 مراسم مذهبی در کلیسای صلیب مقدس پس از گذشت 95سال، در 28 شهریور 1389، دولت ترکیه به ارمنیان اجازه داد تا در کلیسای صلیب مقدس، در جزیرۀ آختامار،[1] واقع در دریاچۀ وان، در شرق ترکیه، که در سال های اخیر به دست این دولت مرمت شده بود، مراسم مذهبی اجرا کنند. این اقدام بحث ها و تفسیرهای بسیاری را در پی داشت و مدتی نام این کلیسا در صدر اخبار خبرگزاری ها قرار گرفت. جالب اینکه در ایران بارها شاهد مرمت کلیساهای متعدد بوده ایم و هر ساله مراسم مذهبی، با حضور گستردۀ ارمنیان، در کلیساهای مختلف اجرا می شود و حتی در سال های اخیر، با اقدامات دولت ایران، سه دیر به ثبت سازمان یونسکو رسیده اما هیچ گاه شاهد چنین هیاهویی که مرمت کلیسای صلیب مقدس و حضور ارمنیان در آن به وجود آورده نبوده ایم. علت این امر را باید در بازتاب سیاست های اعمال شدۀ ترکیه در قبال ارمنیان و میراث فرهنگی آنان، به خصوص، در 95 سال اخیر، جست و جو کرد. مرمت کلیسای صلیب مقدس ، به دست دولت ترکیه، در 2007 م، را به جرئت می توان یک اقدام استثنایی در تاریخ ششصد سالۀ این کشور در منطقه تلقی کرد. به همین علت نیز این اقدام سؤالات بسیاری را در اذهان عمومی به وجود آورده به ویژه آنکه هم زمان با مرمت این کلیسا، در ساحل رو به روی آن، کلیسای ایلو،[2] که قدمتی برابر با کلیسای صلیب مقدس داشت، طی چند روز با خاک یکسان شد.  تصویری از فرورفتگی 3/4 از آنجایی کـه چگونگی برخورد ترکیه با بناهای تاریخی ارمنیان طی پنجاه سال گذشته، به تفصیل، در این فصلنامه، مورد بررسی قرار گرفته،[3] لذا، به منظور اجتناب از تکرار مکررات، کوشیده ایم فقط بــه معرفی گوشه ای از تاریخ هزار سالۀ کلیسای صلیب مقدس و معماری و حجاری های منحصر به فرد آن، که باعث نجات این بنا از تخریب شده، بپردازیم. کلیساهای ارمنی سبک های معماری گوناگونی دارند. هر یک از آنها در دوره ای با ابتدایی ترین پلان ساخته شده اند. سپس، در طی قرون، بر حسب تجارب معماران، تغییراتی در آنها شکل گرفته و در نهایت به اوج تکامل رسیده اند. کلیسای صلیب مقدس نیز، که سبک آن را در معماری ارمنی هریپسیمه[4] می نامند، از این امر مستثنا نبوده. پلان اولیۀ سبک معماری هریپسیمه از پلان بازیلیک چهار ستونی گنبددار اقتباس شده که ستون های آن در ظاهر حذف ولی در واقعیت از زیر گنبد عقب کشیده شده و به صورت فرورفتگی[5] دایره شکل، به دیوارهای اتاقک های چهار گوشۀ بنا، وصل شده اند. تنها 1/4 دایره آزاد و مابقی آن دیوارهای فرورفتگی را تشکیل می دهند. در انتهای هر یک، گوشوارۀ طوقۀ حمال ساق گنبد را نگه می دارد. استفاده از این نوع فرورفتگی، که وظیفۀ ستون را انجام می دهد و همچنین طریقۀ قرار گرفتن گنبد بر روی آن، روش خاص این نوع از معماری است. ورودی هر چهار اتاقک به داخل صحن کلیسا نیز از طریق همین فرورفتگی هاست. اولین کلیسا به این سبک، در 580 م، به دست اسقف هُوهان باگارانتسی[6] بنا شد که ویرانه های آن هنوز در محلۀ آوان[7] شهر ایروان وجود دارد. گذشته از اهمیت تاریخی از دیگر ویژگی های کلیسای آوان،[8] دارا بودن یک گنبد اصلی و چهار گنبد در چهار گوشۀ آن است. [9]  پلان کلیسای اول نیم قرن پس از بنای کلیسای آوان، کلیسای مریم مقدس، در دیر واراگا[10] و کلیسای صلیب مقدس، در آراموس،[11] با همان سبک معماری، بنا شدند. در 618 م، نیز به فرمان جاثلیق کومیتاس آختستسی،[12] کلیسای هریپسیمۀ مقدس با همین سبک، در واقارشاباد،[13] پایتخت وقت ارمنستان، بنا شد که تحولی در این سبک به وجود آورد. معمار کلیسای هریپسیمۀ مقدس، با جسارتی که در ساختن آن نشان داد، گامی بزرگ در مسیر تکامل این نوع از بناها برداشت. او به ابعاد کلیسا گستردگی بیشتری داد و شعاع دایرۀ فرورفتگی زیر گنبد را چندین برابر بزرگ تر از موارد قبلی گرفت و به این ترتیب توانست گنبدی عظیم بر فراز آن قرار دهد که با وجود بزرگی و وزن زیاد، پس از گذشت چهارده قرن، کماکان پابرجاست.
