امروز روزی در 93 سال پیش فاجعه ای عظیم در تاریخ بشریت اتفاق افتاد که هنوز ابعاد گستردۀ این واقعه کاملاً شناسایی نشده است.

علی دهباشی

اعتراض جهانی و گسترده نسبت به عاملان این فاجعه هر سال وسیع تر می شود.آنچه بر ارمنیان ساکن ارمنستان غربی (شرق ترکیه) رفت یادآور فجایع دیگری است که در طی سال ها در شکل های دیگر در ابعاد کوچک تر و بزرگ تر اتفاق افتاد.

شب 24 آوریل آغاز تقدیری دیگر برای ارمنیان بود. در این شب صدها تن از رهبران سیاسی و روشنفکر ارمنیان در استانبول به عنوان مرحلۀ نخست نسل کشی ارمنیان در قرن بیستم دستگیر و به قتل رسیدند. از سال 1915 تا 1923 هزاران ارمنی با برنامه ریزی قبلی کشته و یا تبعید شدند، شهرها و روستاهای ارمنی نشین از منطقۀ جغرافیایی عثمانی پاک شد و تمام نمادهای فرهنگ آنها هدف تیر نابودی قرار گرفت. بیشتر بازماندگان در طول مسیر اجباری تبعید از گرسنگی یا خستگی مردند. با توجه به اسناد باقی مانده از دو میلیون و یکصد هزار ارمنی ساکن امپراطوری عثمانی در سال 1912 تنها 77 هزار و 435 نفر در سال 1927 باقی ماندند.

بازماندگان نژادکشی ارمنیان در سرتا سر جهان پراکنده شدند و توانستند در طول 93 سالی که از آن فاجعه می گذرد همدردی جهان بشریت را نسبت به خود جلب کنند و محکومیت جهانی را بر علیه این کشتار تدارک ببینند. علیرغم فعالیت گستردۀ ارمنیان در ارائۀ اسناد دقیق در باب این کشتار دولت ترکیه همچنان در انکار نسبت به این فاجعۀ دولت عثمانی به سر می برد.

هنگامی که دولت فرانسه در سال 1998 نژاد کشی ارمنیان را به رسمیت شناخت، مسعود ییلماز نخست وزیر وقت ترکیه خطاب به رییس جمهوری فرانسه نوشت: ((اجازه دهید موضوع را به مورخان واگذار کنیم تا در این مورد به بحث و گفتگو بپردازند)).

با این همه امروز از درون جامعۀ ترک نداهای حق طلبانه به گوش می رسد. اورهان پاموک، نویسندۀ معاصر ترک و برندۀ جایزۀ نوبل، در رمان خود برف اشاراتی روشن به قتل عام ارمنیان دارد و دولت ترکیه دستور جمع آوری آثار این نویسنده را صادر کرد. پاموک می گوید: ((هیچ کس لب به سخن نمی گشاید، حداقل من چیزی بگویم، در این کشور سی هزار کُرد و یک میلیون ارمنی به قتل رسیدند و هیچ کس شهامت اعتراف آن را ندارد، پس این من هستم که این وظیفه را به انجام می رسانم)).

همین چند سال پیش آکین بیروال رییس انجمن حقوق بشر استانبول گفت:

((ترکیه باید برای نسل کشی ارمنیان پوزش بخواهد)). همچنین هدیه سلما، از زنان فعال سیاسی و فمینیست ترکیه، می گوید: ((مهمترین مسئله این است که زنان و مردان ترک و کرد باید بدانند که اجدادشان در سال های 1896، 1909، 1915 با ارمنیان چه کردند و پوزش بخواهند)).

اکنون 93 سال از آن فاجعه هولناک در تاریخ بشریت می گذرد. موضوع قتل عام ارمنیان هنوز در انتظار پیدا شدن یک راه حل است. این تنها یک داستان در حافظۀ تاریخی ما نیست و جهان چشم به راه واکنشی از جانب ترکیه است. دولت فعلی ترکیه نسبت به گذشتۀ تاریخی حکام خود تعهدات حقوقی و بین المللی دارد. طبق اصل تداوم مسئولیت کشورها، مسئولیت این جرایم بر دوش دولتی که آن را مرتکب شده سنگینی می کند و متوجۀ جانشینان آن نیز هست. علیرغم سکوت دولت ترکیه واکنش جهانی ادامه دارد. می توان در این زمینه به چند نمونه اشاره کرد: در سال 1986 فرانسوا میتران، رییس جمهور فرانسه، طی دیداری با جامعۀ ارمنیان گفت: ((حذف آثار نژاد کشی که بر روحیۀ شما به جا مانده غیر ممکن است. این آثار در حافظۀ انسان ها باقی خواهد ماند و این جانبازی در عین حال به عنوان درسی برای نسل های جدید خواهد بود و اشتیاقی برای ادامه حیات که از طریق آن انسان های همه اعصار خواهند دانست که این ملت متعلق به گذشته نیست بلکه به زمان حاضر تعلق دارد و همچنان دارای آینده است)).

در ژوئن 2005 سازمان بین المللی محققان نژاد کشی در ششمین گردهمایی این سازمان در شهر فلوریدا اعلام کرد: ((90 سال بعد از نژاد کشی ارمنیان و60 سال بعد از هولوکاست تداوم خطر و میراث نژاد کشی همچنان باقی است)).

اینک در آستانۀ نود و سومین سالگرد این فاجعۀ انسانی هم صدا با آزادی خواهان بگوییم: ((انکار بس است، پذیرش!))