|
از سدهٔ دهم میلادی/ چهارم هجری انجامه های نسخه های ارمنی منبع بسیار مهمی برای تاریخ ارمنیان و همسایگان آنها هستند. آنها در سدهٔ سیزدهم میلادی/ هفتم هجری برای تکمیل اطلاعات منابع تاریخی ارزشمندند و در سدهٔ چهاردهم میلادی/ هشتم هجری، که فاقد مورخانی چون گیراگوس، وردان و استپانوس است، انجامه ها منبع آگاهی های ما هستند. انجامه نوشته ای است که معمولاً در پایان نسخهٔ خطی می آید و اغلب به دست کاتب یا صاحب کتاب نوشته می شود. درانجامه، معمولاً نام کاتب، سال نگارش نسخه و سال نگارش انجامه قید و گاه در این انجامه های کم و بیش طولانی اطلاعاتی ذکر می شود که در دیگر منابع تاریخی نمی آید و شامل وقایع سیاسی و نظامی، اوضاع مالیات ها، کشاورزی، وضعیت دهکده، شهرها، کلیساها و دیرها، ذکر مکان و علت نگارش انجامه است. از آنجا که انجامه ها به دست کاتبان حرفه ای از طبقهٔ فرودست کم سواد نوشته می شدند، از نظر زبان شناسی و لهجه بسیار مهم و دارای واژه های فراوان محلی و بیگانه اند.[4] برخلاف کشیشانی چون کیراکوس، وردان و استپانوس فرودستی طبقاتی کاتبان آنان را در به کارگیری واژه های روزمره و غیر کلیسایی (که برای تاریخ نگاران بسیار مهم است) آزاد می گذاشت. در سدهٔ سیزدهم میلادی/ هفتم هجری، اهمیت فراوان انجامه ها را استپانوس اوربلی درک کرد و در کتاب تاریخ خود از آنها بهره گرفت. آراکل داوریژتسی[5]، نویسندهٔ سدهٔ هفدهم میـلادی/ یازدهـم هـجـری، م. چمچیان مـخیتاری[6]، نـویسنـدهٔ سـدهٔ هـجـدهم مـیلادی/دوازدهـم هـجـری، و غـِوُونـد عـالـی شـان[7]، نـویـسنـدهٔ ســدهٔ نــوزدهــم مــیـلادی/ سـیزدهم هـجری در آثارشان به گونه ای شگفت آور از انجامه استفاده کرده اند. در سدهٔ بیستم میلادی/ چهاردهم هجری، چندین پژوهش از سوی گارِگین یووسِپیان[8] بر روی خاندان های فئودال بر اساس انجامه ها صورت گرفته است. البته، در هیچ یک از آثار بالا، نویسنده مجموعهٔ انجامه های خود را منتشر نکرده. در سده های نوزدهم و بیستم میلادی/ سیزدهم و چهاردهم قمری، چند مجموعه از انجامه ها منتشر شدند. نخستین مجموعهٔ بزرگ انجامه ها را (که از 887 ـ 1596م/ 274ـ 1004 هـ را در بر می گرفت) غِووند پیراغالمیان[9]در سدهٔ نوزدهم میلادی/ سیزدهم هجری گرد آورد. متون اصلی این مجموعه (که تنها بخش کوچکی از آن منتشر شده) مبتنی بر نسخه های آرشیو کتابخانهٔ ماتناداران ایروان (شماره های4515،6273،6332 ) است. بخش منتشر شده تنها انجامه های سال های1393 ـ 1467م/795 ـ 871هـ را در بر می گرفت.[10] اسقف گارگین سروانجتیانتس[11] انجامه های بیش از 350 نسخهٔ خطی را منتشر کرد.[12] مجموعه های پیراغالمیان و سروانجتیانتس زمانی اهمیت بیشتری یافتند که بسیاری از این نسخه ها در جنگ جهانی اول در ارمنستان غربی از بین رفت. دیگر مجموعهٔ بزرگ انجامه ها به دست یاکوبوس تاشیان در 1890 منتشر شد که از روی نسخه های خطی کتابخانهٔ پادشاهی و کتابخانهٔ مخیتاری وین برداشته شده بود.