مجلس شورای ملی انتخاب شده. چون نمایندگی را قبول کرده اند، به حکومت محل اعلام گردید که صورت مجلس انتخابات و اعتبارنامه ایشان را بفرستند. از طرف وزیر داخله امضا)) سپس وزارت داخله طی نامه ای خطاب به شخص سهراب ساگینیان اعلام کرد که پس از دریافت اعتبارنامۀ خویش آن را تحویل مجلس دهد. سند شمارۀ 21 ((وزارت داخله به تاریخ 26/ 4/ 1316 شماره 4297 ادارۀ انتخابات و امور شهرداری آقای سهراب ساگینیان اعتبارنامۀ نمایندگی شما از ارامنۀ آذربایجان و کلدانیان برای دورۀ یازدهم تقنینیه تلواً فرستاده می شود که بر طبق مادۀ 49 قانون انتخابات به دفتر مجلس شورای ملی تسلیم فرمائید. رئیس ادارۀ انتخابات و امور شهرداری رونوشت فوق به ادارۀ تقنینیه مجلس شورای ملی فرستاده می شود. رئیس ادارۀ انتخابات و امور شهرداری امضا و مهر)) [46] در حوزۀ انتخابیۀ ارامنۀ جنوب آقای جبرائیل بوداغیان صاحب تجارت خانه و بانک بوداغیان به عنوان نمایندۀ حوزۀ مذکور انتخاب شد. جبرائیل بوداغیان از ارمنیان سلماس بود. در اواخر دورۀ قاجاریه خانوادۀ او که در امر تجارت تبحر داشتند، موفق به توسعۀ سازمان تجاری خود شده و تجارتخانه ای تأسیس نمودند که زمینۀ پایه گذاری بانک بوداغیان شد و امکان تبادلات مالی بین تهران و برخی شهرهای اروپایی را فراهم کرد. بوداغیان مؤسس کارخانه های بسیاری در تبریز، قزوین و تهران بوده و نام او همواره در ردیف خیران بزرگ ارمنی که دربنای مدارس نقش مهمی ایفا کرده، قرار گرفته. [47]
سند شمارۀ 22 ((اعتبارنامه ما امضاکنندگان ذیل اعضا انجمن نظارت حوزۀ انتخابات ارامنۀ نقاط جنوب تصدیق می کنیم که آقای جبرائیل بوداغیان، پسر مرحوم بوداغ که شغلش تجارت و سنش شصت وپنج سال ساکن طهران است. در انتخابات این حوزۀ انتخابیه که در تاریخ… واقع شده به اکثریت 14401 رأی از 14811 رأی دهندگان به نمایندگی برای مجلس شورای ملی منتخب گردید و شهادت می دهیم که انتخاب معزی الیه موافق مقررات قانون انتخابات مورخه 28 شوال سنه 1329که بعضی ازمواد آن در دوازدهم شهریور ماه و پنجم و دوازدهم مهرماه شمسی 1304و قانون دهم مهر ماه 1313 اصلاح و به تصویب مجلس شورای ملی رسیده انجام یافته و تفصیل این انتخاب در صورت مجلس انتخاب این حوزه مندرج است. به تاریخ 23 مرداد ماه 1316 مهر و امضای اعضای انجمن نظارت این اعتبارنامه صحیح است مهر و امضای حاکم و مهر حکومت)) [48] مسئله ای که در اعتبارنامۀ این دورۀ بوداغیان به چشم می خورد عدم ثبت تاریخ دقیق انتخابات در متن اصلی است که البته در دسترس نبودن اسناد این دوره، بررسی بیشتر و پی بردن به زمان دقیق انتخابات را در حوزه انتخابیه مذکور را امکان پذیر نمی گرداند. اسناد انتخابات ارمنیان و دورۀ دوازدهم مجلس (3 آبان 1318 تا9 آبان 1320 ش) در دورۀ دوازدهم مجلس شورای ملی و در حوزۀ انتخابیۀ ارامنۀ نقاط جنوب، مجدداً جبرائیل بوداغیان به نمایندگی منتخب و به عضویت کمیسیون بازرگانی مجلس بود. [49] از تحولات این دوره در اسناد انتخابات می توان به تغییر عنوان اعتبارنامۀ نمایندگان به استوارنامه اشاره کرد. سند شمارۀ 23 ((استوارنامه ما امضاکنندگان ذیل اعضا انجمن نظارت حوزۀ انتخابیه ارامنۀ نقاط جنوب، تصدیق می کنیم که آقای جبرائیل بوداغیان، پسر مرحوم بوداغ، که