پس از انقلاب های 1917م و فروپاشی امپراتوری تزاری روسیه، فرصتی برای ملل تحت کنترل آن امپراتوری در آسیای میانه، جنوب قفقاز و سواحل دریای بالتیک به وجود آمد تا در شرایط دشوار جنگ جهانی اول برای کسب استقلال تلاش کنند.

از آنجایی که وابستگی اقتصادی این کشورها به روسیه بسیار گسترده بود لذا پس از جدا شدن از روسیه برای به دست آوردن استقلال اقتصادی دست به اقداماتی زدند که مهم ترین آن تلاش برای به وجود آوردن نظام پولی مستقل و چاپ اسکناس ملی بود. هرچند استقلال کشورهای جدا شده از روسیه مدت زمان زیادی طول نکشید و طی هفت سال روسیه توانست در قالب نظام حکومتی جدید قدرت پیشین خود را باز یابد و تمامی کشورهای استقلال یافته را مجدداً تحت نظارت خود درآورد این کشورها، در مدت زمانی کوتاه، دارای پول ملی خود شدند. در این نوشتار، با نگاهی مختصر به وقایع تاریخی و شرایط اقتصادی ملل جنوب قفقاز در 1917ـ1924م، اسکناس های چاپ شده در این منطقه به خصوص، ارمنستان را بررسی می کنیم.

از 1913م تا آغاز جنگ جهانی اول امپراتوری تزاری روسیه به رشد اقتصادی چشمگیری دست یافت به طوری که در طی یک سال مراکز تولیدی بسیاری در مناطق مختلف آن، از جمله ارمنستان، تأسیس شد و روبل روسیه توانست در بین ارزهای اروپایی اعتبار کسب کند اما این وضعیت مدت زیادی به درازا نکشید و با آغاز جنگ جهانی اول و شرکت فعال روسیه در آن نه تنها رشد اقتصادی این کشور کاهش یافت بلکه قیمت ها نیز با افزایش سرسام آور 300 تا 700 درصدی مواجه شدند و متعاقب آن ارزش روبل نسبت به پشتوانۀ آن؛ یعنی، طلا سقوط کرد.

با آغاز جنگ بین امپراتوری های روسیه و عثمانی از مه 1914م، ارمنستان، که بین دو امپراتوری به صورت شرقی و غربی تقسیم شده بود، صحنۀ اصلی درگیری ارتش این دو امپراتوری شد و از آنجایی که ارمنستان شرقی حکم خط مقدم جبهه را برای روسیه داشت با سرازیر شدن ارتش این کشور به ارمنستان، عملاً کلیۀ امکانات و نیروی های انسانی آن از تولید و فعالیت  های اقتصادی باز ماندند و تمامی توان آن صرف ارائۀ خدمات به ارتش عظیم تزاری شد، که نتیجۀ آن وارد آمدن لطمات سنگین اقتصادی به ارمنستان بود.

یک سال از آغاز جنگ نگذشته بود که قتل عام ارمنیان ساکن ارمنستان غربی و آسیای صغیر به دست دژخیمان عثمانی آغاز و متعاقب آن سیل پناهنده ها به ارمنستان شرقی سرازیر شد به طوری که در هفته های اول 59517 نفر فقط به شهر 36000 نفری ایروان پناه آوردند[2] که این امر سبب افزایش مشکلات اقتصادی ارمنستان شد.

با آغاز شورش های آزادی خواهان در امپراتوری روسیه، در 1917م، ادارۀ امور کشور از دست دولت تزاری خارج شد و در فوریۀ همان سال نیکلای دوم، تزار روسیه، از حکومت کناره گیری کرد و دولت موقت، به رهبری الکساندر کرنسکی،[3] ادارۀ امور کشور را برعهده گرفت.

طبق تصمیم دولت موقت، در 9 مه 1917م، ادارۀ منطقۀ جنوب قفقاز به کمیتۀ ویژۀ قفقاز[4] متشکل از یک ارمنی، یک گرجی و یک آذری به همراه دو نمایندۀ روس محول شد. این شورا از دولت موقت تبعیت می کرد و هیچ گونه استقلال عملی نداشت.

با صدور اجازۀ تشکیل شوراهای شهرها برای کلیۀ ملل و اقوام امپراتوری روسیه، با هدف ادارۀ امور داخلی و همچنین کمک به جبهه های جنگ، شورای ارمنیان نیز، در 29 سپتامبر 1917م، از احزاب مختلف تشکیل شد و کار خود را در تفلیس آغاز کرد.