از دیگر مواردی که نخستین بار در این سبک از معماری به کار گرفته شد، فرورفتگی های ذوزنقه ای شکل در چهار دیوار خارجی بناست که به غیر از بعد دادن به بنا از وزن آن نیز می کاهد. همچنین باید به افزایش عمق محراب های[14] شرقی و غربی اشاره کرد که باعث مستطیلی شدن بنا و کشیدگی هرچه بیشتر آن شده. کلیسای هریپسیمه چنان تأثیر عمیقی بر معماری دورۀ خود گذاشت که تا چند سال پس از آن نیز کلیساهایی با همین سبک در مناطق مختلف ارمنستان ساخته شدند و این شیوه در معماری ارمنی به سبک هریپسیمه معروف شد. کلیساهایی که به این سبک ساخته شده اند عبارت اند از: کلیساهای مریم مقدس، در روستای آرتزوابری،[15] گئورگ مقدس، در نزدیکی تالین،[16] هُوانس مقدس، در سیسیان،[17] سیون مقدس، در روستای آتنی[18] و کلیسای روستای مارتویلی. [19]
چهار کلیسا به این سبک نیز در خاک فعلی جمهوری گرجستان قرار دارد اما این کشور ضمن مرمت آنها با ایجاد تغییراتی در قسمت هایی از بنا، از جمله سکوی محراب و جایگزین کردن سنگ نوشته هایی به زبان گرجی به جای کتیبه های ارمنی، بدون در نظر گرفتن خاستگاه اصلی این نوع از معماری، آنها را کلیساهایی با سبک معماری گرجی معرفی کرده که ریشه در معماری بیزانسی دارند. در مدتی کمتر از نیم قرن تغییراتی در سبک هریپسیمه به وجود آمد. دو اتاقک غربی حذف اما دو فرورفتگی 3/4 سمت غربی کماکان حفظ شدند. از این نوع کلیساها می توان به تارکمانچاتس مقدس، در روستای آیگشات،[20] اشاره کرد. با تکامل بیشتر این سبک، در قرن هشتم میلادی، به غیر از حذف اتاقک های غربی، مانند کلیسای تارکمانچاتس مقدس، از پهنای اتاقک های شرقی نیز کاسته شد و دیوارهای خارجی آبسیدها از حالت سه ضلعی به پنج ضلعی تغییر یافت که این امر سبب چند وجهی شدن دیوارهای خارجی شد. از دیگر تغییرات این سبک، کاهش شعاع فرورفتگی های 3/4 آن است که به علت کاهش ضخامت دیوارهای بنا الزامی بوده. تمامی این تغییرات، در نهایت، سبب تکامل بیشتر این سبک از معماری شد. کلیسای اجمیادزین مقدس[21] یک نمونه از این نوع بناهاست. مانند آنچه در کلیسای هریپسیمه اتفــاق افتــاد جسارت معمار کلیسای اجمیادزین نیز توانست تحولی بزرگ در تکامل این سبک از معماری به وجود آورد به طوری که در حدود دو قرن بعد کلیسای اجمیادزین الگویی برای ساخت کلیسای صلیب مقدس شد.  پلان کلیسای اجمیادزین مقدس پس از استقلال ارمنستان، در اواخر قرن نهم میلادی، چندین مرکز قدرت در کشور به وجود آمد که در ابتدا با حکومت مرکزی در کشمکش بودند اما در نهایت حکومتی فدرال تشکیل دادند. یکی از این مراکز قدرت، که در ابتدا خواستار جدایی از حکومت مرکزی و تشکیل پادشاهی ای مستقل بود، حکومت خاندان آرزرونی،[22] در منطقۀ واسپوراکان،[23] بود. در 908م، گاگیک آرزرونی، حاکم وقت منطقۀ واسپوراکان، با کمک افشین، فرماندۀ نیروهای خلیفۀ عباسی، در شمال بین النهرین، استقلال منطقۀ تحت تسلط خود را اعلام کرد و مدعی پادشاهی بر کل ارمنستان شد. این اتفاق سبب آغاز کشمکش با حکومت مرکزی شد که تا 943م ادامه یافت. گاگیک متعاقب اعلام استقلال، جزیرۀ آختامار را به منزلۀ مرکز حکومت خود برگزید و به مانوئل، معمار معروف ارمنی، دستور بنای مجموعه ای از کاخ ها را داد. وی، که قصد داشت رهبری مذهبی ارمنستان را به جزیرۀ آختامار منتقل سازد، به معمار خود دستور داد تا در کنار کاخ ها کلیسایی نیز بنا کند. ساختن کلیسای صلیب مقدس از 915م تا 921م به طول انجامید. لذا هنگام بررسی کلیسا باید این موضوع را نیز مد نظر داشت که گاگیک آرزرونی درصدد بنای کلیسایی بود که کلیسای جامع کل ارمنستان محسوب شود. توما آرزرونی،[24] مورخ قرن دهم میلادی، که تاریخ خاندان آرزرونی را نگاشته، ضمن شرح شکوه و جلال کاخ های جزیرۀ آختامار، از کلیسای صلیب مقدس مانند کاخ قلعۀ آمبرت،[25] به صورت چند طبقه یاد کرده و دربارۀ اسکلۀ جزیره و امکانات دفاعی آن توضیحاتی مفصل داده است. متأسفانه، تأسیسات بندری و کاخ های این جزیره به دلیل جنگ های متعدد ویران شدند و ویرانه ها نیز، به همراه تعدادی از جزایر کوچک و روستاهای اطراف دریاچه، به علت بالا آمدن سطح آب دریاچه به زیر آب فرو رفتند و امروزه تنها کلیسای صلیب مقدس، که در ارتفاعی بالاتر از سطح کاخ ها قرار داشته، باقی مانده است. نیکوغایوس(نیکولای) مار،[26] باستان شناس روس، معتقد