شغلش تجارت و سنش 62 سال ساکن تهران است، در انتخابات این حوزۀ انتخابیه ارامنه نقاط جنوب، که در تاریخ اول مرداد ماه 1318واقع شده، به اکثریت 16724رأی از 16998رأی دهندگان به نمایندگی برای مجلس شورای ملی منتخب گردید و شهادت می دهیم که انتخاب معزی الیه موافق مقررات قانون انتخابات مورخه 28 شوال سنه 1329که بعضی ازمواد آن در دوازدهم شهریور ماه و پنجم و دوازدهم مهرماه شمسی 1304و قانون دهم مهر ماه 1313 اصلاح و به تصویب مجلس شورای ملی رسیده انجام یافته و تفصیل این انتخاب در صورت مجلس انتخاب این حوزه مندرج است. به تاریخ هفدهم مهر 1318 مهر و امضای کارمندان اعضای انجمن نظارت این اعتبار نامه صحیح است مهر و امضای فرماندار و مهر فرمانداری)) [50] از نکاتی که در استوارنامۀ مذکور به چشم می خورد عدم توجه به صحت اطلاعات شخصی نمایندۀ منتخب است. به این صورت که سن بوداغیان شصت و دو سال ذکر شده در حالی که در دورۀ پیش شصت و پنج ساله معرفی شده و دو سال از زمان انتخابات قبلی می گذرد. کمی دقت به اعتبارنامۀ دورۀ قبلی بوداغیان که تاریخ و زمان دقیق انتخابات را نیز ذکر نکرده نشان دهندۀ این موضوع است که در اسناد هر دو دورۀ مذکور اطلاعات مربوط به انتخابات و شخص منتخب با کاستی ها و نواقصی همراه بوده است. انتخابات دورۀ دوازدهم قانون گذاری ارامنه و کلدانیان آذربایجان از تاریخ 21 تیرماه 1318 با انتخابات اعضاء انجمن نظارت مرکزی در محل خلیفه گری ارامنۀ تبریز آغاز شد. پس از انتخاب اعضای انجمن مذکور، معلمان انجمن های فرعی نیز انتخاب و تعیین شدند. در تاریخ 27 مرداد 1318 اخذ رأی خاتمه یافت و 28 مرداد جعبه ها را با حضور اعضای نظارت مرکزی باز کرده و اوراق انتخابات را شمارش کردند. سند شمارۀ 24 صفحه 2 ((نتیجۀ استخراج آراء مرکز و سایر نقاط مشترکه به قرار ذیل است : نمرۀ ردیف — اسامی حوزه های انتخابیه — تاریخ استخراج آراء — عده اوراق ماخوذۀ انتخاب — اسامی منتخبین — عده آراء — ملاحظات سه روز بعد نیز وزارت کشور طی نامه ای با تأیید صحت انتخاب ساگینیان از فرمانداری محل درخواست کرد تا صورت مجلس انتخابات و استوارنامۀ ساگینیان را ارسال نمایند)). سند شمارۀ 25 ((به تاریخ 31/ 6/ 1318 شماره 58429 / 3647 وزارت کشور ادارۀ انتخابات ادارۀ قانون گذاری مجلس شورای ملی انتخابات حوزۀ انتخابیۀ ارامنۀ تبریز و کلدانیان برای دورۀ دوازدهم قانون گذاری خاتمه یافت در نتیجه آقای سهراب ساگینیان، با داشتن 6224 رأی درمقابل 6288 رأی به سمت نمایندگی مجلس شورای ملی انتخاب شده اند. پس از مراجعه به ایشان و قبول نمایندگی به فرمانداری محل اعلام گردید که استوارنامه و صورت مجلس انتخابات را بفرستند. از طرف وزیر کشور امضا)) چندی بعد نیز از سوی وزیر وزارتخانۀ مزبور نامه ای خطاب به ساگینیان ارسال شد که درخواست دریافت استوارنامه توسط ایشان و تسلیم آن را به دفتر مجلس برای شروع دوره و فعالیت نمایندگی او را مطابق ماده 49 قانون درخواست می کرد. سند شمارۀ 26 ((به تاریخ 10/7/1318 شماره 3721 وزارت کشور ادارۀ انتخابات آقای سهراب ساگینیان استوارنامۀ نمایندگی شما از حوزۀ انتخابیۀ ارامنۀ تبریز و کلدانیان برای دورۀ دوازدهم قانون گذاری پیوست فرستاده می شود تا مطابق مادۀ 49 قانون