در اکتبر همان سال، با شورش مسلحانۀ بلشویک ها به رهبری لنین، دولت موقت روسیه سقوط کرد و جنگ داخلی، که تا 1924م ادامه یافت، سراسر سرزمین امپراتوری را درگیر ساخت.

از آنجایی که برای فعالیت های اقتصادی نیاز به اسکناس بود لذا شوراهای شهر برای این منظور شروع به چاپ اوراق بهاداری کردند که آن را بن می نامیدند. بن های چاپ شدۀ هر شهر، که در خود آن شهر اعتبار داشت، عمدتاً با مبالغ 3 تا 25 روبل و به تعداد محدودی نیز با مبالغ 50 و 100 روبل چاپ و سرمایۀ هر شهر پشتوانۀ این بن ها محسوب می شد.

بن های ایروان

در ارمنستان شرقی نیز، همچون دیگر مناطق قفقاز، تعدادی از شهرها اقدام به چاپ بن کردند. این بن ها، که بر روی کاغذ ساده چاپ می شدند، با امضای شورا یا بانک محلی ارزش می یافتند.

در نوامبر 1917م، شوراهای جنوب قفقاز، برای ادارۀ امور منطقه و جبهه های جنگ، که به علت جنگ های داخلی روسیه به حال خود رها شده بودند، اقدام به تشکیل نوعی دولت منطقه ای به نام کمیساریای ماورای قفقاز[5] کردند که اعضای آن متشکل بود از سه نفر به نام های یوگنی گگچخوری،[6] با اصلیت گرجی، در سمت کمیسر عالی، هامو اوهانجانیان ارمنی، در سمت کمیسر روابط عمومی و خاچاطور کارجیکیان ارمنی، به عنوان کمیسر امور اقتصادی. اولین اقدام این کمیساریا ادامۀ مذاکرات صلح با دولت عثمانی بود، که دولت موقت پیش از سقوط آن را آغاز کرده بود. در نتیجۀ این مذاکرات، در دسامبر همان سال، پیمان آتش بسی در ارزنجان به امضای دو طرف رسید.

از آنجایی که شوراهای محلی جنوب قفقاز امکان قانونگذاری و تعیین سیاست های کلی داخلی و خارجی برای کل منطقه نداشتند، لذا در 10 فوریۀ 1918م مجمعی مرکب از نمایندگان سه ملت منطقۀ سییم[7] ماورای قفقاز تشکیل دادند که این مجمع جدا شدن منطقۀ جنوب قفقاز از روسیه و استقلال آن را با نام جمهوری فدراتیو ماورای قفقاز[8] اعلام کرد و متعاقب آن کمیساریای ماورای قفقاز مسئول ادارۀ امور کل منطقه شد.

برای پرداخت هزینه های سنگین جبهه های جنگ احتیاج مبرمی به پول بود. لذا بلافاصله پس از شروع به کار سییم، به پیشنهاد کمیساریای ماورای قفقاز، موضوع چاپ اسکناس مطرح و تصویب شد. هرچند سییم جدا شدن منطقه از روسیه و استقلال آن را اعلام کرده بود هنوز تأثیر امپراتوری روسیه در کل منطقه، به خصوص، در بخش های نظامی و اقتصادی مشهود بود و به همین دلیل نیز مسئولیت چاپ و نظارت بر اسکناس های کمیساریای ماورای قفقاز بر عهدۀ شعبۀ بانک مرکزی روسیه در تفلیس گذاشته شد که تحت نظارت حکومت روسیه سفید به فرماندهی ژنرال دنیکین[9] بود. اسکناس ها در دو مرحله جمعاً به مبلغ 300 میلیون روبل چاپ شدند. چاپ این اسکناس ها، پس از تشکیل سه جمهوری مستقل تا 1919م نیز ادامه یافت که جمعاً 1360 میلیون روبل اسکناس از این نوع وارد گردش پولی منطقه شد.

