|
اشاره جمهوری ارمنستان در طول عمر کوتاه دو و نیم سالۀ خود با اوضاع جغرا سیاسی، سیاسی و اجتماعی بسیار دشوار و پیچیده ای دست به گریبان بود. عوامل متعددی بر تحولات سیاسی داخلی و سرنوشت جمهوری اول ارمنستان تأثیرگذار بودند که آنها را می توان این گونه برشمرد: سیل عظیم پناهندگان و رهایی یافتگان از نژادکشی 1915م، قحطی و بیماری های فراگیر، نبود راه های ارتباطی با جهان خارج، فقدان زیرساخت های لازم برای ایجاد حکومت و دولتی کارآمد، تجربۀ ناکافی در ادارۀ کشور، اعلام جنگ کمالیست های ترکیه در1920م، فشارهای سیاسی و نظامی و سیاست های سلطه جویانۀ روسیۀ بلشویکی، که در نهایت به اتحاد آن با کمال آتاتورک بر ضد ارمنستان منجر شد. در مقالۀ پیش رو، سعی خواهیم کرد به اجمال ساختار سیاسی جمهوری ارمنستان را بین سال های 1918 ـ 1920م بررسی کنیم. |
|
احزاب سیاسی جمهوری ارمنستان کشور ی مردم سالار با نظام سیاسی چند حزبی بود که در آن هشت حزب و گروه سیاسی عمده فعالیت داشتند. در طول عمر دو و نیم سالۀ این جمهوری، فدراسیون انقلابی ارمنی (داشناکسوتیون) مهم ترین حزب کشور بود که نیروی اصلی پایه گذار جمهوری، تشکیل دهندۀ دولت، دارای اکثریت کرسی های مجلس و برخوردار از حمایت وسیع اجتماعی ـ مردمی بود. به جز داشناکسوتیون حزب مردم نیز دارای پایگاه اجتماعی مشخص، به ویژه، در میان قشر بورژوای جامعه بود. این حزب مدتی کوتاه، در زمان دولت دوم، با حزب حاکم، یعنی داشناکسوتیون، دولت ائتلافی تشکیل داد.
سومین حزب مهم، سوسیالیست های انقـلابـی (اِس ـ اِر) بـود. به جـز این سـه حزب، سوسیال دموکرات ها (منشویک ها و بلشویک ها)، حـزب سوسیـال دموکرات هِنچـاک، حزب رامکاوار و سازمان سوسیال دمـوکرات کارگران ارمنـی نیز در عرصـۀ سیاسی کشور فعالیت داشتند. قابل توجـه اسـت کـه به جز حـزب مـردم و حـزب رامکاوار، که گـرایش راست و راست میانه داشتند، دیگر احزاب از جمله حزب حاکم داشناکسوتیون دارای گرایش مشخص چپ و چپ میانه بودند. مطبوعات در پی اعلام استقلال جمهوری ارمنستان، در 28 مه 1918م، فعالیت های سیاسی ـ اجتماعی در کشور وارد مرحله ای جدید و بسیار فعال شد. یکی از مشخصه های بارز این نوزایی سیاسی ـ اجتماعی تعدد روزنامه ها و نشریات مختلف بود که منعکس کنندۀ نظرات، خواسته ها، عقاید، اهداف و ایدئولوژی اقشار مختلف جامعه، احزاب و گروه های سیاسی بودند. بیشتر این روزنامه ها و نشریات در ایروان، پایتخت ارمنستان، چاپ می شدند اما در شهرهای مهم دیگر از جمله آلکساندراپول (گیومری کنونی)، قارص، اجمیادزین و گوریس نیز روزنامه ها و نشریات بسیاری انتشار می یافتند. مطبوعات ارمنستان را در آن دوران می توان به سه گروه عمدۀ دولتی، حزبی و مستقل تقسیم کرد. در طول دو و نیم سال عمر جمهوری اول ارمنستان، در کل چهارده روزنامه و نشریۀ دولتی، 38 روزنامه و نشریۀ حزبی و هشت روزنامه و نشریۀ مستقل چاپ می شد. نکتۀ قابل توجه تعدد روزنامه ها و نشریات حزبی است که حکایت از فضای به شدت سیاست زدۀ ارمنستان در آن روزها دارد. به جز روزنامه ها و نشریات دولتی، که به انعکاس اخبار و اطلاعات رسمی می پرداختند، دیگر روزنامه ها و نشریات دارای تمایلات مشخص سیاسی، اجتماعی و فرهنگی بودند که در سه دستۀ چپ، چپ میانه و راست جای می گرفتند. احزاب راست، یعنی حزب مردم و حزب رامکاوار، پنج نشریه داشتند (حزب مردم دو نشریه، حزب رامکاوار سه نشریه). مهم ترین آنها روزنامۀ ژوقوورد (مردم)، ترجمان رسمی حزب مردم بود که انتشار آن از 14 اوت 1918م آغاز شد. این روزنامه منعکس کنندۀ نظرات و دیدگاه های ملی ـ لیبرالیستی حزب و طرف دار سرسخت استقلال ارمنستان بود. طیف نشریات چپ میانه متعلق به حزب داشناکسوتیون بود که در مجموع سیزده روزنامه و نشریه را دربر می گرفت. از مهم ترین آنها می توان به روزنامه های زانگ (زنگ)، هایاستانی آشخاتاوُر (کارگر ارمنستان)، هاراج (به پیش) و گورتز (کار) اشاره کرد. این روزنامه ها در ایروان چاپ می شدند و منعکس کنندۀ عقاید ملی و سوسیالیستی حزب بودند.
