|
یادداشت مترجم وجدان افسران، مبلغان مذهبی، دیپلمات های خارجی و مسافرانی که در طول سال های جنگ جهانی اول در جبهه های شرقی، در سرحدات امپراتوری عثمانی، شاهد نخستین قتل عام قرن بیستم بودند در رسانه های وقت دنیا بازتاب گسترده ای پیدا کرد. خبر فجایع قتل عام ارمنیان ساکن آناتولی شرقی را به طور عمده خبرگزاری آسوشیتد پرس از طریق نمایندگی های خود در پتروگراد، آتن، قسطنطنیه، پاریس، برلین، لندن و روتردام، در روزنامه های ایالات متحده امریکا، خصوصاً نیویورک تایمز، به چاپ رساند. دولتمردان کنونی ترکیه، که نژادکشی ارمنیان را صرفاً تغییر مکانی استراتژیک برای دور ماندن آنها از جبهۀ جنگ عثمانی و روس می دانند و آنانی که ارمنیان را متهم به کشتار ترک ها می سازند فراموش کرده اند که حزب اتحاد و ترقی، پایه گذار ترکیه پس از عثمانی، نخستین شخصیت حقوقی بود که در1919م، خود قتل عام ارمنیان را محکوم کرد و عاملان آن همچون کمال بیگ و فرماندهان ژاندارمری را در استانبول در ملأ عام به دار آویخت و یا روانۀ زندان ساخت. انتشار ترجمۀ متن اخبار منعکس شده در بریده های جراید یک صد سال پیش (سال های پایانی سدۀ نوزدهم و سال های آغازین سدۀ بیستم میلادی، که در ادامه خواهد آمد) نه برای شکستن خاموشی ارمنیان در برابر شگرد بی ارزش تحریف تاریخ به دست دولتمردان ترکیه، بلکه گواهی است مجدد برای روشنگری اذهان کسانی که در تاریکی های سیاست، از این اتفاقات ناگوار بی خبر مانده اند. اگر دولت کنونی ترکیه، که خود را شاخص سیاست خاورمیانه می شناسد، نمی داند که پذیرش گناه گذشته باعث التیام دردها، علونفس، ایجاد دوستی ها، هم زیستی مسالمت آمیز و پیشرفت خواهد بود، می تواند مطمئن باشد که حقیقت را نمی توان محاصره یا اعدام کرد.
نیو یورک تایمز[1] (24 مه 1895) لرد سالیزبری در نشست 23 ماه مه مجلس در لندن اعلام کرد که شکی در مورد درستی گزارش قتل عام ارمنیان در قلمرو امپراتوری ترکیۀ عثمانی ندارد ولی مطمئن نیست که دولت مرکزی پا سخ گو باشد. او در مورد عنوان علنی خبر و تهدید دولت ترکیه هشدار داد چرا که آن را، در غیاب دخالت نظامی و توسل به زور، فقط باعث تحریک احساسات عوام متعصب و رنج بیشتر ارمنیان دانست. نیو یورک تایمز کنسول سابق ترکیه تصدیق و تأیید کرد که هدف نابودی کامل نژاد براساس روشی مدون است. روزنامۀ دیلی میل به نقل از علی نوری بیک، کنسول سابق ترکیه در روتردام، برنامۀ مدون نابودی کامل نژاد ارمنیان را مورد تأیید قرار داد. او گفت که تعداد کشته شدگان مستقیماً در گرو اعتراض های دولت های خارجی و میزان فشار آنها بر روی سلطان عثمانی خواهد بود. او گفت که که این روش وحشتناک را طی سال ها ادامه خواهند داد تا همه کشته شوند. وانگانو هرالد[2] (20 سپتامبر 1901) تلگراف رسیده در ساعت 9:35 دقیقۀ صبح 19 سپتامبر، از ارمنستان، حاکی از خونریزی وحشتناک و آتش زدن اموال در موش، نظیر آنچه در 1894م اتفاق افتاد، است. تلگراف از اوضاع بحرانی شهر ساسون خبر می دهد. مونرئال گازت[3] تلگراف رسیده به دفتر روزنامه در تاریخ 29 ژوئن 1904م، بر اساس یک منبع مخالف ترکیه، تعداد ارمنیان کشته شده را 6000 و نه 3000 نفر اعلام داشته است. در دهکدۀ اخبی تپه ای از اجساد کسانی به وجود آمده که در رودخانه غرق شده اند، از روی پل به پایین پرت شده اند و یا خانه هایشان در آتش سوخته است. فیلدینگ استار[4] (21 ژوئن 1905) تلگراف 19 ژوئن خبری دارد در خصوص محاصرۀ یازده دهکده و ویرانی هجده دهکدۀ ارمنی نشین دیگر در نخجوان. 