این اسکناس ها،که به بن های کمیساریای ماورای قفقاز معروف بودند، با مبالغ 1، 3، 5، 50، 100 و 250 روبلی چاپ می شدند و شباهت زیادی به اسکناس های روسیۀ تزاری داشتند. نوشته های اصلی اسکناس ها به زبان روسی بود اما در آنها از زبان های ارمنی، گرجی و ترکی نیز با خط فارسی، به منزلۀ زبان دوم، استفاده شده بود. تاریخ نشر اسکناس ها 1918 م است که به دست کمیسر عالی گگچخوری و کمیسر امور اقتصادی، کارجیکیان، به زبان روسی امضاء شده است.

• 

  روی اسکناس 100 روبلی شرکت خط آهن ولادی قفقاز

• 

  پشت اسکناس 50 روبلی کمیساریای ماورای قفقاز

• 

  روی اسکناس 100 روبلی کمیساریای ماورای قفقاز

به غیر از بن ها و اسکناس های چاپ شده، به درخواست شرکت خط آهن ولادی قفقاز،[10] که سازمانی وابسته به روسیه بود و نظارت بر کلیۀ خطوط آهن مناطق شمال و جنوب قفقاز را در دست داشت، کمیساریای قفقاز اجازۀ چاپ بن را به نام آن سازمان صادر کرد که سرمایۀ این شرکت پشتوانۀ بن ها بود.

در ساحل شرقی دریاچۀ وان، اهالی شهر وان، که توانسته بودند با مقاومت در برابر نیروهای عثمانی نه تنها از قتل عام نجات پیدا کنند بلکه با شکست نیروهای دولتی به استقلال نیز دست یابند، با ورود نیروهای داوطلب ارمنی و ارتش روسیه به منطقه حکومت محلی خود را حفظ کردند. کمیتۀ محلی نیز برای سهولت در انجام امور اقتصادی، با کسب اجازه از کمیساریای ماورای قفقاز، در فوریۀ 1918م، اقدام به نشر اسکناس محلی برای ساکنان این شهر کرد.

اسکناس 100 روبلی وان

این اسکناس ها، که به صورت دست نویس و به زبان ارمنی، بر روی ورقه های کاغذی تهیه می شد با امضای اعضا و مهر کمیتۀ محلی، ارزش می یافت. این اوراق بهادار یا به اصطلاح اهالی وان اسکناس سامول (اشاره به نام کمیسر اقتصادی)، با مبالغ 10، 25، 50 و 100 روبلی تهیه می شد و به اسکناس های کمیساریای ماورای قفقاز قابل تبدیل بود، اما این اسکناس ها عمری کوتاهی داشت زیرا در مارس 1918م، به علت نزدیک شدن نیروهای عثمانی، اهالی وان مجبور به ترک خانه و شهر خود شدند.

از ژانویۀ 1918م نیروهای نظامی آلمان و عثمانی با استفاده از فرصت به دست آمده بر اثر جنگ داخلی روسیه شروع به پیشروی کردند و بلشویک های روسیه نیز، که به هر قیمتی می خواستند بر کل امپراتوری روسیه تسلط یابند، در 3 مارس 1918م، بدون توجه به خواسته ها و آرای کمیساریای ماورای قفقاز با کلیۀ شرایط دول محور موافقت و پیمان برست لیتوفسک[11] را با آلمان و عثمانی امضا کردند که بر اساس آن ایالات قارص، اردهان و باطوم، در منطقه قفقاز، به عثمانی داده شد. [12]

پس از عقد پیمان برست لیتوفسک، نیروهای عثمانی، با نادیده گرفتن توافق آتش بس با کمیساریای ماورای قفقاز شروع به پیشروی به سوی قفقاز کردند و به علت تخلیۀ جبهه ها از نیروهای روسی با نیروهای داوطلب گرجی و ارمنی درگیر شدند و در نتیجه، به راحتی به سمت قفقاز پیش رفتند. نیروهای عثمانی به تصرف مناطقی که طبق پیمان برست لیتوفسک به دست آورده بودند بسنده نکردند و به قصد تصرف تمامی منطقۀ قفقاز به پیشروی خود ادامه دادند.

در این اثنا، گرجی ها، که حمایت متحد امپراتوری عثمانی؛ یعنی، آلمان را به دست آورده بودند، متعاقب حضور نیروهای آلمانی در کشورشان علتی برای ادامۀ جنگ با عثمانی نمی دیدند. به این ترتیب، با خروج نیروهای گرجی از جبهه های جنگ نیروهای ارمنی عملاً به تنهایی به جنگ ادامه دادند و پس از عقب نشینی های پیاپی، نهایتاً موفق شدند در سه جنگ سرنوشت ساز،[13] از 21 تا 24 مه 1918م، نیروهای عثمانی را شکست دهند و از پیشروی آنان به سمت ایروان جلوگیری کنند.

