آنان که با حیات فرهنگی و تاریخ ارمنیان جلفای اصفهان الفتی دارند، یا کسانی که به گذشته پربار اصفهان علا قه مندند، بدون شک با نام لئون میناسیان آشنا بوده و در واقع اگر کسی نسبت به گذشتۀ پرفراز و نشیب جلفای نو در اصفهان و ابعاد مختلف فرهنگی، هنری، مردم شناختی و تاریخی آن کنجکاوی نماید، از مراجعه به لئون میناسیان و یا آثار قلمی وی بی نیاز نخواهد بود. او بی اغراق از معدود افرادی است که در زمرۀ نمادهای زندۀ فرهنگ و تاریخ ارمنیان جلفا است.

لئون میناسیان

میناسیان در 1920میلادی برابر با 1299 شمسی در قریه خویگان از شهرستان فریدن اصفهان زاده شد. بخشی از تحصیلات ابتدایی را درمدرسه روستای محل تولد و بخش دیگر را در مدارس ملی ارمنیان اصفهان گذراند و سپس به ادامه تحصیل در کالج اصفهان ــــ دبیرستان ادب فعلی ــــ پرداخت. از 1941 م./ 1320 ش. به عنوان معلم در روستای خویگان آغاز به کار کرد. شغلی که چهل سال به آن پرداخت و حاصل آن آموزش جمع کثیری دانش آموز است که در طی سال ها وارد عرصه های کار، فرهنگ و اجتماع شده اند. او از اوان نوجوانی به ادبیات، تاریخ و فرهنگ عشق می ورزید و از همان زمان شروع به تحقیق و تتبُع و نوشتن نمود. اشعار اولیه اش در نشریات مختلفی چون آیگ، آلیک، لوسابر، هاسک و سیون به چاپ رسیده است. ده سال اول تدریس را در مدارس روستایی فریدن گذراند و در همین دوران نیز به عنوان مدیر منطقه ای مدارس  ارمنیان  شهرستان فریدن منصوب گشت. از1951 م. / 1330 ش. در مدارس ارمنیان در اصفهان آغاز به کار نمود. وی در کنار تدریس همواره در تلاش برای کسب دانش بوده و اکنون نیز این روحیۀ  پی جویی علم را حفظ کرده است.

میناسیان به عنوان فردی علاقه مند به ادب و فرهنگ و درگیر در امر تعلیم و تربیت، با حیات اجتماعی ارمنیان اصفهان ارتباطی تنگاتنگ داشته و دارد. در خلال سال های طولانی خدمات فرهنگی و اجتماعی اش، عضویت نهادها و شوراهای مختلف مذهبی، فرهنگی، آموزشی و اداری را داشته و حتی در مدیریت امور خیریه نیز فعال بوده است.

پس از تأسیس و افتتاح موزه کلیسای وانک در سال 1957 م./ 1336 ش. سرپرستی آن را به عهده گرفت که تا زمان حاضر نیز این مسئولیت ادامه دارد.

پس از تأسیس رشته زبان در دانشگاه اصفهان، میناسیان از سال1961 م./1340 ش. به مدت سه سال به عنوان مستمع آزاد  در کلاس های آن شرکت کرده و در جهت ارتقای دانسته هایش به کسب علم پرداخت.

از سال 1972 م./1351 ش. مدیریت چاپخانه، و از سال1980  م./1359 ش. سرپرستی کتابخانۀ کلیسای وانک نیز به وی سپرده شد. بدینسان میناسیان بیش از چهار دهه است که با سه نهاد با اهمیت فرهنگ و تاریخ ارمنیان جلفا و ایران یعنی موزه، چاپخانه و کتابخانه ارتباطی مستمر و تأثیرگذار دارد.

او در طی سال هایی که به تحقیق و مطالعه مشغول بوده بارها از سوی نهادها و سازمان های مختلف محلی، ملی و مذهبی مورد تجلیل و تکریم قرار گرفته است. در سال 1972 م./ 1351 ش. شورای تعلیم و تربیت ارمنیان اصفهان از وی به پاس خدمات فرهنگی اش تجلیل نمود و در سال 1973 م./ 1352 ش. خورِن اول جاثلیق و پیشوای مذهبی وقت ارمنیان (در کیلیکیه ) نشان فرهنگی مسروپ مقدس را به وی اعطا کرد. ارمنیان اصفهان نیز در 1996 م./ 1377 ش. به مناسبت هفتاد و ششمین زادروز میناسیان و پنجاه سال فعالیت بی وقفه در عرصه فرهنگ و جامعه مراسم بزرگداشتی را برگزار نمودند، که مشابه چنین مراسمی نیز در تهران، ارمنستان و لس آنجلس برگزار شد. لئون میناسیان در سال 1997م. از طرف مرکز بین المللی زندگینامه های کمبریج انگلستان و در سال های 1997 و 1998م. از سوی مرکز زندگینامه ها در کارولینای جنوبی ایالات متحده به عنوان مرد سال شناخته شد و نامش در زمرۀ چهره های برجستۀ علمی و فرهنگی جهان، در سال های مذکور، به ثبت رسید.