نشـریات چـپ به سوسیالیـست های انقلابـی، منشویـک ها و بلشویـک ها تعلق داشتند. سوسیالیست های انقلابی سه نشریه، منشویک ها سه نشریه و بلشویک ها سیزده نشریه چاپ می کردند. گفتنی است که پس از استقلال ارمنستان و به طور مشخص، از 1919م، با توجه به فضای سیاسی بازتر ارمنستان به نسبت گرجستان و آذربایجان، احزاب چپ، که خود را بخشی از احزاب چپ انقلابی روسیه به شمار می آوردند، ترجیح دادند فعالیت مطبوعاتی خود را به جای تفلیس و باکو بیشتر در ایروان و دیگر شهرهای عمدۀ ارمنستان متمرکز کنند. از جملۀ آنها می توان به سه روزنامۀ سوسیالیست هِقاپوخاکان (سوسیالیست انقلابی)، ترجمان رسمی سوسیالیست های انقلابی که چاپ آن از فوریۀ 1919م در ایروان آغاز شد؛کایتز (برق)، ترجمان رسمی منشویک ها؛ و خُسْک (سخن)، ترجمان بلشویک ها اشاره کرد. بیشتر نشریات بلشویکی به علت سیاست ها و موضع گیری های آشکار ضددولتی خود پس از چند شماره تعطیل شده و پس از آن، به صورت زیرزمینی منتشر می شدند. مطبوعات مستقل بیشتر نشریات تخصصی بودند که به موضوعات علمی، فرهنگی، آموزشی و اجتماعی می پرداختند. مجلس نخستین مجلس جمهوری ارمنستان در تابستان 1918م، دو ماه پس از اعلام استقلال کشور، شکل گرفت. این مجلس از معدود نهادهای قانون گذاری در تاریخ است که بدون برگزاری انتخابات شکل گرفت. در واقع، مجلس اول جمهوری ارمنستان حاصل توافق سیاسی بین احزاب آن زمان بود. پس از اعلام استقلال، کشور نیازی مبرم به نهادهای حکومتی داشت. از جملۀ این نهادها مجلس بودکه می بایست به امور مربوط به قانون گذاری می پرداخت ولی با توجه به حساسیت اوضاع، اشغال بخشی عمده از کشور به دست نیروهای عثمانی و وجود بیش از چهارصد هزار پناهنده عملاً امکان برگزاری انتخابات وجود نداشت. به همین دلیل، احزاب عمدۀ سیاسی به توافق رسیدند که شمار اعضای شورای ملی ارمنیان را به تناسب نمایندگان هر حزب سه برابر کنند و مجلس جمهوری ارمنستان را شکل دهند. به جز این، مقرر شد که شش نماینده از تاتارهای قفقاز، یک نمایندۀ روس و یک نمایندۀ ایزدی نیز به مجلس راه یابند. بدین ترتیب، مجلس اول ارمنستان شامل 46 نماینده می شد که 38 نفر آنها ارمنی بودند. از 38 نمایندۀ ارمنی هجده نفر عضو حزب داشناکسوتیون، شش نفر عضو حزب سوسیال دمکرات هنچاک، شش نفر عضو حزب سوسیالیست های انقلابی، شش نفر عضو حزب مردم و دو نفر نیز مستقل بودند. عمر مجلس اول ارمنستان یک سال بود. در تابستان 1919م، دولت آلکساندر خادیسیان نخستین انتخابات مجلس را در ارمنستان تدارک دید. در نتیجۀ این انتخابات مجلس دوم ارمنستان شکل گـرفت که شامل هشتـاد نماینده بود. اکثـریت قاطـع و در واقع، 72 تن از نمایندگان این مجـلس عضو حزب داشناکسوتیون بودند. حزب سوسیالیست های انقلابی چهار نماینده و مسلمان ها سه نماینده داشتند. یک نماینده نیز مستقل بود. مجلس دوم در 1 اوت 1919م آغاز به کار کرد. آودیس آهارونیان از حزب داشناکسوتیون به ریاست مجلس انتخاب شد. چندی بعد، آهارونیان ریاست هیئت اعزامی جمهوری ارمنستان به مذاکرات صلح پاریـس را به عهـده گرفت. در نتیجـه، در 4 نوامبر 1920م هوهانس کاجازنونی، نخست وزیر پیشین، به ریاست مجلس انتخاب شد. مجلس دوم ارمنستان تا 2 دسامبر1920م به فعالیت پرداخت. در این تاریخ، پس از انتقال قدرت به بلشویک ها، از فعالیت بازماند.