است: (( کلیسای صلیب مقدس گواهی بر شکوه کاخ هاست)) . گاگیک، در 927م، موفق شد جاثلیق وقت را مجبور به انتقال مرکز مذهبی ارمنیان به جزیره و استقرار در کلیسای صلیب مقدس کند اما یک سال پس از فوت پادشاه، در 944م، جاثلیق کلیسا را ترک گفت. از اوایل قرن یازدهم میلادی و با آغاز حملات سلجوقیان به ارمنستان، حاکم منطقۀ واسپوراکان، سه نه که ریم،[27] که قادر به مقابله با آنان نبود، تحت فشار حکومت بیزانس و در ازای حکومت بر قیصریه،[28] کل سرزمین خود را، در 1021م، تسلیم امپراتوری بیزانس کرد. با استقرار نیروهای بیزانس در جزیرۀ آختامار کلیسای صلیب مقدس مدتی به منزلۀ کلیسایی معمولی به کار خود ادامه داد. پس از سقوط حکومت مرکزی ارمنستان، در 1045م، به دست امپراتوری بیزانس، ارمنستان صحنۀ جنگ میان ارتش بیزانس و سلجوقیان شد. آنان می کوشیدند تا برای تسلط بر ارمنستان از احیای مجدد قدرت آن جلوگیری کنند و برای این منظور درصدد دستگیری جاثلیق ارمنیان برآمدند. در نتیجه، وی مجبور شد تا سال ها در خفا زندگی کند. این وضعیت سبب شد که رهبری مذهبی ارمنستان نظارت بر مراکز مذهبی کل کشور را از دست بدهد و در نتیجه، در 1113م، اسقف کلیسای صلیب مقدس[29] خود را جاثلیق کل ارمنیان اعلام و این کلیسا را نیز کلیسای جامع کل ارمنستان تعیین کند. با خاتمۀ تعقیب جاثلیق وی مجدداً ادارۀ امور مذهبی کل ارمنیان را به دست گرفت اما موفق نشد جاثلیقی جزیرۀ آختامار را منحل کند و این جاثلیقی مدتی طولانی، تا 1895م، به کار خود ادامه داد. البته، مناطق تحت پوشش جاثلیقی آختامار بسیار محدود بود و تنها شامل مناطق حوزۀ دریاچۀ وان و مدت کوتاهی نیز دیر تادئوس مقدس[30] می شد. طی سده های سیزدهم و هجدهم میلادی تغییرات بسیاری در اطراف این کلیسا صورت گرفت و با ساختن بناهای جدید کلیسا به صورت دیر و مرکز علمی درآمد و راهبان بسیاری در آن مستقر شدند. حملات مغول و پس از آن، استقرار آق قویونلوها و قره قویونلوها در منطقه و آغاز جنگ های طولانی ایران و عثمانی خسارت های بسیاری به دیر وارد ساخت اما به علت اهمیت آن هر بار مرمت شد و به کار خود ادامه داد تا اینکه در 1915م، با قتل عام راهبان به دست نیروهای عثمانی، متروکه شد. نیروهای عثمانی به غیر از کشتار کلیۀ راهبان و غارت اموال دیر، کلیۀ کتب دست نویس کلیسا را نیز به داخل دریاچه ریختند و از بین بردند.
در پی آغاز انهدام برنامه ریزی شدۀ بناهای تاریخی ارمنیان، در کل منطقۀ شرق ترکیه، از دهۀ 1940م، ارتش ترکیه، در 1960م، با انتقال مقادیری مواد منفجره به جزیره درصدد انهدام این کلیسا برآمد که اعتراض اهالی منطقه و انعکاس این خبر به خارج از کشور به دست یاشار کمال، نویسندۀ کرد اهل وان، مانع از این اقدام شد. کلیسای صلیب مقدس، به علت حجاری های منحصر به فردش، از معدود بناهای منطقه بود که از قرن نوزدهم میلادی مورد توجه محققان بسیاری،[31] به خصوص، اروپاییان قرار گرفت و در مورد آن مقالات بسیاری نوشته شد. از این رو، انهدام آن می توانست انعکاس گسترده ای در مجامع غربی داشته باشد و در نتیجه، توجه اذهان عمومی را به واقعیت انهدام فرهنگی ای که در ترکیه در حال وقوع بود جلب کند. با گسترش درگیری ترکیه با کردهای منطقه، در دهۀ 1980م، جزیره مدتی تبدیل به پایگاه نظامی شد. در این دوره، کلیسا بارها هدف گلوله های سربازان مستقر در جزیره قرار گرفت و در نتیجه، حجاری های آن صدمات بسیاری دید. پس از تخلیۀ جزیره از نیروهای نظامی، رفت و آمد جهانگردان غربی به آن برای بازدید از کلیسا آغاز شد و بر خلاف ممانعت هایی که ارتش برای بازدیدکنندگان به وجود می آورد و نبود هیچ گونه امکانات هر ساله بر تعداد آنان افزوده شد به طوری که اهالی وان اقدام به ساخت اسکله ای کوچک در دو سوی آب و راه اندازی تعدادی قایق برای انتقال جهانگردان کردند. دولت ترکیه نیز، برای ورود به جزیره، از بازدیدکننده ها ورودی گرفت. سپس با اندیشۀ کسب درآمد بیشتر مرمت کلیسا را در 2004م آغاز کرد و امکاناتی برای جهانگردان به وجود آورد. در 2007 م نیز با هیاهوی بسیار بازگشایی آن را، به منزلۀ نمونه ای از “حسن نیت” خود نسبت به ارمنیان، به نمایش گذاشت در حالیکه هدف از مرمت کلیسا فقط سودآوری اقتصادی بود. متعاقب بازگشایی کلیسا ارمنیان از چهار گوشۀ جهان برای بازدید از کلیسایی که به دست نیاکانشان بنا