انتخابات به دفتر مجلس شورای ملی تسلیم فرمایید. از طرف وزیر کشور رونوشت برای اطلاع اداره قانون گذاری مجلس شورای ملی فرستاده می شود. از طرف وزیر کشور)) در نهایت نیز با گزارش شعبۀ اول خطاب به مجلس شورای ملی صحت انتخابات این دوره تأیید شد. سند شمارۀ 27 ((مجلس شورای ملی دورۀ دوازدهم قانون گذاری گزارش از شعبه اول به مجلس مقدس شورای ملی شمارۀ 4 به تاریخ 9 آبان ماه 1318 انتخابات ارامنۀ آذربایجان و کلدانیان در تاریخ 21 تیر 1318 برای دورۀ دوازدهم قانون گذاری مجلس شورای ملی مطابق قانون جریان یافته از 6288 برگ کلیه آراء گرفته شده، آقای سهراب ساگینیان با اکثریت 6244 رأی به نمایندگی مجلس شورای ملی انتخاب شده. شعبۀ اول بعد از رسیدگی به دوسیه انتخابات مزبور صحت جریان آن و نمایندگی ایشان را تصدیق و اینک گزارش آن را به مجلس شورای ملی تقدیم می نماید. مخبر شعبه اول س. داود امضا در جلسه 9 آبان ماه 1318 تعریف شد امضا)) [51] تقریباً دوسال بعداز آغاز به کار مجلس دوازدهم ارتش دولت های انگلیس و اتحاد جماهیر شوروی نواحی شمال و شمال شرق و غرب و جنوب غربی ایران را آماج حملات خود قرار دادند. در سوم شهریور 1320ش مجلس شورای ملی جلسه ای فوق العاده تشکیل داد و از رئیس دولت وقت خواست تا گزارشی از این واقعه تهیه و به مجلس ارائه نماید. چند روز بعد باقرائت متن استعفای رضا پهلوی توسط نخست وزیر وقت او از قدرت کناره گیری کرد و به این ترتیب دورۀ مذکور به پایان رسید. [52]
منابع: اسامی نمایندگان مجلس شورای ملی از آغاز تا دورۀ 24 قانون گذاری. تهران: چاپخانۀ مجلس شورای ملی، 1356. دفتر مطالعات بنیادین حکومتی. آشنایی با تاریخ مجالس قانون گذاری در ایران. تهران: مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی، بی تا. کسروی، احمد. تاریخ انقلاب مشروطیت ایران. تهران : علمی، بی تا،کتاب دوم. مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، اسناد مجلس شورای اسلامی، سند شمارۀ 12/ 1/ 3/ 1/ 2. اسناد انتخابات دورۀ ششم ارامنۀ آذربایجان، پ 1ـ3، شمارۀ بازیابی 103963، 103956 و 103957 و 103954 و 103958 و 103966 و 103990 و 103989. اسناد انتخابات دورۀ هفتم ارامنۀ آذربایجان. پ 1ـ3، شمارۀ بازیابی 103896 و 103897 و 103893 و 103935. اسناد انتخابات دورۀ هشتم ارامنۀ آذربایجان. پ 1ـ3، شمارۀ بازیابی،103879و 103884. اسناد انتخابات دورۀ نهم ارامنۀ آذربایجان. پ 1ـ3،شمارۀ بازیابی، 103866و 103867. اسناد انتخابات دورۀ یازدهم ارامنۀ آذربایجان و کلدانیان. پ1ـ2، شمارۀ بازیابی 103832 و 103827 و 103828. اسناد انتخابات دورۀ دوازدهم ارامنۀ آذربایجان و کلدانیان. پ1- 2، شمارۀ بازیابی 103824 و 103820 و 103821 و 103823. اعتبارنامۀ آوانس خان مساعد. دورۀ ششم مجلس، ش 102. استوارنامۀ جبرائیل بوداغیان، دورۀ دوازدهم مجلس، سند ش 95. اعتبارنامۀ سهراب ساگینیان، دورۀ ششم مجلس، ش 68. اعتبارنامۀ سهراب ساگینیان، دورۀ دهم مجلس، سند ش،22. اعتبارنامۀ یوسف میرزایانس،دورۀ هشتم مجلس، ش49. اعتبارنامۀ یوسف میرزایانس، دورۀ نهم مجلس، سند ش65. اعتبارنامۀ یوسف میرزایانس، دورۀ دهم مجلس، سند ش، 39. مشایخی، عبدالکریم، عیسویان در بوشهر.