مجـلس ارمنـستان در طول عمر کـوتاه خـود توانست قوانین متعـددی را بررسـی و تصـویب کند که نقـشی بسیار مهـم در رونـد پیشرفـت سیاسی، اقـتصادی، اجـتماعی، آمـوزشی و فرهنـگی کشور داشت امـا به جـرئت مـی توان گفـت که مهـم ترین مصوبۀ مجلس بیانیۀ ارمنستان متحد و مستقل بود که نشان دهندۀ سیاست های ملی رهبران جمهوری ارمنستـان و بیانـگر آمال و آرزوهـای چندصد سالۀ ملت ارمنی بود. بزرگ ترین نقـص مجـلس ارمنستان را باید نداشتن تجربۀ کافی نمایندگان برای قانون گذاری و نبود یک گروه مخالف قدرتمند دانست. این واقعیت موجب شد که گروه مخالف قانون گذار از میان نمایندگان حزب حاکم داشناکسوتیون به وجود آید که دارای بیشترین کرسی در مجلس بودند. این موضوع مشکلاتی فراوان برای دولت های ارمنستان ایجاد می کرد. دولت عمر دولت ها در جمهوری اول ارمنستان مستعجل بود. علت آن وضعیت سیاسی ـ اجتماعی بسیار پیچیده در آن دوران بود که عملاً امکان فعالیت را از دولت ها سلب می کرد. بین سال های 1918ـ1920م چهار دولت در جمهوری ارمنستان برسرکار آمد که تنها اولین آنها توانست عمری بیش از یک سال داشته باشد. پس از اعلام استقلال جمهوری ارمنستان، شورای ملی ارمنیان در تفلیس هوهانس کاجازنونی را به مقام نخست وزیری برگزید. کاجازنونی در30 ژوئن 1918م اسامی اعضای هیئت دولت را اعلام کرد. دولت او تنها چهار وزیر داشت: آلکساندر خادیسیان، وزیر امورخارجه؛ آرام مانوکیان (بنیان گذار جمهوری ارمنستان)، وزیر کشور؛ خاچاطور کارجیکیان، وزیر اقتصاد و دارایی؛ و هوهانس هاخوِردیان وزیر دفاع. نخست وزیر و سه عضو هیئت دولت ـ یعنی آلکساندر خادیسیان، آرام مانوکیان و خاچاطور کارجیکیان ـ عضو حزب داشناکسوتیون بودند و هوهانس هاخوردیان تعلق حزبی نداشت. تمامی اعضای هیئت دولت به جز آرام مانوکیان، که در ایروان بود، در 19 ژوئیۀ 1918م از تفلیس به ایروان نقل مکان کردند. دولت کاجازنونی کار خود را در وضعیتی بسیار دشوار آغاز کرد. نبود زیرساخت های لازم، نداشتن تجربه برای ادارۀ کشور و دولت، فقر، گرسنگی، شیوع بیماری های واگیر و سیل عظیم پناهندگان و آوارگان از ارمنستان غربی دولت را عملاً در وضعیت مقابله با بحران و حفظ بقای کشور و ملت قرار داده بود. در ماه های نخست، اولین هدف دولت جلوگیری از وقوع فاجعۀ انسانی بود اما به موازات آن نهایت سعی خود را برای ایجاد ساختارهای دولتی، برقراری نظم و امنیت و قرار دادن کشور در مسیر توسعه و پیشرفت به کار برد. کاجازنونی در طول دوران نخست وزیری خود سه بار دولت را ترمیم کرد و تعداد وزارت خانه ها را از چهار به هشت رساند. طی دومین ترمیم دولت حزب حاکم داشناکسوتیون با حزب مردم برای ایجاد دولت ائتلافی به توافق رسید و چهار تن از اعضای حزب مردم وارد هیئت دولت شدند. آرداشِس انفیاجیان، سامسون هاروطونیان، میکائل آتابگیان و لئون غولیان به ترتیب مسئولیت وزارت خانه های اقتصاد و دارایی، دادگستری، آموزش عمومی و تدارکات را بر عهده گرفتند. این همکاری در سومین ترمیم دولت نیز ادامه یافت با این تفاوت که گئورک ملیک قراگئوزیان وزیر آموزش عمومی و کریستاپور وِرمیشف عهده دار وزارت تدارکات شد. کاجازنونی در 18 فوریۀ 1919م در رأس هیئتی به ایالت متحـدۀ امریـکا سفر کرد. هـدف از این سفر انجام مذاکرات سیاسی و جمع آوری کمک های مردمی بـرای جمهوری ارمنستان بود. در غیـاب کاجـازنونی، در27 آوریـل 1919م، آلکسانـدر خادیسیـان کفیل نخست وزیر شد و در 28 مـه 1919م، مجـلس رسماً وی را بـه مقـام نخـست