هرچند در ابتدای جدایی منطقۀ جنوب قفقاز از روسیه فدراسیونی مستقل، شامل کلیۀ ملل منطقه، تشکیل و بر همین مبنا نیز اسکناس چاپ شد با پیشروی نیروهای عثمانی و حضور آلمان در منطقه منافع ملل قفقاز در تعارض با یکدیگر قرار گرفت و بحث تشکیل کشورهای مستقل جدای از یکدیگر پیش کشیده شد. آذری های منطقۀ باکو، که عثمانی را متحد خود می دانستند، به واحدهایی از ارتش آن کشور، به فرماندهی نوری پاشا، برادر ناتنی انور پاشا، اجازه دادند تا از طریق حوزۀ رود ارس و جنوب خاک گرجستان وارد منطقۀ آنها شوند و در باکو و دیگر شهرهای مهم و به خصوص، مناطق همجوار قراباغ استقرار یابند. گرجی ها نیز، که ارتباطی تنگاتنگ با آلمان برقرار کرده بودند، به واحدهایی از ارتش آن کشور، به فرماندهی ژنرال فریدریخ فون کرس[14] اجازه دادند تا در خاک گرجستان مستقر شوند. به این ترتیب و به پشتوانۀ این دو دولت قدرتمند خارجی، در 26 مه 1918م، با اعلام استقلال گرجستان و آذربایجان عملاً اتحاد سه ملت منطقه فرو پاشید و کمیساریای ماورای قفقاز منحل شد.

استقرار نیروهای عثمانی و آلمانی در عمق منطقۀ قفقاز و همکاری دو دولت تازه استقلال یافته با آنها بر خلاف پیمان برست لیتوفسک بود اما از آنجایی که این امر سبب تضعیف موقعیت نیروهای ژنرال دنیکین در منطقه می شد بلشویک های روسیه حضور این نیروها را در منطقه نادیده گرفتند.

ارمنستان، که موفق شده بود یکی از متحدان اصلی دول محور را شکست دهد، در 28 مه 1918م تشکیل جمهوری ارمنستان را اعلام کرد، نمایندگان ارمنی مجلس سییم از تفلیس به ایروان، پایتخت ارمنستان، انتقال یافتند و اولین دولت جمهوری ارمنستان، به نخست وزیری هوانس کاجازنونی تشکیل شد.

در نخستین هیئت دولت ارمنستان، آلکساندر خادیسیان، که سال ها شهردار تفلیس بود، به سمت وزیر امور خارجه، آرام مانوکیان، رهبر مقاومت مردم وان، در برابر نیروهای عثمانی، به سمت وزیر کشور و خاچاطور کارجیکیان، کمیسر اقتصادی کمیساریای ماورای قفقاز، به سمت وزیر اقتصاد تعیین شدند.

هم زمان با اعلام استقلال، جمهوری ارمنستان برای جایگزین ساختن اسکناس های جدید به جای اسکناس های کمیساریای ماورای قفقاز اقدام به چاپ چک پول از طریق بانک روسی شعبۀ ایروان[15] کرد اما به علت نداشتن برنامۀ اقتصادی و مشکلات مالی چاپ آنها متوقف شد. هرچند این چک پول ها به تعداد بسیار محدودی چاپ شده بودند وارد گردش پولی کشور شدند. این چک پول ها شبیه چک های بانک های اروپایی و نوشته های آنها به زبان روسی و تاریخ صدورشان 29 مه 1918 بود.

در 3 اوت 1918م دولت ارمنستان برنامۀ اقتصادی خود را تقدیم مجلس نمایندگان کرد که در آن موضوع چاپ پول ملی نیز مطرح شده بود اما به علت مشکلات اقتصادی اجرای آن به تعویق افتاد.