بوشهر: بوشهر، 1382. مکی،حسین. تاریخ بیست ساله ایران. تهران: علمی، 1374. موسوی، سید محمد مهدی. خاطرات احتشام السلطنه. تهران: زوار، 1366. Ayvazian Hovhannes & Others, Hay Spiurk Hanragidaran,Yerevan: H.H. Heradarakchootiun, 2003 [Boghosian Era, dzeragrer, [s.i.]: [s.n.], [n.d Georgian karo, Amenoon Daregeirk , Beyrout, Libanon, s.n.1958 Hambartsoomian & Others, H. S. Hanragidaran, Yerevan: H.S. Gidootiunnerei Academia, 1981 Mirzaian Hovsep, ((eim Gerakan Inknakensagerootiune)), Raffi Daregirk ,Tehran: Modern, 1971 Raffi Daregirk, Tehran:, Modern, 1971. Saginian Zora, Kensagerootiun, [s.i]: [s.n], n.d. Vartanian Varazdad, Shakespearakan, Yerevan:H.S.G. Shakespearakan Academiaei Heradarakchootiun, 1967. پی نوشت ها: 1ـ بر اساس آمار ثبت شده در این تاریخ جمعیت ارمنیان در سراسر کشور یکصد و پانزده هزار نفر تخمین زده شده است. ر.ک: karo Georgian, Amenoon Daregeirk (Beyrout,Libanon, s.n.1958), p.363-366 البته این رقم با توجه به وسعت پراکندگی جغرافیایی ارمنیان در نواحی مختلف چندان صحیح به نظر نمی رسد و بر اساس برخی اسناد تاریخی دیگر، جمعیت ارمنیان در این دوره رقم بیشتری ازآمار ثبت شده بوده است. 2ـ احمد کسروی، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران (تهران: علمی، بی تا)، کتاب دوم، ص380. 3ـ مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، اسناد دورۀ مشروطیت، سند ش 12/ 1/ 3/ 1/ 2. 4ـ مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، اعتبار نامه سهراب ساگینیان، دوره ششم مجلس، ش 68. 5ـ مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، اسناد انتخابات دورۀ ششم ارامنۀ آذربایجان، پ 1-3، شمارۀ بازیابی 103963. 6ـاز نخستین مدارس ارمنیان تبریز که بین سال های 1854-1857 م در محلۀ ارمنی نشین قلعۀ تبریز تأسیس شد. 7ـ مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، همان، شمارۀ بازیابی، 103956و57. 8ـ مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، اعتبارنامۀ سهراب ساگینیان، دورۀ ششم مجلس، ش 68. 9ـ دفتر مطالعات بنیادین حکومتی، آشنایی با تاریخ مجالس قانون گذاری در ایران (تهران: مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی، بی تا)، ص 133. 10ـ مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، همان، شمارۀ بازیابی 103954. 11ـ همان، شمارۀ بازیابی 103958. 12ـ در زبان ارمنی به زورا ساگینیان شهرت دارد. Zora Saginian, Kensagerootiun [s.i]: [s.n], [n.d[.13ـ Raffi Daregirk (Tehran:, Modern, 1971), p.18514ـ 15ـ تصویر سند در صفحۀ بعد. 16ـ مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، همان، شمارۀ بازیابی 103966. 17ـ حسین مکی، تاریخ بیست سالۀ ایران (تهران: علمی، 1374)، ص 107. 18ـ دفتر مطالعات بنیادین حکومتی، همان، ص133. 19ـ تصویر سند در صفحۀ بعد. 20ـ مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، اعتبارنامۀ آوانس خان مساعد، دورۀ ششم مجلس، ش 102. 21ـ در زبان ارمنی به هوهانس خان ماسحیان شهرت دارد. Hovhannes Ayvazian & Others, Hay Spiurk Hanragidaran(Yerevan: H.H. Heradarakchootiun, 2003), p 26622ـ 23ـ سید محمد مهدی موسوی، خاطرات احتشام السلطنه (تهران: زوار، 1366)، ص 398و 399. 