170 مسیحی کشته و نود نفر دیگر زخمی شده اند.180 باب از مغازه های ارمنیان و کلیساها نیز به غارت رفته اند. بوش ادووکات[5] ( ژوئن 1905) افراد مسلح خانه ها را در ایروان غارت کرده و آتش زده اند. نهصد تن از مهاجمان به دست نیروهای قزاق منطقه دستگیر شدند. رهبران مهاجمان اعدام شدند. دهکده های ارمنی نشین بی شماری در محاصره هستند. در دهکدۀ بادامبو، هشتصد مسیحی مجبور به ترک دین شدند. زنان بسیاری، در جلوی چشمان همسران و فرزندانشان، مورد تجاوز قرار گرفتند و 37 مرد را در حضور زن و فرزندشان سر بریدند. ایونینگ پست[6] 140 دهکده در دیاربکر، در کرانۀ شرقی دجله، ویران شده اند. روزنامه های آلمان از تکرار قتل عام ارمنیان به دست گروه هایی به فرماندهی ابراهیم پاشا خبر می دهند. شهر ساسون، در همان منطقه، شاهد قتل عام وحشتناک ارمنیان در 1894 م بوده است. بوش ادووکات (24 آوریل 1909) در ولایت آدانا بین ده تا پانزده هزار ارمنی قتل عام شدند. دولت دستور پیگیری و برخورد سریع با واقعه را به والی منطقه ابلاغ کرده است. وضعیت در شهر تاروس، جایی که مهاجمان به زن ها و بچه ها رحم نکردند، بهبود نسبی پیدا کرده است. مهاجمان در حالی که فریاد می زدند که هیچ اثری از ارمنیان نباید به جای بماند به کشتار وحشیانه و غارت پرداختند. نیو یورک تایمز «کردها ارمنیان بیشتری را قتل عام کردند» خبر از تفلیس، قفقاز، 24 آوریل 1915 (از طریق پتروگراد و لندن، 25 آوریل) پناهندگانی که به مرز روسیه رسیده اند خبر از تشدید قتل عام دارند. آنها می گویند که اهالی همۀ ده و دهکدۀ اطراف وان به قتل رسیده اند. اسقف اعظم کلیسای اجمیادزین در نامه ای از ویلسون، رئیس جمهور امریکا، برای رسیدگی به کشتار ارمنیان در زیتون، برجان و دهات اطراف وان در خواست کمک کرده است. رابرت لاباری، مبلغ مذهبی امریکایی ساکن ارومیۀ ایران، که ناظر فلاکت پناه جویان ارمنی بوده است، از احتیاج شدید آنها به کمک خبر می دهد. حکام محلی و کمیته های امداد در طول شش هفته مقدار چهار کیلو آرد به هر نفر پناه جو خواهند رساند. آسوشیتد پرس خبر قتل عام هشتصد ارمنی در اورزا [احتمالاً اورفا] و 720 نفر را در سلماس مخابره کرده است. سرنوشت مبهم پانزده هزار تن از اهالی اورزا از طریق سفر به سلماس تأیید شده است. برای محو آثار کشتار سه هفته کافی نبود. در شهر هفتوان جوی خون به راه افتاده. جسد 36 تن در زیر آوار دیوار گلی به جای مانده است. مرد جوانی به نام هاخاطور [احتمالاً خاچاطور] داستان فرار خود را از لا به لای اجسادی که به چاهی ریخته شده بودند، تعریف می کرد. در این بین کسانی نیز بوده اند که در برابر زور قد علم کرده اند. الیزابت، دختری ارمنی، از درگیری موفق داوید، پسری جوان، با کردها می گوید. داستانی که بعدها مورد تأیید قرار گرفت. الیزابت می گوید که وقتی کردها به دهکده حمله کردند او و داوید به پشت بام خانه رفتند و از آنجا بر روی مهاجمان آتش گشودند. او می گوید: «من دو نفر را کشتم و داوید هم دو نفر دیگر را. در طول سه ساعت درگیری، ما چهار نفر دیگر را از پای در آوردیم. یکی از آنها رهبر دستۀ کردها بود. قتل رهبر فرار کردها را به دنبال داشت. آنها را تا دهکدۀ هفتوان دنبال کردیم. نزدیک دهکدۀ دیلمان، در درگیری با یک دستۀ پانزده نفری از کردها، یکی را به قتل رساندم. وقتی والی ایرانی منطقه از رشادت من با فرماندۀ قوای پیروز روس صحبت کرد فرماندۀ روس از من پرسید که آیا می خواهم سمت فرماندهی در جنگ با کردها را بپذیرم». ایونینگ پست اتاق خبر، در 24 مه، از قول مقامات دولتی فرانسه، انگلستان و روسیه، اعلام داشت که در طول این ماه ساکنان کرد و ترک ارمنستان، اغلب با همکاری مقامات