هرچند می بایست با اعلام شکست دول محور، در 30 اکتبر 1918م و عقب نشینی نیروهای عثمانی از منطقۀ قفقاز این منطقه به صلح و آرامش می رسید چنین نشد و به علت فعالیت بلشویک ها و حضور واحدهایی از ارتش عثمانی، که تحت عنوان ارتش آذربایجان در منطقه مانده بودند و همچنین جایگزینی نیروهای بریتانیا در منطقه به تنش بین سه جمهوری انجامید. حضور بخشی از اتباع این سه جمهوری در مناطقی از کشور همسایه و متعاقب آن طرح ادعای ارضی نسبت به خاک کشور همسایه به تنش ایجاد شده دامن زد که این امر درگیری های نظامی بین کشورهای منطقه را در پی داشت. با همۀ این احوال، هر سه جمهوری هنوز از اسکناس های کمیساریای ماورای قفقاز استفاده می کردند و در این زمینه همکاری تنگاتنگی با یکدیگر داشتند.

طی سال اول پس از استقلال، سه جمهوری برای انجام امور اقتصادی خود به چاپ اسکناس های کمیساریای ماورای قفقاز ادامه دادند که جمعاً 1060 میلیون روبل اسکناس چاپ و براساس وضعیت اقتصادی هر کشور بین آنها تقسیم شد. ارمنستان نیز جمعاً 340 میلیون روبل؛ یعنی، 32 درصد از کل اسکناس ها را دریافت کرد.

لازم به توضیح است ارزش این اسکناس ها از لحاظ برابری با ارزهایی مانند روبل روسیه، در هر سه جمهوری، تقریباً یکسان بود. این موضوع بیانگر این واقعیت است که کشوری مانند ارمنستان، که بیشترین لطمات جنگی را دیده و میزبان صدها هزار پناهنده از مناطق مختلف ترکیه بود و همچنین از نظر مواد اولیه فقیرترین کشور بین سه جمهوری محسوب می شد، از نظر اقتصادی با دو همسایۀ دیگر برابری می کرده است.

در 1919م، انتخابات مجلس ارمنستان برگزار شد، دولت استعفا داد و مجلس تشکیل دولت جدید را به آلکساندر خادیسیان محول کرد. در دولت جدید، گریگور جاقاتیان به سمت وزیر اقتصاد تعیین شد اما چندی بعد جای خود را به سرکیس آراراتیان سپرد.

• 

  اسکناس 100 روبلی جمهوری آذربایجان

• 

  اسکناس 5 روبلی جمهوری گرجستان

در تابستان 1919م، دولت های گرجستان و آذربایجان اقدام به چاپ پول ملی کردند. اسکناس های این دو کشور شبیه اسکناس های کمیساریای ماورای قفقاز و نوشته های اصلی اسکناس های آذربایجانی، ترکی به خط فارسی و نوشته های اسکناس های گرجستانی، گرجی بود و در هر دو از زبان روسی به منزلۀ زبان دوم استفاده شده بود. واحد پول این اسکناس ها نیز روبل بود.

چاپ اسکناس ملی و خارج ساختن اسکناس های کمیساریا از گردش پولی این دو کشور همسایه می توانست ضربۀ مهلکی بر اقتصاد ارمنستان، که کماکان از اسکناس های کمیساریای ماورای قفقاز استفاده می کرد، وارد سازد اما از آنجایی که دولت ارمنستان هنوز درگیر مشکلات اقتصادی و مسئلۀ پناهندگان بود توانایی اختصاص بودجه برای چاپ پول ملی را نداشت. لذا دولت خادیسیان، به منزلۀ راه حلی فوری برای جلوگیری از فاجعۀ اقتصادی ای که در راه بود، برنامۀ چاپ چک پول را، که از آغاز استقلال مسکوت مانده بود، مجدداً به جریان انداخت.

این چک پول ها به سفارش وزارت اقتصاد جمهوری ارمنستان، در سه مرحله و 38 طرح مختلف، جمعاً به مبلغ 100 میلیون روبل به وسیلۀ بانک روسی شعبۀ ایروان چاپ و جایگزین اسکناس های کمیساریای ماورای قفقاز شد. این چک پول ها، که به طور موقت و برای یک دورۀ سه ماهه تا آماده شدن اسکناس های ملی به چاپ رسیده بود، تا سقوط جمهوری ارمنستان در گردش پولی کشور باقی ماند.

چک پول ها طرحی بسیار ساده داشتند و نوشته های روی آنها به زبان روسی بود. تنها نوشته به زبان ارمنی حروف اول نام وزارت اقتصاد جمهوری ارمنستان در وسط چک پول بود. [16]

• 

  پشت چک پول 250 روبلی

• 

  روی چک پول 250 روبلی

• 

  چک پول چاپ شده در 29 مه 1918م

بر روی چک پول ها تاریخ چاپ، شمارۀ ردیف، مبلغ و امضای نخست وزیر و وزیر اقتصاد ارمنستان به زبان روسی به همراه سایر اطلاعات مورد نیاز ذکر و در پشت آن تاریخ انقضا به همراه امضای مسئول و خزانه دار و همچنین بازرس بانک چاپ شده بود.