علائق و فعالیت های علمی میناسیان گسترۀ وسیعی را در بر می گیرد. آثار او که به جز ارمنی به زبان فارسی نیز منتشر شده اند، از شعر، ترجمه و سفرنامه تا تاریخ، فهرست نویسی کتب خطی و تنظیم آرشیو اسناد و تقویم نگاری را در بر می گیرند. ویژگی بارز آثار او تنوع مباحث فرهنگی ای است که به آنها پرداخته است. مباحثی که پیش از وی یا به  آنها توجهی نشده بود و یا توجه اندکی را برانگیخته بودند. دومین ویژگی  کارهای او ــــ که به نوعی برخاسته از ویژگی اول است ــــ ارزش بالقوۀ داده هایی است که او برای محققان آینده فراهم آورده. در واقع آثاری چون “دیرهای ارمنیان ایران”، “تاریخ ارمنیان فریدن”، “چاپخانۀ ارمنیان جلفای اصفهان”، “تاریخچۀ بیمارستان ارمنیان فریدن”، “هنر خطاطی در جلفا”(1) و “زرگری در جلفا” همگی در زمرۀ آثاری قرار دارند که از حیث پژوهش های مردم شناختی، انسان شناختی، انسان شناسی فرهنگی، جامعه شناسی اقلیت ها و زبان شناسی واجد ارزش بوده و می توانند به  مثابه  مواد خام پژوهش های آیندگان مورد استفاده قرار گیرند. این آثار در واقع میراث ارزشمند لئون میناسیان محسوب می شوند.

آثار دیگر وی عبارت است از: فهرست نسخ خطی موزۀ کلیسای وانک، فهرست نسخ خطی کتابخانه کلیسای وانک در دو جلد که مجلدات اول و دوم آن به ترتیب در1976 م./ 1355 ش. و 1983 م./ 1362 ش. منتشر شده اند، کلیسای ارمنیان ایران، قبرستان ارمنیان جلفا، تاریخچۀ مدارس ارمنیان جلفای اصفهان1880ــــ1985، راهنمای جلفای نو، تاریخچۀ تئاتر ارمنیان، کلیسای وانک و فهرست نقاشی های آن، مطبوعات ارمنیان ایران، فرهنگ عامه ارمنیان فریدن، و اولین چاپخانه  ایران و فهرست چاپخانه های اصفهان.

از کارهای ماندگار لئون میناسیان ترجمه “تاریخ جلفای اصفهان” است که با همکاری محمدعلی موسوی فریدنی انجام گرفته و در سال 1379 انتشار یافت. این کتاب که اولین بار در سال1880 م/ 1259 ش. و نه سال پس از مرگ نویسنده اش هاروتون درهوهانیان منتشر شده از منابع مهم و در اصل مهم ترین منبع تاریخ ارمنیان اصفهان  و فراتر از آن، در باب تاریخ عهد صفویه و قاجار نیز مطالب ارزشمندی دارد. ترجمه این اثر گامی دیگر در جهت آشنایی هر چه بیشتر با تاریخ ارمنیان ایران و تعاملات فرهنگی، اجتماعی و سیاسی ــــ اقتصادی ایران است.

میناسیان هم اکنون نیز پی گیرانه در حال تحقیق و پژوهش است. در سال های اخیر به جز تجدید چاپ برخی از آثارش، کتاب هایی چون “کتابشناسی ترجمه های فارسی ادبیات ارمنی” و “نیکوکاران ارمنیان جلفا” را منتشر کرده است.