شده بود به این منطقه مسافرت کردند اما برای دعا خواندن در کلیسا با ممانعت پلیس مواجه شدند و “حسن نیتی” را که از آن سخن می رفت شخصاً تجربه کردند. معماری کلیسای صلبیب مقدس  پلان جزیره آختامار در این بخش، به شرح معماری و بناهای اطراف کلیسا می پردازیم و نگاهی مختصر خواهیم داشت به حجاری های کلیسا که تحسین هر بازدیدکننده ای را برمی انگیزد. کلیسای صلیب مقدس تنهـا بنــای باقی مانده از کل ساختمان هــایی است که در قرن دهم میلادی در جزیرۀ آختامــار بنـا شدند، در منتها الیه جنوب شرقــی و در قسمت مسطح جزیره قرار دارد. این کلیسا بنا به سبک هریپسیمه، با سنگ های توف[32] نارنجی و قرمز خوش تراش و ملات بنا شده است. دیوارهای داخلی کلیسا را با پودر سنگ توف صورتی رنگ و ملات پوشانده اند و بر روی آن نقاشی هایی با موضوعات مختلف، که احتمالاً در ارتباط با حجاری های دیوارهای خارجی بوده، ترسیم شده بود، که اکثر آنها در قرن هجدهم میلادی با گچ پوشانده و بر روی آنها نقاشی هایی جدید با موضوعاتی از کتاب مقدس ترسیم شد که بقایای نقاشی های فعلی عمدتاً مربوط به این دوره است.
بنا دارای ابعادی به طول هفده متر، عرض چهارده متر و ارتفاع 24 متر تا نوک گنبد است. دیوارهای خارجی کلیسا، مانند کلیسای اجمیادزین مقدس، چند وجهی است که بر اثر تابش نور آفتاب در هر یک از دیوارها حالت سایه روشن به وجود می آید و زیبایی خاصی به بنا می دهد. گنبد دارای شانزده ضلع و هشت نورگیر است. شانزده نورگیر نیز در چهار طرف دیوارهای کلیسا قرار دارد. ورودی اصلی کلیسا در دیوار غربی و رو به محراب قرار گرفته اما بنا از سمت شمال و جنوب نیز دارای ورودی است. گنبد کلیسا در 1251م مرمت شد که طی آن پوشش سفالی کلیسا را برداشتند و گنبد را با صفحات سنگ خوش تراش پوشاندند. در 1293م نیز ساختمان نمازخانۀ استپانوس مقدس و همچنین ساختمان نگهداری کتب دست نویس، در سمت شمالی کلیسا، بنا شد که تنها راه ورود به آن از همان ورودی شمالی کلیساست.
اما تغییرات عمده، در 1763م، در زمان جاثلیق توما آختامارتسی،[33] صورت گرفت. در غرب کلیسا، صحن مربع شکلی با چهار ستون با طول و عرضی برابر با پهنای کلیسا؛ یعنی، چهارده متر و به ارتفاع سه متر با سنگ لاشه ساخته شد که ورودی آن در سمت غرب بنا قرار داشته و در بالای آن نیز کتیبه ای به زبان ارمنی در مورد ساختن این بنا نصب شده است. صحن مربع شکل از طریق ورودی غربی کلیسا با آن در ارتباط است. بررسی ها نشان داده که برای ساختن این بنا از سنگ های ساختمان های تخریب شده در مجاورت کلیسا استفاده شده است. از دیگر بناهای ساخته شده در این دوره ناقوسخانۀ دو طبقۀ گنبد دار است که در سمت جنوبی کلیسا و جلوی ورودی جنوبی با سنگ های خوش تراش ساخته شده و ساق گنبد آن دارای شش ستون است. پیش از ساخت ناقوسخانه در دو طرف ورودی جنوبی دو ردیف پلکان سنگی وجود داشته که منتهی به یک ورودی که در بالای ورودی جنوبی بوده. در بالای ورودی جنوبی و سمت داخل کلیسا بالکنی وجود دارد که به روایتی محل استقرار پادشاه برای حضور در مراسم مذهبی بوده. ورود به آن نیز از پلکان های خارجی و از طریق ورودی آخر پلکان ها بوده است. با ساختن ناقوسخانه نه تنها پلکان ها تخریب بلکه حجاری های این قسمت نیز با دیوارهای ناقوسخانه پوشانده شد. این تغییر را می توان به وضوح در بنا مشاهده کرد. با تخریب پلکان های بیرونی بالکن نیز بلااستفاده ماند. طرح پلکان های به کار رفته در نمای خارجی کلیسای صلیب مقدس اقتباسی از پلکان کلیساهایی با سبک معماری دو طبقه است که نمونه ای از آن را می توان در دیر نوراوانک[34] مشاهده کرد. از دیگر بناهای ساخته شده در 1763م ساختمانی دو طبقه در سمت جنوبی صحن مربع شکل شامل اتاق های متعدد برای سکونت راهبان و اقامت زوار بود که پس از متروکه شدن دیر، در 1915م، به مرور زمان تخریب شد. از دیگر بناهای این دوره کلیسایی با پلان مستطیلی ساخته شده از سنگ لاشه است که به فاصلۀ کمی از کلیسای اصلی، در سمت جنوب شرقی آن، قرار دارد. از این بنا تنها قسمت محراب آن باقی مانده است. به غیر از خصوصیات معماری کلیسای صلیب مقدس، از دیگر دلایل اصلی آشنایی بسیاری از باستان شناسان و معماران اروپایی و روسی با این بنا، از سدۀ نوزدهم میلادی، حجاری دیوارهای خارجی آن است. موضوع این حجاری ها از عهد عتیق و جدید و نیز