امپراتوری عثمانی، اقدام به قتل عام ارمنیان کرده اند. قتل عام در شهر های ارزروم، بیتلیس، ساسون، موش و در تمام سطح سیلیسیا و آسیای صغیر اتفاق افتاده است. ساکنان صد دهکده در اطراف وان قتل عام شده اند. کردها با حمایت دولت مرکزی عثمانی، مستقر در قسطنطنیه، به مردم بی دفاع حمله و 4/1شهر وان را غارت کرده اند. دول متفق دولت عثمانی را مسئول این قتل عام وحشتناک شناخته اند. درگیری وحشتناک بین ارمنیان، مسیحیان و کرد و ترک در شرق ترکیه از نخستین شعله های جنگ جهانی اول بود. خبر قتل عام ارمنیان، که از میانۀ فوریه به امریکا رسید، یادآور قتل عام ارمنیان در سال های 1895ـ1896م در ترکیه بود. ایونینگ پست ششصد ارمنی به اتهام نگهداری اسلحه از شهر مرسیوان در آسیای صغیر ( ولایت آماسی در شمال ترکیۀ کنونی) به بیرون از شهر برده و همه به جز چند نفر، که برای تحویل اسلحه به شهر بازگردانده شده بودند، قتل عام شدند. شماری از یونانیان مرسیوان اعدام شدند. آنها مجبور به حفر قبر خود شده بودند. زنان یونانی، که از تَرک دین سر باز زده بودند، از طرف سربازان بخشوده و به کاروان های تحت الحفظ سربازان برگردانده و مجبور به راه پیمایی طولانی شدند، اغلب آنها بچه های خود را از فرط خستگی در بیابان رها کردند. یک آمبولانس یتیم خانۀ آلمانی برای جمع کردن زنده مانده های کنار جاده فرستاده شده بود. به دنبال کشف مواد منفجره در مرسیوان بسیاری از ساکنان ارمنستان به قتل رسیدند. بیست مرد به اتهام مخفی کردن اسلحه در زیر کتک جان باختند. نیو یورک تایمز (4 اوت 1915) «ترک ها زن ها و بچه ها را تیر باران می کنند» «نه هزار ارمنی قتل عام شدند و اجسادشان به رود دجله ریخته شد» وارازدات، عضو ارشـــد حزب سوسیال دموکرات، طی نامــه ای به روزنامۀ له هیومانیت، ترجمان حزب اطلاع داد که ترک ها پس از کشتار مردان، حدود نه هزار تن از زنان و کودکان را در رود دجله غرق کردند. این خبر هنوز مورد تأیید سایر منابع قرار نگرفته است. خبر از قتل چهل هزار تن در آدانای سیلیسیه و احیاناً شهر موش، در ایالت دیاربکر، نیز در دست است. وارازدات از اعـــدام بیست تن از اعضای حزب سوسیال ـ دموکرات، در ملأعام، در قسطنطنیه، خبر می دهد. آنها خواستار تشکیل ارمنستان مستقل بودند. نیو یورک تایمز (14 آوریل 1919) کمال بیگ، استاندار دیاربکر، در 12 آوریل در ملأعام در میدان بایزید استانبول به دار آویخته شد. حکم اعدام در حضور حاکم نظامی قسطنطنیه و سایر مقامات بلند پایه به اجرا درآمد. کمال بیگ در قتل عام ارمنیان ولایت یوزقاد گناهکار شناخته شده بود.فرماندۀ ژاندارمری ولایت یوزقاد، به همان جرم به تحمل پانزده سال زندان محکوم شده. خبر اعمال تعزیرات به تأیید دفتر سلطان رسیده است. محاکمۀ عاملان قتل عام ارمنیان در فوریۀ 1919م آغاز شده. دادستانی معتقد است که عاملان قتل عامی که موجب وحشت تمام دنیا شده اند، باید به مجازات برسند. کمال بیگ پیش از این تصدی مقام وزارت تغذیه را بر عهده داشت. نیو یورک تایمز واشنگتن در 23 اوت از طریق دبیر خود، رابرت لنسینگ، به سفارت خود در امپراتوری عثمانی دستور داد که با رعایت ارزش های انسانی از قتل عام ارمنیانی که در پی عملیات دولت ترک در شمال شرق ایران پناه گرفته اند جلوگیری کند. این هشدار اشاره دارد به جنگ پیش رونده در سرحدات ایران و خیل ارمنیان پناه جویی که از دست سربازان ترک به آن خطه از ایران مهاجرت کرده اند. خبری از پتروگراد از پیروزی ارتش روسیه بر نیروهای پیاده نظام ترک حکایت دارد. وزارت امور خارجۀ امریکا بارها در خصوص سرنوشت ارمنیان، که هزاران تن از آنها