[13] از آغــاز دهــهٔ1950 م/1330ش، چـند مجـموعــه انــجامه منـتشر شـد که در مــیان آنها انجامه های نسخه های خطی شامل 472 انجامه از سدهٔ پنجم میلادی تا 1250 میلادی وجود دارد.[14] در1950 م نخستین جلد از چندین جلد انجامه از سوی آکادمی علوم جمهوری ارمنستان منتشر شد.[15] به دنبال آن، خاچیکیان، مدیر دانشمند ماتناداران، سه جلد از انجامه های سدهٔ پانزدهم را منتشر کرد.[16] اثر پیش گفتهٔ سانجیان منتخب و ترجمهٔ انگلیسی شمار اندکی از انجامه های این مجموعهٔ بزرگ است که در جلد سوم آمده. این جلد 845 انجامه را (از 1300 ـ 1400 م) شامل می شود که 513 انجامه از ماتناداران و 255 انجامه از کتابخانهٔ موزهٔ دولتی جاناشیا [17] در گرجستان و موزه گرگف[18] است.[19] همان گونه که پدر نرسس اکینیان در مرور خود بر کتاب خاچیکیان اشاره کرده هر چند تــدویــنگرِ کــتــاب بــه مــجموعـه های پـیراغـالمـیـان، تـِر اوتیـــســیــان[20] (جـلــفـای نـو)، لالایـیـان[21] (واسپوراکان)، نرسویان[22](کتابخانه های آکسفورد و منچستر) دسترسی داشته، از مجموعه انجامه های منتشر شدهٔ کتابخانه های برلین، رم، نور بایزید، تهران و دیگر جاها بهره نبرده است.[23] از زمـان انتـشـار مجـمـوعـهٔ خاچیـکیــان چـنـد فـهرست نسخـهٔ خـطـی منـتـشر شـده کـه انجامه های آنها در دسترس است از جمله: فهرست نسخه های خطی کتابخانهٔ ارمنی گالاتا[24](آنطلیاس1959)، فهرست نسخه های خطی کتابخانهٔ صومعهٔ آرماش[25](ونیز1962)، فهرست نسخه های خطی کتابخانهٔ مخیتاری وین (وین1963)، فهرست نسخه های خطی کتابخانهٔ صومعهٔ بزومار[26](وین1964)، فهرست نسخه های خطی کاتالوگ بزرگ کلیسای سنت جیمز اورشلیم (اورشلیم از1966 م به بعد) و فهرست نسخه های خطی دیر اراکلوتز تارکمانچاتس [27] در موش[28](اورشلیم967 م). منابع: Anasyan, H.S. Haykakan Matenagitutyun [Armenian Bibliography]. Erevan, 1959, vol. I lxxvii-xcli. Bedrosian, R. ((The Turco-Mongol Invasions and the Lords of Armenia in the 13-14th Centuries)). Ph.D. Dissertation, Columbia University, 1979. Garegin Yovsep’ean’s Yishatakarank’, jerhagrac’ (Manuscript Colophons) Antilias. Lebanon: s.h., 1951. P’iraghalemean, Ghewond. Notark’ hayoc’ Constantinople, 1888. Sanjian, A.K. Colophons of Armenian Manuscripts 1301-1480 Cambridge. Mass, 1969, ((Preface)) pp. vii-xv, and ((Introduction)) pp. 1-41, passim. Sruanjteanc’, Garegin. T’oros Aghbar: Hayastani chambord (Brother T’oros, Traveller of Armenia) 2 vols., Constantinople, 1879-1885, 2 vols. Tashean, Yakobos. C’uc’ak hayeren jerhagrac’ kayserakan matenadaranin i Vienna (Catalogue of Armenian Mss. at the Imperial Library in Vienna). Vienna: s.h., 1895. Xach’ikyan, L.S. ed. XIV dari hayeren jerhagreri hishatakaranner (Colophons of XIVth Century Armenian Manuscripts). Erevan: s.h., 1950. XV dari hayeren jerhagreri hishatakaranner (Colophons of XVth Century