در پی خروج نیروهای بریتانیا از منطقه، در اوت 1919م، دو جمهوری گرجستان و آذربایجان، که خود را از جانب نیروهای ژنرال دنیکین در خطر می دیدند، برای همکاری با نیروهای بلشویک به توافق رسیدند. این امر سبب آزادی عمل بلشویک ها در کل منطقۀ جنوب قفقاز شد و یک سال بعد عواقب سنگینی را برای هر سه جمهوری به دنبال آورد.

در اوت 1919م، دو هنرمند طراح و نقاش ارمنی به نام های هاکوپ کوجویان و آرشاک فتواجیان برای چاپ اسکناس ملی به اروپا اعزام شدند تا تحت نظارت هیئت سیاسی ارمنستان، که در حال مذاکرات صلح با ترکیه بود، اقدام به چاپ اسکناس های ملی جمعاً به مبلغ یک میلیارد روبل کنند.

با خاتمۀ طراحی اسکناس ها، در مبالغ 50، 100 و 250 روبلی، در اکتبر همان سال، چاپ آنها به شرکت واترلو،[17] در لندن، سپرده شد اما به علت اختلاف نظرهایی که با این شرکت پدید آمد و همچنین وجود مشکلات مالی، فقط 180 میلیون روبل اسکناس، آن هم با تأخیر بسیار، تحویل داده شد که نهایتاً در نیمۀ دوم 1920م وارد گردش پولی کشور شد.

نوشته های روی این اسکناس ها به زبان ارمنی و در آنها از زبان های روسی و فرانسه به منزلۀ زبان دوم استفاده شده است. در قسمت روی هر سه اسکناس نام کشور، تاریخ چاپ، مبلغ به دو صورت عددی و حروفی، شمارۀ ردیف، جملاتی در خصوص پشتوانۀ اسکناس ها و امضای نخست وزیر، آلکساندر خادیسیان و وزیر اقتصاد، گریگور جاقاتیان، به زبان ارمنی نوشته شده است.

• 

  تصویر حجاری شده پرنده اساطیری

• 

  تصویر پرنده ای اساطیری بر روی اسکناس

اسکناس ها با الهام از تاریخ، هنر و به خصوص، معماری ارمنیان طراحی شده و هریک از آنها بیانگر موضوعی متفاوت هستند. همچنین تأثیرپذیری عمیق از حجاری های بناهای آنی[18] در طراحی این اسکناس ها به وضوح دیده می شود.

برای مثال، بر روی اسکناس 100 روبلی، تصویر پرنده ای اساطیری نقش شده، که برگرفته از نقش برجستۀ کلیسای تیگران هوننتس[19] است.

متأسفانه، به علت نابودی بایگانی های مربوط به چاپ این اسکناس ها، پس از سقوط جمهوری ارمنستان، اطلاعات اندکی از طراحان این اسکناس ها در خصوص طرح های به کار رفته، به دست آمده است.

در دو طرف روی اسکناس 50 روبلی، به ابعاد 82 × 126 میلی متر که نسبت به دو اسکناس دیگر طراحی ساده تری دارد، تصویر اژدهای بالدار، برگرفته از داستان های اساطیری ارمنیان و در پشت آن نیز نقوش اقتباس شده از حجاری های بناهای شهر آنی کشیده شده است.

• 

  پشت اسکناس 250 روبلی

• 

  روی اسکناس 250 روبلی

• 

  اسکناس 100 روبلی

• 

  اسکناس 50 روبلی

اسکناس 100 روبلی، دارای ابعاد 90 × 139 میلی متر است. در قسمت پایین روی آن، نماد ارمنستان؛ یعنی، کوه های آرارات و در دو سمت بالای آن، تصویر پرندۀ اساطیری، که پیش تر یاد کردیم، نقش بسته. بقیۀ طرح های روی اسکناس نیز همچون اسکناس 50 روبلی از حجاری های آنی گرفته شده است. در پشت اسکناس و در وسط تزیینات مختلف برگرفته از نقوش هندسی و گیاهی معماری ارمنی، تصویر عقابی قرار دارد که به نشانۀ پیروزی بر دشمن ماری را با شمشیرش به دو نیم کرده است.