بی رحمانه قتل عام و یا به صحراهای سوزان سوریه و بین النهرین رانده شده اند، به دولت ترک رجوع کرده است. در سپتامبر گذشته، وزارت امور خارجه از کُنت بارنس تورف، سفیر آلمان نزد امپراتوری عثمانی، خواسته که با اتکا به نفوذ خود نزد دولت ترکیه از قتل عام ارمنیان جلوگیری کند. نیو یورک تایمز هیگ، دانمارک 3 مارس اخبار تأیید شدۀ ماموران دول متفق از آسیای صغیر خبر از قتل عام هزاران مرد ارمنی شهر سامسون می دهد. ترک ها سعی دارند گرجستان را نیز به سرکوب ارمنیان وادار کنند. قتل عام ارمنیان در خاک گرجستان هم اتفاق افتاده است. وخامت اوضاع اهمیت گزارش و پیشنهاد کنت هرتلینکز، در خصوص آیندۀ ارمنستان، را آشکار می کرد. لندن ،2 مارس شرکت تلگراف دانمارک خبر از قتل عام جدید ارمنیان به دست سربازان ترک در منطقه ای می دهد که ارتش روس از آنجا عقب نشینی کرده است. یالمار برانتینگ، سردبیر سوسیال دموکراتن، تلگراف خود را به دو حزب سوسیال آلمان فرستاده تا حامل خبر به دولت خود باشند. بندر سامسون در کنار دریای سیاه در ولایت طرابوزان سیزده هزار نفر سکنه دارد. نیو یورک تایمز دکتر بارتن، رئیس کمیتۀ حمایت حقوق ارمنیان و صرب ها، متن اعتراضیۀ خود و دولت آلمان را نسبت به قتل عام ارمنیان، که در قسطنطنیه ثبت کرده بوده، فاش ساخت. سفیر آلمان در قسطنطنیه، حامل پیام اعتراض دکتر جیمز بارتن، توجه همگان را به نظریۀ کنت ارنست رِونتلاو، کارشناس نیروی دریایی آلمان، در دفاع از راهبرد ترکیه در قتل عام ارمنیان برای موفقیت بیشتر عملیات نظامی جلب کرده است. نظریۀ این کارشناس نیروی دریایی آلمان در روزنامۀ تـاگس تسایتونگ به چاپ رسیده و به اطلاع امریکا رسیده بوده. دکتر بارتن می افزاید که آیا کنت ارنست رِونتلاو می داند که پیشنهاد او نزد انقلابی های ترک (که تفاوتی در ماهیت حکومت سلطان پیشین ایجاد نکرده اند) تبدیل به حمله وحشیانه، کشتار و تبعید صدها هزار زن بیوه و طفل خردسال به بیابان های مرگ شده است؟ آیا کنت رِونتلاو می داندکه بیش از نیمی از تبعیدشدگان از گرسنگی، تشنگی و بیماری تلف شده اند؟ او مطمئناً به گزارش های متعدد مبلغان مذهبی، کارشناسان نظامی و مسافران امریکایی، ایتالیایی، انگلیسی و آلمانی، که حاکی از سرنوشت تلخ زن هایی است که یا مجبور به ترک دین و یا به خاطر فریادهایشان برای آب و غذا سرکوب می شدند، توجهی نداشته. او حتماً گزارش زنانی را که ترجیح می دادند کودکانشان را در رودخانه ها غرق کنند تا به دست سربازان ترک گرفتار نشوند ندیده. او حتماً نمی داند که سفیر کشورش در دربار عثمانی، در تاریخ 9 اوت 1915م، مراتب اعتراض خود را از برنامۀ قتل عام ارمنیان به دست دولت ترک با مضمون زیر تقدیم کرده است: «سفارت آلمان متأسف است از اینکه با استناد به اخبار موثق متوجه شد که دولت امپراتوری عثمانی سیاست تبعید ارمنیان را به نحوی که آنها قبل از رسیدن به مقصد نابود شوند، دنبال می کرد. کشتار بیشتر در ولایت های ارزروم، ترابوزان و دیاربکر روی داده است. سرنوشت مسیحیان در ولایت ماردین تفاوتی با رخدادهای وحشتناک گفته شده نداشته است. دولت مرکزی به تازگی سیاست خود را در تبعید و کشتار ارمنیان به ازمیر، زیر گوش پایتخت و دهکده های آسیای صغیر گسترش داده است. در این وضعیت، سفارت آلمان وظیفۀ خود می داند که بار دیگر مراتب انزجار خود را از این اعمال وحشتناک ابراز دارد».
پی نوشت ها: The new York Tims 1ـ Wanganui Herald 2ـ The Gazette Montreal 3ـ Feilding Star 4ـ Bush Advocate 5ـ Evening Post 6ـ |
فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 59
|