تجارب و زندگی فرهنگی چند بُعدی او باعث شده تا نگاهش به جوانب مختلف حیات بشری معطوف گشته و از توجه صرف به تاریخ و ادب ارمنیان یا جلفای نو فرا رود. لئون میناسیان، همچون هر اهل فرهنگ راستین، دغدغه حیات انسانی، ارتقای تمام ابنای بشر و صلح را دارد و در همین راستا است که در پاسخ به پرسشی، حاوی پانزده نکته، از مؤسسه صلح ملل در استرالیا مجموعه ای شامل پنجاه نکته را تحت عنوان “جهانی نو بسازیم” ارسال و سپس منتشر نموده است. فارغ از اینکه دیدگاه های او تا چه حد قابلیت اجرائی دارند و به هر حال حاکی از رویکردی آگاه، مسئول و امیدوارانه به حیات بشری است. چنین نگرشی است که کار و فعالیت افرادی چون او را هدفدار، مستمر و سازنده می سازد.

در اینجا برای آشنایی بیشتر با  آثار لئون میناسیان بخش هایی از کتاب “اولین چاپخانه ایران و فهرست چاپخانه های اصفهان” را می آوریم.

اولین چاپخانه در اصفهان و ایران

چنان که مشهور است اولین کتاب در دنیا در سال 1455 میلادی توسط یوهان گوتنبرگ به چاپ رسید و اولین کتاب در ایران در سال 1638 میلادی مطابق با 1017 هجری شمسی با جدیت و کوشش یکی از پیشوایان مذهبی ارمنیان جلفای اصفهان به نام خاچادور گساراتسی به چاپ رسیده است.

در اینجا لازم است قبل از پرداختن به تاریخچه اولین چاپخانه بگوییم که اولین کتاب به زبان ارمنی در 1512 در ونیز توسط یک تاجر ارمنی اهل جلفای قدیم به نام هاکوپ چاپ شده است.

اولین بار کتاب های مقدس یعنی تورات و انجیل به زبان ارمنی در سال 1666 میلادی ( 1045شمسی) در شهر آمستردام هلند و اولین مجله در سال 1794 ( 1173 شمسی) در شهر مدرس هند توسط یک روحانی به نام هاروتون شماونیان شیرازی با عنوان “آزدارار” (اطلاعات) به چاپ رسیده است.

دربارۀ اولین کتاب چاپ شده در ایران مقاله هایی به زبان فارسی و ارمنی در مجله ها، نشریه ها و کتاب ها نوشته شده است. درسال 1912 میلادی (1281شمسی) یکی از معلمان ارمنی به نام تیکران آبکاریان جزوه ای  با عنوان «چاپخانه کلیسای وانک جلفای اصفهان» در 23 صفحه منتشر کرد. نگارنده نیز در سال 1972 (1351شمسی) کتابی با عنوان «تاریخچه چاپخانه کلیسای وانک و فهرست کتاب های چاپ شده 1636  ــــ1972» به چاپ رساند، که در آن فهرست کتاب هایی که در این سال ها، به چاپ رسیده اند و وصف چند کتاب چاپ شده در سال های 1638ــــ1642 آورده شده است.

اولین چاپخانه ایران

چنان چه گفته شد اولین کتاب در ایران در سال 1638 میلادی توسط پیشوای مذهبی ارمنیان جلفا به نام خاچادور گساراتسی در جلفای اصفهان به چاپ  رسید.

وقتی خلیفه شنید که در اروپا کتاب چاپ می شود، وی نیز تصمیم به چاپ کتاب نموده و از سال 1636ــــ 1638 با کوشش همکاران خود و بدون داشتن استاد و راهنما تمام وسایل چاپ را از جمله کاغذ، مرکب، ماشین و حروف می سازند و اولین کتاب را با عنوان «ساغموس» زبور داوود  در  572 صفحه به چاپ می رسانند.

در پایان این کتاب یادداشتی است که در آخرین قسمت آن آمده است:

«در سال 1087 (2) ( 1638میلادی) در دیر جلفای اصفهان توسط خلیفه خاچادور گساراتسی این کتاب به چاپ رسیده که یک سال و پنج ماه است که روز و شب بدون وقفه با همۀ اعضای حوزه علمیه به کار مشغولیم، برای اینکه نه از جایی دیده ایم و نه استادی داشته ایم، مگر فقط  کمک روح القدس و دعاهایتان زنده و در غیر حیات که روحشان به خدا پیوسته است با کمک و همیاری فرزند روحی ام استاد هاکوپجان و کشیش هوهانس و کشیش میکائیل و هوسپ، بنا بر این در دعاهای شما خلیفه خاچادور را به یاد بیاورید، همچنین برادران یاری دهنده را و همیشه به یاد حضرت مسیح  باشید.آمین»

در زمان خلیفه خاچادور سه کتاب دیگر به چاپ رسیده که عبارتند از: “حارانس وارک (Harants vark) (سرگذشت پدران روحانی) در 705 صفحه در سال1641 ، و کتاب دیگر در همان سال به نام “خورهرداددتر” (Khorhrdatetr)، کتابچه دعای خواص، در 48 صفحه و کتاب سوم “ژاماگیرک” (Jamagirk) کتاب دعاها و سرودهای کلیسایی در 695 صفحه.