وزیری منـصوب کرد. وی بـه سرعت اعـضای دولت خـود را معـرفی کرد و شخـصاً، مسئـولیت وزارت امـور خـارجه را نیز بر عهـده گرفت. دولـت اول خادیسیان نیز دولتی ائتلافی بود که در آن سـه وزیر از حـزب مردم، دو وزیر بدون تعلقات حـزبی و دو وزیر از حزب حاکم داشناکسوتیون حضور داشتنـد. عمـر کابینـۀ اول خادیسیـان چنـدان به درازا نکشید. علت اصلی آن اختلاف نظر شدید بین حزب داشناکسوتیون و حزب مردم بود. در تابستان 1919م، به درخـواست مجلس، خـادیسیان مجـبور به ترمیم دولت خـود شد. در نتیجـه، تمام اعـضای حزب مـردم از هیئـت دولت خـارج و اعضای حزب داشناکسوتیون جایـگزین آنان شدند. خـادیسیان بار دیـگر در بهار 1920م دولـت خود را بازسازی کرد. در این دور، تعداد وزارت خـانه ها به یازده افزایش یافت. در دوران نخست وزیری آلکسانـدر خـادیسیان، کـشور به نسبـت دوران آرام و کـم تنشی را پشت سر گذاشت. این وضعیت به تثبیت ارکان دولت، برگزاری انتخـابات مجـلس، ایجـاد زیرساخـت های لازم بـرای ادارۀ کشور و توسعۀ نسبی منجر شد اما این دوران، که همراه با ثبات نسبی بود، چندان دوام نیافت. در تاریخ 1مه1920م در جشن های روز جهانی کارگر، بلشویک ها در پایتخت، ایروان و آلکساندراپول، دومین شهر بزرگ کشور، دست به شورش زدند. حتی، مدت کوتاهی آلکساندراپول را تحت اختیار گرفتند. هرچند نیروهای دولتی این شورش را سرکوب کردند اما استعفای دولت آلکساندر خادیسیان را در پی داشت. سومین دولت جمهوری ارمنستان زمانی بر سر کار آمد که بر اثر شورش بلشویک ها در کشور وضعیت فوق العاده اعلام شده بود. هامازاسپ (هامو) اوهانجانیان در 5 مه به نخست وزیری منصوب شد و هیئت دولت خود را معرفی کرد. شخص نخست وزیر و اعضای اصلی دولت او ـ روبن دِر ـ میناسیان (وزیر دفاع)، سرکیس آراراتیان (وزیر تأمین اجتماعی)، آرشاک جامالیان (وزیر ارتباطات) و سیمون وراتسیان (وزیر کشاورزی) ـ اعضای دفتر مرکزی حزب داشناکسوتیون بودند.
در این وضعیت فوق العاده، مجلس به حالت تعلیق درآمد و دولت مسئولیت تمام امور کشور را بر عهده گرفت. طی دو هفته، شورش بلشویک ها سرکوب شد اما شورش ضربه ای جبران ناپذیر به ارکان حکومت تازه تأسیس جمهوری ارمنستان وارد ساخـت. دولـت برای بازگـرداندن ثبـات بـه کشور و توسعۀ اقتصادی و اجتماعی سعی فراوان کرد اما هم زمان اوضاع سیاسی منطقه تغییر یافت. در1920م، بلشویک ها قدرت را در گرجستان و آذربایجـان به دسـت گـرفتنـد و فـشار را بـر ارمنستـان افزایـش دادنـد. پس از استـقرار نظام کمونیـستی در آذربایجـان، بلشویک ها مناطـق آرتـساخ (قرابـاغ) و ایجـوان را بـه اشغـال خـود در آوردند. در شـب 22 سپـتامبـر1920م، کمالیست های ترکیه بدون اعلام جنگ به جمهوری ارمنستان حمله کردند. این جنگ با هماهنگی و یاری روسیۀ بلشویکی آغاز شد. پس از دو ماه، با امضای پیمان آتش بس جنگ به پایان رسید و ارمنستان بخشی وسیع از سرزمین های غربی خود را از دست داد. در پی این تحولات، دولت اوهانجانیان در 23 نوامبر1920م استعفای خود را به مجلس تقدیم کرد و بلافاصله سیمون وراتسیان مأمور تشکیل دولت شد. وراتسیان اعضای دولت خود را، که چهارمین دولت جمهوری ارمنستان بود، در 24 نوامبر 1920م به مجلس معرفی کرد. در دولت او، پنج وزیر هم زمان مسئولت هشت وزارت خانه را بر عهده داشتند. خود او نیز علاوه بر نخست وزیری وزیر امورخارجه نیز بود. دولت سیمون وراتسیان دولتی چپ گرا بود. دو تن از اعضای آن واهان میناخوریان (وزیر آموزش عمومی) و آرشام