وقایعی که در تاریخ خاندان آرزرونی روی داده برگرفته شده. حجــاری روی دیوارهای خارجی در معماری ارمنی تنها مختص کلیسای صلیب مقدس نیست و قبل و بعد از آن نیز در شماری از کلیساها مانند مریم مقدس در روستای یغوارد،[35] گریگور مقدس یا زوارتنوتس،[36] مریم مقدس در نوراواک و بسیاری دیگر دیده می شود اما آنچه که حجاری های این کلیسا را از دیگر موارد مشابه متمایز می سازد حجم بسیار زیاد آنهاست که در معماری ارمنی سابقه نداشته، همچنین، انتخاب داستان هایی از کتاب مقدس که بیانگر وقایع روز است. لذا، به جرئت می توان حجاری های کلیسای صلیب مقدس را سرآمد حجاری های قرن دهم میلادی نه تنها در ارمنستان بلکه در میان تمامی بناهای دنیای مسیحیت تلقی کرد، هنری که باعث نجات این کلیسا از انهدام شد.
حجاری های کلیسای صلیب مقدس چنان تأثیر عمیقی بر معماران ارمنی گذاشت که پس از گذشت نه قرن شاهد تلاش مجدد آنان برای تکرار این حجاری ها، البته با موضوعاتی متفاوت، در قره کلیسا، واقع در ماکو، هستیم. [37] مانوئل، معمار این کلیسا، به کمک چیره دستی استادان سنگ تراش و آشنایی کامل به رموز معماری ارمنی از سایه روشنی که در طی روز بر اثر حرکت خورشید بر روی حجاری ها به وجود می آید استفاده کرده چنان که گویا به حجاری ها حیات بخشیده است. او برای تحقق این منظور تمامی حجاری ها را به صورت برجسته تراشیده. سپس، از دو نوع سایه در آنها استفاده کرده به این صورت که برای جدا ساختن موضوع از سطح دیوار از سایۀ ضخیمی که کل حجاری به وجود می آورد و برای نشان دادن جزئیات حجاری از خطوط باریک کنده کاری شده بر روی آن بهره برده. این کار سبب به وجود آمدن سایه های ظریفی شده که جزئیات موضوع را نمایان می کنند. او موضوعات مختلف را به گونه ای در کنار یکدیگر قرار داده که با تغییر جهت تابش نور خورشید به نوبت جان می گیرند و هرگاه موضوعی شروع به نمایان شدن می کند با محو سایه های حجاری کناری موضوع قبلی کم کم محو می شود. هر بازدید کننده ای می تواند با صرف کمی وقت این شاهکار هنری را مشاهده کند. کلیۀ حجاری های ردیف اول، در چهار طرف بنا، حرکتی به سمت راست دارند. به غیر از استفاده از سایه روشن، که از اصول معماری ارمنی است، از اصل عدم تکرار تصویر در حجاری ها نیز استفاده شده و هیچ یک از حجاری ها قرینه ندارند. از دیگر استثناهای حجاری های کلیسای صلیب مقدس به تصویر کشیدن زندگی روزمرۀ مردم عادی است که به وفور می توان آنها را در بنا مشاهد کرد. ظاهراً هر یک از حجاری ها در عین اینکه به تنهایی بیانگر موضوعی خاص است مکمل حجاری دیگری نیز هست و در مجموع پیام های مختلفی همچون، رستگاری، پایداری، آفرینش و بسیاری موضوعات دیگر را بیان می کنند. چهار طرف دیوارهای خارجی کلیسا با شش ردیف حجاری پوشانده شده که از ارتفاع دو متری از سطح زمین شروع می شوند. اولین ردیف از پایین، که از نظر اندازه بزرگ ترین حجاری ها هستند، شامل داستان هایی از کتاب مقدس و وقایع مربوط به خاندان آرزرونی است. کلیۀ این تصاویر بر روی نواری که چهار طرف بنا را احاطه کرده و در داخل آن اشکالی از خوشه های انگور قرار دارد ایستاده اند. در ردیف دوم از پایین، سر حیوانات مختلف با برجستگی زیاد قرار گرفته. ردیف سوم نواری با تزیینات گیاهی است که با حفظ پهنا در چهار طرف بنا همچون کمربندی کلیسا را احاطه کرده و در داخل آن تصاویری با موضوعات زندگی مردم عادی دیده می شود. در ردیف چهارم تصاویری از حیوانات و انسان ها نقش شده است. ردیف پنجم، که در پایین ساق گنبد قرار دارد، نواری از اشکال هندسی است و بالاخره ردیف ششم، که در بالای ساق گنبد قرار دارد، دارای تصاویری مانند ردیف چهارم است. به غیر از حجاری های ذکر شده، در بالای نورگیرها از اشکال هندسی و در داخل آنها از تزییناتی به شکل انار استفاده شده است. در کنج بالای هر یک از دیوارهای خارجی هر چهار آبسید محراب ها، تصاویر تمام قد حواریون حضرت مسیح، متی، لوقا و یوحنا و در آبسید چهارم مرقس، از نخستین مسیحیان، حجاری شده که هر یک کتاب مقدس در دست دارند. آنها در واقع نویسندگان چهار انجیل هستند. در سطح دیوارهای خارجی و در کنار بعضی حجاری های ردیف اول، نوشته هایی به زبان ارمنی در خصوص حجاری کنار نوشته به چشم می خورد. گویا معمار خواسته منظور خود را از آن حجاری کاملاً به بیننده منتقل سازد.