خلیفه خاچادور در ضمن کار متوجه شد که بدون فراگیری فن چاپ نمی تواند چاپ مطلوب داشته باشد، لذا یکی از شاگردان خود به نام هوانس وارتاپت (خلیفه هوانس) را  در 1639 به اروپا فرستاد تا از نزدیک با کار و روش چاپ آشنایی پیدا کند، بازگردد و به چاپ کتاب رونق بیشتری دهد.

هوانس وارتاپت مدت هفت سال تا 1646 در اروپا ماند. در سال 1644 در شهر لیورنو کتاب “زبور داوود” را به چاپ رسانید و برای معلم خود خلیفه خاچادور فرستاد. ولی در هنگام بازگشت اش معلم و پدر روحانی اش که 26 سال یعنی از 1620ــــ1646 پیشوای مذهبی ارمنیان جلفای اصفهان را بر عهده داشت دار فانی را بدرود گفته بود.

فعالیت های هوانس وارتاپت

چنان چه گفته شد هوانس وارتاپت در اروپا کتاب به چاپ رسانید و در موقع بازگشت یک ماشین چاپ با حروف و کلیشه های متعدد جهت چاپ کتاب مقدس و غیره همراه خود آورد. ولی چون معلم و یاور خود را از دست داده بود، لذا  نتوانست آنچه را که در نظر داشت به انجام رساند.

او در کلیسای وانک با ماشین چاپ خود فقط یک کتاب با عنوان “بارزاتومار” (کتاب راهنمای تقویم) در 1647  در 83 صفحه به چاپ رساند. و در سال 1650 مبادرت به چاپ کتاب مقدس نمود که به  علت مخالفت همکاران خود آن را  نا تمام گذاشت و حتی مجبور به ترک جلفا شد.

گفته شده که هوانس وارتاپت همراه خود کلیشه هایی آورده بود که  تعدادی از آنها قبل از 1972 که مدیریت چاپخانه را اینجانب عهده دار شدم، موقع کاوش و جستجو پیدا شد که عبارتند از:

1ــــ 20 کلیشه مربوط به گریگور روشنگر  و شکنجه او ( 4عدد مفقود شده اند) که دارای تاریخ 1642 است.

2ــــ 26 عدد مربوط به حضرت مسیح و روحانیان مقدس.

3ــــ 24 عدد مربوط به انجیل مقدس.

4ــــ 2 عدد نام های روزهای هفته و ماه ها.

5ــــ7 عدد مربوط به انجیل.

6ــــ 1 عدد حضرت مریم که مسیح کودک را در بغل دارد.

7ــــ یک عدد حضرت مسیح بر روی صلیب.

نمونه ای از کلیشه مربوط به شکنجه گریگور روشنگر در کتاب «تاریخ چاپخانه کلیسای وانک» 1972چاپ شده است.

شایان ذکر است که تصاویر مربوط به شکنجه گریگور روشنگر در کلیسای وانک از روی این کلیشه ها نقاشی شده اند.

فعالیت  در چاپ در اواخر قرن هفدهم

پس از خلیفه خاچادور و هوانس وارتاپت کار چاپ کتاب مدتی تعطیل شد تا در سال 1687 که  با کوشش خلیفه وقت، خلیفه استپانوس، دوباره شروع می شود و سه کتاب در سال های 1687 و 1688 به چاپ می رسد. در کتاب تاریخ چاپخانه به طور مفصل در این باب توضیح داده شده و یادداشت های کتاب ها آورده شده است. پس از مدتی، بار دیگر کار چاپ تعطیل می شود، تا در سال 1872 که چاپخانه دوباره شروع به کار می کند و تا امروز ادامه دارد.

یادداشت ها:

1ــــ این اثر در اصل به زندگی و فعالیت خوشنویسان استنساخ کننده در جلفای نو می پردازد.

2ــــ این تاریخ کوچک ارمنیان است که از سال 551 میلادی شروع می شود.