خوندکاریان (وزیر ارتباطات و دادگستری) از اعضای اصلی سوسیالیست های انقلابی بودند. دولت وراتسیان به نوعی دولتی ائتلاقی با نیروهای چپ وفادار به کشور بود. این دولت در واقع دولتی انتقالی بود که می بایست زمینه را برای انتقال قدرت به بلشویک ها فراهم می ساخت. رهبران جمهوری ارمنستان و حزب حاکم داشناکسوتیون به خوبی واقف بودند که کشور توان مقاومت در برابر فشار روزافزون ائتلاف شوم بلشویک ها و کمالیست ها را ندارد. از این رو، برای نجات کشور و مردم تصمیم به انتقال قدرت به بلشویک ها گرفتند. دولت وراتسیان بلافاصله مذاکرات خود را با بوریس لِگران، نمایندۀ مسکو، برای انتقال قدرت به بلشویک ها آغاز کرد. عمر این دولت بسیار کوتاه بود. تنها پس از ده روز و بعد از پایان مذاکرات با بلشویک ها، دولت سیمون وراتسیان استعفا داد و قدرت را به بلشویک ها واگذار کرد. ارتش ارتش ارمنستان پس از استقلال کشور، در 1918م، ایجـاد شـد. هستۀ اولیـۀ آن را نیـروهای داوطلب شرکت کننده در جنگ جـهانی اول تشکیل می دادنـد و بیشتر افسران و فرماندهان آن افسران عالی رتبه و جـزء ارتش روسیـۀ تزاری بودند. ارتش ارمنستـان بر اساس نـظام ارتـش روسیـۀ تزاری شـکل گرفتـه و بر هـمان اساس نیـز اداره مـی شد. این ارتـش دارای واحـدهای پیاده نظام، سواره نظام، توپخـانه، ترابری و حـتی، واحـدهای هـوایی و دریایـی بود. در ابتـدای شکل گیری، ارتش ارمنستان بیست هزار نیرو را دربر می گرفت که هشتصد تن از آنان افسران عالی رتبه و جزء بودند. در آغاز سال 1920م، تعداد نفرات ارتش به 25 هزار و طی جنگ با ترکیه به چهل هزار تن رسید. ارتش ارمنستان در دسامبر 1918م، وارد جنگ با ارتش گرجستان شد. در پی اشغال مناطق لوری و آخالکالاک به دست نیروهای ارتش گرجستان ارتش ارمنستان عملیات خود را به فرماندهی در استامات کانایان (درو) آغاز کرد. نیروهای ارمنی درمدت زمانی کوتاه ضرباتی کاری بر پیکر ارتش گرجستان وارد ساختند و آنان را مجبور به عقب نشینی کردند. پس از تصرف منطقۀ ساداخلو و حرکت ارتش ارمنستان به سمت تفلیس، با وساطت کشورهای غربی پیمان آتش بس میان دو کشور به امضا رسید. این جنگ درواقع پیروزی ای بزرگ و روحیه بخش برای ارتش نوپای ارمنستان بود.
طی دو و نیم سال حیات جمهوری ارمنستان، ارتش در عملیات جنگی مختلفی، از جمله سرکوب شورش تاتارها، جنگ با آذربایجان در قراباغ و زانگه زور و همچنین، سرکوب شورش بلشویک ها در 1920م شرکت کرد. مهم ترین جنگ ارتش ارمنستان جنگ1920م با ترکیه بود. در 23 سپتامبر1920م، ارتش ترکیه بدون اعلام قبلی و با حمایت اتحاد جماهیر شوروی به مرزهای غربی ارمنستان حمله ور شد. ارتش جمهوری ارمنستان ـ که در اثر جنگ های فرسایشی، نبود امکانات کافی و به ویژه، تبلیغات منفی، مخرب و ضدملی بلشویک ها روحیۀ خود را از دست داده بود ـ یارای مقاومت در برابر ارتش ترکیه را نداشت. نیروهای ترکیه به سرعت پیشروی و مناطق وسیعی از غرب ارمنستان را تصرف کردند. در 30 اکتبر1920م، شهر قارص به تصرف ارتش ترکیه در آمد و بیش از سه هزار نظامی و شماری از مقامات دولتی اسیر شدند. شکست ارتش دولت را وادار به پذیرش شرایط سنگین آتش بس در 18 نوامبر1920م و متعاقب آن پیمان صلح آلکساندارپول در 2 دسامبر1920م کرد. پس از سقوط جمهوری ارمنستان در 2 دسامبر1920م، بلشویک ها ارتش ارمنستان را برچیدند. در دسامبر1920م، آنان بیشتر افسران ارتش ارمنستان را دستگیر و از طریق آذربایجان به روسیه تبعید کردند. شمار بسیاری از این افسران در راه