به منظور نشان دادن بیش از دویست سال مبارزه برای رهایی از تسلط اعراب موضوع پایداری از کتاب مقدس اقتباس شده و معمار آنها را به صورت تصاویری از مبارزات قدیسانی همچون تئودوروس مقدس، سرکیس مقدس و گئورگ مقدس همراه با داستان هایی از عهد عتیق مانند مبارزۀ سامسون، نبرد داوود و جلیات در کنار تصاویر افرادی از خاندان آرزرونی، که در راه دفاع از کشورشان کشته شدند، نقش کرده است. سال ها مبارزه برای کسب استقلال سبب ویرانی و کشتار مردم شد، با پیروزی خاتمه یافت و زمان برای تولد دوبارۀ مردم ارمنستان فرا رسید. برای نشان دادن این حیات مجدد از موضوع آفرینش کتاب مقدس استفاده شده و تصویر آدم و حوا در دیوار شمالی، در حالی که دو طرف درخت مقدس ایستاده اند، حجاری شده است. در بین تصاویری از اعضای خاندان آرزرونی تصویر گورگن ، برادر پادشاه، نیز به چشم می خورد که در راه استقلال سرزمین خود نقشی مهم ایفا کرد. همچنین در کنار تصویر هر یک از اعضای خاندان آرزرونی نشان خانوادگی آنان نیز قرار داده شده است. پیش از 301م و به رسمیت شناخته شدن دین مسیحیت در ارمنستان، زمانی که هنوز مسیحیان تحت تعقیب قرار می گرفتند، دو تن از حواریون حضرت مسیح، در نیمۀ قرن اول میلادی، وارد ارمنستان شدند که منطقه فعالیت ایشان عمدتاً در واسپوراکان متمرکز بود و افرادی از خاندان آرزرونی جزو اولین اشرافیانی بودند که به دین مسیحیت مشرف شدند. این وقایع با حجاری تصاویر دو حواری و اولین فرد مسیحی از خاندان آرزرونی به تصویر کشیده شده است. مجموعه ای از حجاری ها، که محور اصلی آنها، تصویر گاگیک، پادشاه آرزرونی، است بیانگر موضوع رستگاری هستند. در این حجاری ها گاگیک با ردایی بلند و تاج پادشاهی بر سر ماکت کلیسای صلیب مقدس را به حضرت عیسی مسیح اهدا و انگار با وقف کلیسا به آن حضرت درخواست رستگاری می کند. در دست حضرت عیسی مسیح نیز کتاب مقدس قرار دارد که بر روی آن جملاتی به زبان ارمنی نوشته شده و در بالای سر حضرت عیسی هم نام ایشان ذکر شده است. بر اساس باوری قدیمی در بین حکام ارمنی نقش چنین تصاویری یا نوشتن وقف نامه هایی بر روی دیوار کلیسایی که به دستور آنان ساخته می شد، عمل آنان را جاودانه می کرد و در روز رستاخیز گواهی بر کار نیک آنان می شد. در پایین این تصویر دو فرشته صلیبی را روی دست گرفته اند که معرف نام کلیساست. متأسفانه، در سال های اخیر نقش صلیب تخریب شده است. در دنبالۀ نقوش مربوط به موضوع رستگاری به حجاری هایی در خصوص نجات حضرت یونس و دانیال و نجات حضرت اسماعیل از قربانی شدن برمی خوریم. گاگیک برای نشان دادن اعتقاد عمیق خود به مسیحیت تصویر حضرت مریم، حضرت عیسی مسیح و گریگور لوساوریچ مقدس، مؤسس کلیسای حواریون ارمنی و تصاویر بسیاری از قدیسان مسیحیت را در بین این تصاویر حجاری کرده است. همان گونه که گفتیم در بین این حجاری ها نشان های خانوادگی شاخه های مختلف خاندان آرزرونی نیز دیده می شود که در بین آنها نشان اصلی خاندان آرزرونی، از دورۀ پادشاهی آرشاکونیاس،[38] به شکل دو عقاب، که حلقه ای را به نوک گرفته اند، به چشم می خورد. اوربلی،[39] شرق شناس و باستان شناس، معتقد است حجاری این نشان خانوادگی معنای بسیاری دارد و با در نظر گرفتن اینکه نشان دو عقاب از سوی پادشاهان آرشاکونیاس به خاندان آرزرونی اعطا شده بود