24ـ بایگانی وزارت امور خارجه، 1326ق،کارتن 50، پوشۀ 13، سند ش 34و 1329 ق، کارتن 14، پوشه 4، سند ش 23. Varazdad Vartanian, Shakespearakan(Yerevan:H.S.G. Shakespearakan Heradarakchootiun, 1967), vol.2, p. 23125ـ Hambartsoomian & Others, H. S. Hanragidaran(Yerevan: H.S. Gidootiunnerei Academia, 1981), vol.7, p. 26726ـ 27ـ دفتر مطالعات بنیادین حکومتی، همان، ص 133. 28ـ مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، اسناد انتخابات دورۀ ششم ارامنۀ آذربایجان، پ 1ـ3، شمارۀ بازیابی 103990و 103989. 29ـ دفتر مطالعات بنیادین حکومتی، همان، ص 145 و 147. 30ـ مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، انتخابات دورۀ هفتم ارامنۀ آذربایجان، پ 1-3، شمارۀ بازیابی 103896و 103897و103893 و 103935. 31ـ تصویر سند در صفحۀ بعد. 32ـ مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، اعتبارنامۀ یوسف میرزایانس، دورۀ هشتم مجلس، ش 49. 33ـ به زبان ارمنی، هوسپ میرزایان شهرت دارد. 34ـ اسامی نمایندگان مجلس شورای ملی از آغاز تا دورۀ 24 قانون گذاری، (تهران: چاپخانۀ مجلس شورای ملی، 1356)، ص 73، 97، 112، 126. [1].Hovsep Mirzaian, ((eim Gerakan Inknakensagerootiune)) , Raffi Daregirk (Tehran: Modern,1971), p.186-18925ـ 36ـ عبالکریم مشایخی، عیسویان در بوشهر (بوشهر: بوشهر، 1382)، ص 33، 154و 155. Mirzaian, ibid, p.189 37ـ 38ـ دفتر مطالعات بنیادین حکومتی، همان، ص 167. 39ـ تصویر سند در صفحۀ بعد. 40ـ مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، اسناد انتخابات دورۀ هشتم ارامنۀ آذربایجان، پ 1-3،شمارۀ بازیابی، 103879 و103884. 41ـ مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، اسناد انتخابات دورۀ نهم ارامنۀ آذربایجان، پ 1ـ3،شماره بازیابی، 103866و 103867. 42ـ مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، اعتبارنامۀ سهراب ساگینیان، دورۀ دهم مجلس، سند ش22. 43ـ تصویر سند در صفحۀ بعد. 44ـ مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، اعتبارنامۀ یوسف میرزایانس، دورۀ دهم مجلس، سند ش39. 45ـ منظور سال 1316ش است. 46ـ مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، اسناد انتخابات دورۀ یازدهم ارامنۀ آذربایجان و کلدانیان، پ1-2، شماره بازیابی 103832و 103827و 103828. Era Boghosian, dzeragrer [s.i.]: [s.n.], [n.d] 47ـ 48ـ مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، اعتبارنامۀ جبرائیل بوداغیان، دورۀ یازدهم مجلس، سند ش91. 49ـ دفتر مطالعات بنیادین حکومتی، همان، ص 227. 50ـ مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، استوارنامۀ جبرائیل بوداغیان، دورۀ دوازدهم مجلس، سند ش95. 51ـ مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، اسناد انتخابات دورۀ دوازدهم ارامنۀ آذربایجان و کلدانیان، پ1ـ 2، شمارۀ بازیابی 103824و 103820و 103821و 103823. 52ـ دفتر مطالعات بنیادین حکومتی، همان، ص 229 و 230. |
فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 56
|