یا در تبعیدگاه جان خود را از دست دادند. سقوط جمهوری ارمنستان به طور قطع، مهم ترین حادثۀ سیاسی، که در1920م در جمهوری ارمنستان اتفاق افتاد، شورش بلشویکی اول ماه مه بود که تأثیری عمیق بر تحولات سیاسی بعدی گذاشت و به سقوط جمهوری ارمنستان انجامید. هدف اصلی این شورش ضد ملی، که از سوی تاتارهای ارمنستان و بلشویک های روسیه و آذربایجان حمایت می شد، سرنگونی دولت ارمنستان و استقرار نظامی کمونیستی در این کشور بود. سازماندهی این شورش به سال 1919م باز می گردد، یعنی زمانی که کمیتۀ مرکزی حزب کمونیست شوروی و کمیتۀ منطقه ای قفقاز شکلی سازمانی یافتند. نشست مشورتی سپتامبر 1919م و اجلاس ژانویۀ 1920م نقشی تعیین کننده در اتحاد و یکپارچگی این هسته ها داشت. در این نشست ها کمیتۀ مرکزی حزب کمونیست ارمنستان شکل گرفت و فعالیت خود را آغاز کرد. در مدتی کوتاه هسته های حزبی در شهرهای مختلف ارمنستان تشکیل شدند و فعالیت ضد دولتی و ضدملی خود را آغاز کردند. فعال ترین این هسته های شهری کمیتۀ زیرزمینی شهر آلکساندراپول بود که فعالیتی گسترده در منطقۀ شیراک، در شمال ارمنستان، داشت. بلشویک های ارمنی در اجلاس ژانویۀ1920م تصمیم گرفتند که در صورت مهیا بودن شرایط سیاسی داخلی و خارجی شورشی سراسری ترتیب دهند و حکومت را در دست گیرند. این شرایط در آوریل1920م با ورود لشکر 11 ارتش سرخ به باکو و استقرار نظام بلشویکی در آذربایجان مهیا شد. شورش، که مرکز اصلی آن در آلکساندراپول بود، با بهره گیری از تظاهرات گردهمایی های سیاسی جشن های روز جهانی کارگر در1مه1920م آغاز شد. در همان ابتدا، گروهی از نظامیان در آلکساندراپول که دارای افکار کمونیستی بودند به شورشیان پیوستند. شورشیان توانستند در 10 مه آلکساندراپول را تحت سلطه درآورند. اما شورش جنبۀ عمومی پیدا نکرد. شورش هایی محدود در شهرهای قارص، ساری قمیش، نوربایازِد و قازاق ـ شامشادین به وقوع پیوستند، که جنبۀ عمومی نداشتند. دولت با استفاده از نیروی ارتش تمامی این شورش ها را سرکوب کرد. در سراسر کشور وضعیت فوق العاده اعلام شد، حق تظاهرات و اعتصابات به حالت تعلیق درآمد، حزب کمونیست ارمنستان غیرقانونی اعلام شد و چندین تن از فعالان و رهبران آن دستگیر و زندانی شدند و گروهی نیز به آذربایجان گریختند و بیش از ده تن از سران شورش نیز به جوخه های اعدام سپرده شدند. دلیل اصلی شکست این شورش در وهلۀ نخست عدم حمایت مردمی، سازمان دهی ضعیف و عدم حمایت لشکر 11 ارتش سرخ مستقر در آذربایجان بود که شورشیان برای پیروزی خود به حمایت آن امید بسیار بسته بودند. هرچند شورش سرکوب شد اثراتی مخرب برای جمهوری نوپای ارمنستان داشت. ارکان دولت و روحیۀ ارتش به شدت تضعیف شد چنان که تنها چند ماه بعد دولت و ارتش توانایی مقاومت در برابر فشار روزافزون شوروی و ترکیه را از دست دادند. در سپتامبر1920م، زمانی که کمالیست های ترکیه بدون اعلام جنگ به جمهوری ارمنستان حمله کردند، ارتش عملاً توان مقاومت خود را از دست داده بود. همین موضوع موجب پیشروی سریع ارتش ترکیه در تمامی جبهه ها شد. تنها، طی یک ماه ارمنستان بخش هایی وسیع از اراضی غربی خود را از دست داد. از سوی دیگر، فشار بلشویک ها ،که قدرت را در آذربایجان و گرجستان به دست گرفته بودند، هر روز بر دولت ارمنستان، بیشتر می شد. بلشویک های ارمنی در داخل کشور عملاً نقش ستون پنجم دشمن را ایفا می کردند. آنان با تبلیغات ضد ملی خود دست به تخریب روحیۀ ارتش می زدند و سبب افزایش نارضایتی مردم می شدند.