و همچنین نوع تاجی که در حجاری دیوار غربی بر سر گاگیک قرار دارد، که شبیه تاج پادشاهان آرشاکونیاس است، این پیام را دربر دارد که گاگیک خود را وارث به حق تاج و تخت ارمنستان می دانست. [40] در حجاری های ردیف اول، چهره های بسیاری در داخل دایره به صورت مدالیون قرار دارند که اکثراً صورت قدیسان مسیحیت را از رو به رو به تصویر کشیده اند اما در بین آنها چهرۀ افراد عادی، که احتمالاً از خاندان آرزرونی هستند، نیز دیده می شود. وجه تمایز این دو از یکدیگر وجود هالۀ نور دور سر قدیسان است. آنچه در مورد حجاری های ردیف اول آوردیم مختصر اطلاعاتی بود برای آشنایی خوانندگان در حد امکان و فرصت فصلنامه. قطعاً، ارائۀ توضیحات کامل تر در خصوص این حجاری ها نیازمند مجالی بیشتر است. در ردیف دوم، جمعاً سر 42 حیوان شامل شیر، پلنگ، قوچ، اسب، عقاب، ماهی، گاو و غیره به صورت بسیار برجسته، به گونه ای که در شب نیز قابل رؤیت باشند، نقش شده است. در واقع، به علتی نامعلوم با نصب سر حیوانات بدین صورت خواسته اند تا توجه فردی که به کلیسا نزدیک می شود ابتدا به این حجاری ها و سپس به حجاری های دیگر جلب شود. ترتیب قرار گرفتن سر حیوانات بر روی چهار دیوار خارجی عبارت است از هفده سر در دیوار شمالی، پانزده سر در دیوار جنوبی، هشت سر در دیوار شرقی و دو سر در دیوار غربی. در مورد این حجاری ها و ترتیب قرار گرفتن آنها، با در نظر گرفتن جهت های جغرافیایی تفسیرهای متعددی شده. با این حال هنوز به صورت معماهایی حل نشده باقی مانده است. متأسفانه، حجاری های ردیف دوم بیشترین صدمه را از گلولۀ سربازان مستقر در جزیره دیده و جزئیات اکثر آنان قابل بررسی نیست اما آنچه مشخص است اینکه سر حیوانات با رنگ های مختلفی رنگ آمیزی شده. حجاری های ردیف سوم نواری است با پهنای یکسان که از چهار طرف کلیسا را احاطه کرده. این نوار از شاخه های در هم تنیدۀ درخت مو و انار تشکیل شده که در لا به لای آن انار و خوشه های انگور قرار گرفته. استفاده از حجاری انگور و انار در معماری ارمنی بسیار متداول بوده که در آن پیام ازدیاد پیروان دین مسیحیت نهفته است. حجاری های این قسمت، در واقع، سرزمین تحت حکومت گاگیک و زندگی روزمرۀ مردم را از دربار تا افراد عادی جامعه به تصویر کشیده. حجاری ردیف سوم دارای شروع و پایان است به این صورت که در وسط دیوار شرقی گاگیک، پادشاه آرزرونی، به صورت چهار زانو نشسته و هر یک از فرزندانش در دو طرف وی ایستاده اند. سپس، زندگی روزمرۀ مردم عادی در حال انجام کارهای مختلف از جمله شخم زدن زمین، شکار، دوشیدن گاو، اسب سواری، باغبانی و غیره از دو طرف، در داخل تزیینات گیاهی، حجاری شده که با دور زدن دیوار کلیسا، از دو سمت شمالی و جنوبی، در دیوار غربی و بالای سر حجاری پادشاه و حضرت مسیح، به هم می رسند. حجاری ردیف چهارم عبارت است از نقش حیوانات در حالت های مختلف همچنین چهرۀ تعدادی مرد و تعداد محدودی زن که چهره ها هیچ یک شبیه یکدیگر نیستند. استفاده از این گونه نقوش در قسمت بالای دیوارها و زیر سقف از دیگر استثنائات این بناست زیرا در معماری ارمنی برای این قسمت از بنا از تزیینات گیاهی یا هندسی استفاده می شود. در خصوص چهره های حجاری شده، مناساکانیان عقیده دارد که این چهره ها مربوط به اشرافی است که متحد پادشاه آرزرونی بودند.