Armenian Manuscripts) part I (1401-1450) (Erevan, 1958); part II (1451-1480) (Erevan, 1958); part III (1481-1500) (Erevan, 1967) پی نوشت ها: 1- مقالهٔ حاضر بخشی است از پایان نامهٔ دکترای رابرت بدروسیان با عنوان ((یورش های ترکی ـ مغولی و اربابان ارمنستان در سده های سیزدهم و چهاردهم میلادی/ هفتم و هشتم هجری)). R.Bedrosian, ((The Turco-Mongol Invasions and the Lords of Armenia in the 13-14th Centuries)) (Ph.D. Dissertation, Columbia University, 1979). 2- از رابرت بدروسیان پیش تر نوشته های زیر به فارسی ترجمه شده است: آ. گ.گالستیان، ((فتح ارمنستان به دست اردوی مغول))، ترجمهٔ انگلیسی از رابرت بدروسیان، برگردان فارسی محسن جعفری مذهب، پیمان، ش15،16و 17 (بهار، تابستان و پاییز1379 ): 88 ـ 118. رابرت بدروسیان، ((منابع ارمنی یورش مغولان))، محسن جعفری مذهب، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، ش 94 و 95 (مرداد و شهریور1384). 3- عضو هیئت علمی کتابخانهٔ ملی ایران 4- برای مطالعهٔ مباحث و کتاب شناسی انجامه های ارمنی به زبان انگلیسی بنگرید به آثار سانجیان از جمله A.K.Sanjian, Colophons of Armenian Manuscripts 1301-1480 Cambridge (Mass, 1969), ((Preface)) pp. vii-xv, and ((Introduction)) pp. 1-41, passim. و نیز: H.S.Anasyan, Haykakan Matenagitutyun [Armenian Bibliography] (Erevan: s.g., 1959), vol. I lxxvii-xcli. 5- Arakel Davrizhec’i 6- M.Ch’amch’ean 7- Ghewond Alishan 8- Garegin Yovsep’ean 9- Ghewond P’iraghalemean 10- Ghewond P’iraghalemean, Notark’ hayoc’ Constantinople (s.l: s.h., 1888) 11- Garegin Sruanjteanc 12-Constantinople, 1879-1885, 2 vols; Sanjian, op.cit., p.5. Garegin Sruanjteanc’ T’oros Aghbar: Hayastani chambord (Brother T’oros, Traveller of Armenia), 13-Mss. at the Imperial Library in Vienna) (Vienna: s.h., 1895). Yakobos Tashean, C’uc’ak hayeren jerhagrac’ kayserakan matenadaranin i Vienna (Catalogue of Armenian 14- Garegin Yovsep’ean’s Yishatakarank’, jerhagrac’ (Manuscript Colophons) Antilias (Lebanon: s.h., 1951). 15-Manuscripts) (Erevan: s.h., 1950). L.S. Xach’ikyan ed. XIV dari hayeren jerhagreri hishatakaranner (Colophons of XIVth Century Armenian 16-(1401-1450) (Erevan, 1958); part II (1451-1480) (Erevan, 1958); part III (1481-1500) (Erevan, 1967). XV dari hayeren jerhagreri hishatakaranner (Colophons of XVth Century Armenian Manuscripts): part I 17- Janashia 18- Gorgev 19- بنگرید به مروری به زبان ارمنی بر کتاب خاچیکیان اثر ن. اکینیان درHA (1951) pp. 467-73. 20- Ter-Awetisean 21- Lalayean 22- Nersoyan 23- Akinean, op., cit., pp. 468-69. 24- Galata 25- Armash 26- Bzommar 27- Arakelotz-Tarkmanchatz 28- Mush |
فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 39
|