زمانی که ارتش ترکیه آلکساندراپول را به اشغال خود درآورد دولت جمهوری ارمنستان عملاً چاره ای جز انتخاب بین واگذاری حکومت به بلشویک ها یا سقوط کشور به دست ارتش ترکیه نداشت. رهبران جمهوری ارمنستان با درنظر گرفتن منافع ملی تصمیم گرفتند حکومت را به بلشویک ها واگذار کنند. پس از مذاکرات فشرده با بوریس لگران، نمایندۀ تام الاختیار مسکو، در 2 دسامبر1920 م حکومت به بلشویک ها واگذار شد. این در واقع نقطۀ پایان جمهوری اول ارمنستان بود. وقایع نگاری سیاسی ـ اجتماعی جمهوری ارمنستان ( 1918-1920م)
24 ژوئیۀ 1918م: هوهانس کاجازنونی به ریاست دولت انتخاب شد و اعضای هیئت دولت خود را معرفی کرد. ژوئیه 1918م: پرچم سه رنگ قرمز، آبی و نارنجی به منزلۀ پرچم رسمی کشور انتخاب شد. 1 اوت 1918م: نخستین جلسۀ مجلس اول ارمنستان در ساختمان باشگاه شهری ایروان تشکیل شد. 30 اکتبر 1918م: معاهدۀ آتش بس بین نیروهای متفقین و دولت عثمانی به امضا رسید. دولت عثمانی شکست خودرا در جنگ جهانی (اول) پذیرفت. نوامبر 1918م: حزب حاکم داشناکسوتیون و حزب مردم برای تشکیل دولت ائتلافی توافق کردند. دسامبر 1918م:گرجستان مناطق لوری و آخالکالاک را اشغال کرد. 5دسامبر1918م: جنـگ بین ارمنستان و گرجـستان آغـاز شد. ارتـش ارمنستـان، به فرماندهی دِراستامات کانایان (درو)، در مدتی کوتاه ضرباتی کاری بر پیکر ارتش گرجستان وارد ساخت و به سرعت پیشروی کرد. 23 دسامبر 1918م: طی جنگ ارمنستان و گرجستان، ارتش ارمنستان منطقۀ ساداخلو را تصرف و به سرعت به سمت تفلیس حرکت کرد. 31 دسامبر 1918م: ارمنستان و گرجستان بر سر برقراری آتش بس توافق کردند. زمستان 1918م: در زمستان 1918م، بیش از 150 هزار تن بر اثر قحطی و شیوع بیماری های واگیر، به ویژه تیفوس، جان خود را از دست دادند. 2.وقـایـع 1919م فوریۀ 1919م: اوضاع به شدت نابسامان کشور دولت را مجبور ساخت تا از اروپا و ایالات متحدۀ امریکا درخواست کمک کند. فوریۀ 1919م: دومین اجلاس سراسری ارمنیان ارمنستان غربی در بیانیۀ نهایی خود از مجلس و دولت ارمنستان تقاضا کرد تمام سرزمین های تاریخی ارمنستان را به صورت کشوری متحد به رسمیت شناسد. این کشور باید میهن کل ارمنیان می شد. 16 مه 1919م:دولت قانون تأسیس دانشگاه را به تصویب رساند. 28 مه 1919م: در نخستین سالروز استقلال ارمنستان مجلس به اتفاق آرا بیانیۀ ارمنستان متحد و مستقل را به تصویب رساند.  جشن های نخستین سالروز استقلال ارمنستان،28 مه 1919 م 21ـ23 ژوئن 1919م: تنها انتخابات مجلس جمهوری ارمنستان برگزار شد. حزب داشناکسوتیون پیروز مطلق این انتخابات بود. ژوئیۀ 1919م: به تحریک دولت های ترکیه و آذربایجان تاتارهای ارمنستان دست به شورش زدند. این شورش را نیروهای دولتی و داوطلبان در مدتی کوتاه سرکوب کردند. پاییز 1919م: منطقۀ زانگه زور شاهد درگیری های نظامی بین نیروهای ارمنستان و آذربایجان بود. تنها، با تلاش های آندرانیک(اوزانیان) در ابتدا و سپس، دراستامات کانایان (درو) ارمنستان موفق به حفظ زانگه زور شد. 3. وقـایـع 1920م 19 ژانویۀ 1920م: متفقین، که پیروز در جنگ جهانی اول بودند، استقلال ارمنستان را به رسمیت شناختند. 31 ژانویۀ 1920 م: طی مراسمی باشکوه، در ساختمان مدرسۀ بازرگانی آلکساندراپول نخستین دانشگاه ارمنستان کار خود را به طور رسمی آغاز کرد. این دانشگاه بعداً به ایروان منتقل شد. آوریل 1920م: روبل ارمنستان واحد پول رسمی کشور شد. آوریل 1920م: نیروهای ارتش سرخ وارد آذربایجان شدند و نظام کمونیستی را در آنجا مستقر کردند. 1 مه 1920م: در مراسم روز جهانی کارگر، بلشویک ها در ایروان، آلکساندراپول و چند شهر دیگر دست به شورش زدند. 5 مه 1920م: در پی شورش بلشویـک ها، دولت آلکسانـدر خـادیسیان سقوط کرد. مجلس استعفای نخست وزیر و دولت را قبول کرد. هامازاسپ (هامو) اوهانجانیان مأمور تشکیل هیئت دولت شد.  