ردیف پنجم یا ردیف پایین ساق گنبد از نواری با اشکال هندسی نیم دایره تشکیل شده که کل ساق گنبد را احاطه می کند. ردیف ششم نیز، که در انتهای بالای ساق گنبد و زیر آن قرار دارد، دارای حجاری هایی با همان موضوعات ردیف چهارم است. از قرن سیزدهم میلادی به بعد سنگ صلیب های بسیاری در اطراف کلیسا، به مناسبت های مختلف، برپا شده که بعد از 1915م و متروکه شدن دیر اکثر آنها از میان رفته و تنها تعدادی بسیار اندکی از آنها به جا مانده و البته، با در نظر گرفتن این که آماری از تعداد این سنگ صلیب ها در دست نیست نمی توان ابعاد نابودی این آثار فرهنگی را تعیین کرد. وسعت تخریب آثار باستانی ارمنیان، در خاک ترکیه، طی پنجاه سال گذشته، بسیار گسترده تر از تخریبی است که طی چند صد سال تسلط مغول ها و سلجوقیان بر ارمنستان صورت گرفت. ترک ها پس از قتل عام ارمنیان، به روش های گوناگون، بیش از دو هزار اثر باستانی را، که قدمت بسیاری از آنها به بیش از هزار سال می رسید، محو ساختند و در حال حاضر، تنها عکس هایی از این آثار باستانی برجای مانده است. حال با مرمت بازمانده ای از یک انهدام گستردۀ فرهنگی و اجازۀ انجام مراسم مذهبی در آن این سؤال پیش می آید که آیا واقعاً چرخشی بس عظیم در سیاست محو ارمنیان و آثار برجای مانده از آنان در خاک ترکیه رخ داده یا دولت ترکیه، علی رغم میل باطنی، مجبور به مرمت کلیسای صلیب مقدس شده تا ضمن شکوفایی اقتصاد منطقۀ وان از آن برای تبلیغات سیاسی به منظور پاک کردن پروندۀ سیاه بیش از نیم قرن انهدام فرهنگی استفاده کند؟! پی نوشت ها: Akhtamar 1ـ بزرگ ترین جزیرۀ دریاچۀ وان که با مساحتی کمتر از یک کیلومتر مربع و در فاصلۀ 5/3 کیلومتری ساحل جنوبی قرار دارد. Iluvank 2ـ 3ـ (( نابود سازی فرهنگی)) . پیمان. ش31. بهار 1384. Hripsimeh 4ـ Niche 5ـ Hovhan Bagarantsi 6ـ Avan 7ـ محله ای در منتها الیه شمال شرق ایروان. 8ـ در نیمۀ دوم قرن ششم میلادی اولین خلیفه گری ارمنیان کاتولیک در این کلیسا تأسیس شد. 9ـ نوع تکامل یافتۀ سبک معماری کلیساها با پنج گنبد کلیسای آراکلوتس آنی است که متعلق به قرن یازدهم میلادی می باشد. Varagvank 10ـ واقع در کوه های شرق شهر وان در ترکیه. Aramus 11ـ روستایی در شمال شرق ایروان Catholicos Komitas Aghtzetsi 12ـ 13ـ اجمیادزین فعلی در ارمنستان. Alter 14ـ Artzvaberi 15ـ واقع در شمال دریاچۀ وان، در ترکیه، که نام فعلی آن سلمان آقاست. Talin 16ـ شهری واقع در غرب ارمنستان. Sisian 17ـ شهری واقع در جنوب دریاچۀ سوان، در ارمنستان. Ateni 18ـ واقع در جنوب گرجستان. Martvili 19ـ واقع در جنوب گرجستان. Aygeshat 20ـ روستایی در شمال اجمیادزین، در ارمنستان، که کلیسای آن در زمان جنگ های ایران و روس بر اثر برخورد گلولۀ توپ ویران شد. St.Ejmiadzin 21ـ این کلیسا در روستای زورادیر، در شرق دریاچۀ وان، در ترکیه، قرار گرفته و نام فعلی آن آلباک است. Arzruni 22ـ از زمین داران بزرگ ارمنستان که از دوران حکومت اورارتو تا قرن یازدهم میلادی نقش مهمی در تاریخ ارمنستان ایفا کردند. شاخه هایی از این خاندان، تا قرن بیستم میلادی، در مناطق مختلف ارمنستان، به حیات خود ادامه داد. Vaspurakan 23ـ منطقه ای بین کوه های زاگرس و دریاچۀ وان. Tovma Arzruni 24ـ Ambert 25ـ قلعه ای در شمال شهر آشتاراک، در ارمنستان. Nicoghayos Mar 26ـ Seneqerim 27ـ آخرین پادشاه خاندان آرزرونی. Kayseri 28ـ شهری در ترکیۀ کنونی. Davit Tornikian 29ـ 30ـ قره کلیسا در منطقۀ ماکوی ایران. 31ـ نام برخی از این محققان عبارت است از: .J. G. Davis, Walter Bachmann, Austin H. Layard, Henry F. B. Lynch&K. Otto-Dorn Tuff 32ـ نوعی سنگ آتشفشانی در رنگ های مختلف که از مصالح اصلی بناهای ارمنستان است. .(1761-1783) Tovma Akhtamaretsi 33ـ Noravank 34ـ دیری در نزدیکی شهر یغگنازور ارمنستان. Yeghvard 35ـ واقع در شمال ایروان. Zvartnotz 36ـ واقع در غرب ایروان. 37ـ شاهن هوسپیان، (( دیر قره کلیسا)) ، پیمان، س12، ش 46(زمستان 1387): 5ـ37. 38ـ خاندان آرشاکونیاس(آرشاکیان) شاخه ای از خاندان اشکانیان بودند که از 64 ـ 428م بر ارمنستان حکومت کردند. 39ـ (1887-1961) Hovhannes Orbeli 40ـ در دروان پادشاهی گاگیک آرزرونی، در منطقۀ واسپوراکان، حکومت مرکزی ارمنستان در دست خاندان باگرادونی بود. |
فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 52
|