جشن های دومین سالروز استقلال ارمنستان، 28 مه 1920 م 10 اوت 1920م: در مذاکرات صلح پاریس (سِور)، معاهـدۀ صلـح بین متفقیـن پیروز در جنگ و دولـت ترکیـۀ عثمانی به امضا رسیـد. ترکیه به طـور رسمـی استقلال ارمنستـان را به رسمیت شناخت. سپتامبر 1920م: انترناسیونال اول در باکو تشکیل شد. طی نشست های این اجلاس، تصمیم گرفته شد برای نزدیکی هرچه بیشتر دولت تازه تأسیس اتحاد جماهیر شوروی و ترکیه مسئلۀ ارمنستان به طور نهایی حل شود. 23 سپتامبر 1920 م: نیروهای کمال آتاتورک به ارمنستان یورش آوردند و جنگ ترکیه با ارمنستان آغاز شد. 14 اکتبر 1920م: دولت اتحاد جماهیر شوروی تصمیم به ایجاد نظام کمونیستی در ارمنستان گرفت. 30 اکتبر 1920م: نیروهـای ترکیه شهر قارص را به اشغـال در آوردنـد. طی سه روز سربازان ارتـش ترکیـه شهر را غارت و ساکـنان آن را قتـل عام کردند. بیش از شش هـزار ارمنـی در این سـه روز کشته شدند. 18 نوامبر1920م: پیمان آتش بس بین ارمنستان و ترکیه به امضا رسید. شرایط این پیمان برای ارمنستان بسیار سخت و خفت بار بود. 29 نوامبر 1920م: ارتش سرخ و کمیتۀ انقلابی بلشویک های ارمنی، که به رهبری سارکیس کاسیان در باکو تشکیل شده بود، وارد ایجِوان شدند و تأسیس جمهوری سوسیالیستی ارمنستان را اعلام کردند. 2 دسامبر 1920م: مذاکرات دولت ارمنستان با بوریس لگران، نمایندۀ تام الاختیار دولت شوروی به پایان رسید. دولت سیمون وراتسیان استعفا داد و قدرت به طور رسمی به بلشویک ها منتقل شد. بدین سان، عمر کوتاه جمهوری اول ارمنستان به پایان رسید. وقایع نگاری حوادث دسامبر 1920 تا آوریل 1921م هرچند جمهوری اول ارمنستان در 2 دسامبر 1920م سقوط کرد و حکومت به طور رسمی به بلشویک ها منتقل شد حوادث دسامبر 1920 تا آوریل 1921م ارتباطی مستقیم با تاریخ جمهوری نخست ارمنستان دارد. دسامبر1920م: بلشویک ها پس از به دست گرفتن قدرت دست به تصفیه های خونین زدند. آنها با توسل به زور شروع به ضبط دارایی های مردم کردند. افسران ارتش جمهوری ارمنستان دستگیر و تبعید شدند. شمار بسیاری از مقامات دولتی، نمایندگان مجلس، سران و فعالان حزب داشناکسوتیون و فعالان دیگر احزاب و روشنفکران را دستگیر و زندانی کردند. گروهی از آنان طی ماه دسامبر و روزهای اول ماه فوریه، در زندان اعدام شدند. این افراطی گری ها و خشونت ها موجب نارضایتی عمیق مردم شد. عمق این نارضایتی ها به حدی بود که هر لحظه امکان شورش عمومی بر ضد نظام بلشویکی بیشتر می شد. 13 فوریۀ 1921م: شورش برضد نظام بلشویکی آغاز شد. نیروهای مقاومت مردمی در 17 فوریه موفق به آزادسازی آشتاراک، اجمیادزین، گارنی و آختان (هرازدان کنونی) شدند. در شب 18 فوریه، این نیروها وارد ایروان شدند و در صبح 19 فوریه، پایتخت از دست بلشویک ها آزاد شد. نیروهای مقاومت مردمی موفق به آزاد ساختن شمار بسیاری از فعالان سیاسی و روشنفکران دربند شدند. بلشویک ها اما پیش از فرار، تعداد زیادی از زندانیان را در زندان ایروان به قتل رسانده بودند.  مراسم تدفین زندانیان کشته شده در زندان ایروان به دست بلشویک ها، 3 مارس 1921م کمیتۀ رهایی میهن، به رهبری سیمون وراتسیان، آخرین نخست وزیر جمهوری ارمنستان، قدرت را به دست گرفت و بلافاصله، کوشید تا با کشورهای خارجی ـ از جمله اتحاد جماهیر شوروی و شخص لنین رهبر حزب کمونیست شوروی ـ تماس برقرار و مذاکره کند. درگیری ها در تمام جبهه ها با نیروهای بلشویک و ارتش سرخ ادامه داشت. 25 مارس 1921م: نیروهای بلشویک و ارتش سرخ در تمام جبهه ها دست به حملۀ همه جانبه زدند. آنان موفق به تصرف آباران و کوتایک شدند و به سمت ایروان، پیش رفتند. 2 آوریل 1921م: برای جلوگیری از خون ریزی، رهبران جمهوری ارمنستان و نیروهای مقاومت تصمیم به خروج از ایروان و حرکت به سمت جنوب، منطقۀ زانگه زور، گرفتند. در زانگه زور، نیروهای مردمی به رهبری ژنرال نژده دست به مقاومت دلیرانه در برابر بلشویک ها و نیروهای ارتش سرخ زدند و جمهوری مستقل ارمنستان کوهستانی را تشکیل دادند. بلشویک ها وارد ایروان شدند و این پایانی بر داستان قهرمانانۀ تشکیل و سازمان یابی جمهوری ارمنستان بود که طی قرن های متمادی بزرگ ترین آرزوی ارمنیان بود. رهبران جمهوری ارمنستان بعدها از طریق مرز ایران از ارمنستان خارج شدند. آنان در خارج از کشور و در تبعید، دیاسپورای ارمنی را در جهان سامان دهی و رهبری کردند و مشعل عشق به میهن و مبارزه برای استقلال را در دل میلیون ها ارمنی، در خارج از کشور، روشن نگه داشتند. آموزه های آنان پس از هفتاد سال با آغاز مبارزات قراباغ و اعلام استقلال مجدد ارمنستان به ثمر نشست و بارور شد.
|
فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 84سال بیست و دوم | تابستان 1397 | 264 صفحه
|