نوشته روی اسکناس برای جمع آوری کمک های ارزی

اسکناس 250 روبلی دارای ابعاد 96 × 160 میلی متر است. در قسمت بالای روی آن و در دو سوی نام جمهوری ارمنستان، نقش پرندۀ اساطیری اسکناس 100 روبلی با حالتی دیگر و در دو سوی اسکناس تصویر فرشتگانی که در یک دست مشعلی روشن و در دست دیگر شمشیری دارند نقش بسته. فرشتگان مشعل را، برای روشنایی جهان در بالای سر خود گرفته و شمشیر را به نشانۀ صلح به سمت پایین نگه داشته اند و در زیر پای آنان دشمن شکست خورده به شکل ماری افتاده نقش شده است.

در قسمت پشت اسکناس، تصویر زنی با لباس سنتی ارمنی، در حال نخ ریسی و در سمت راست اسکناس، به ترتیب، سر شیری به نشانۀ قدرت و حکومت و در پایین آن تصویر اژدهای بالدار نقش شده است. در بین طرح های به کار رفته در این سه اسکناس، تصویر زن ارمنی جایگاهی خاص دارد. فتواجیان، طراح آن، در خاطرات خود در مورد این تصویر چنین می گوید: (( با این تصویر قصد داشتم یادآور پیشینۀ تاریخی و فرهنگی ملتم باشم، قصد داشتم پیروزی نور بر ظلمت و نعمت آزادی و جانفشانی را برای حفظ آن نشان دهم. همچنین پیام تلاش بی وقفه برای ساختن کشوری آباد و شکوفا را برسانم)).

فیلی گران اسکناس های جمهوری ارمنستان

از مهم ترین ابزار جلوگیری از جعل اسکناس داشتن ته نقش یا فیلی گران است که این اسکناس ها نیز دارای ته نقشی با طراحی فتواجیان هستند.

تا اواسط قرن بیستم میلادی، پشتوانۀ اسکناس هر کشور مقدار ذخیرۀ طلا و سنگ های قیمتی ای بود که در خزانۀ دولت نگهداری می شد اما از آنجایی که ارمنستان تازه به استقلال رسیده بود فاقد چنین ذخیره ای بود. لذا، دولت با تشکیل کمیته ای مخصوص، اقدام به جمع آوری طلا از ارمنیان خارج از ارمنستان کرد. همچنین برای تشکیل ذخیرۀ ارزی در پشت تعدادی از اسکناس ها جملۀ ((دولت ارمنستان این اسکناس را در قبال اهدای 5، 10 و 25 دلار به اهدا کننده می دهد)) [20] چاپ و اقدام به جمع آوری ارزهای مختلف، به خصوص، دلار آمریکا از طریق نمایندگی های سیاسی خود در دیگر کشورها کرد.

پس از پیروزی نیروهای بلشویک در مناطق غربی روسیه، ارتش یازدهم سرخ، در اوایل آوریل 1920م،کلیۀ مناطق شمالی کوه های قفقاز را تحت نظارت خود در آورد و متعاقب آن در 27 آوریل همان سال، با کمک بلشویک های باکو و نیروهای عثمانی، که ستون فقرات ارتش جمهوری آذربایجان محسوب می شدند این جمهوری را به اتحاد شوروی ملحق کرد و تشکیل جمهوری سوسیالیستی شورایی آذربایجان را اعلام کرد. [21]

با حضور ارتش سرخ در آذربایجان فعالیت بلشویک های ارمنستان و گرجستان شدت گرفت و در 1 مه 1920م بلشویک های آلکساندروپول[22] دست به شورش نظامی زدند و پس از اشغال مرکز حکومتی، استقرار حکومت شوروی را در ارمنستان اعلام کردند اما نیروهای دولتی پس از دو هفته درگیری های خونین موفق شدند اوضاع را تحت کنترل درآورند.

هم زمان با شورش اول ماه مه، در آلکساندروپول، در ارمنستان، در تفلیس و شماری از شهرهای گرجستان نیز همین حادثه رخ داد و طبق قرار، ارتش سرخ، که در مرزهای دو کشور مستقر شده بود، می بایست به کمک شورشیان می شتافت اما به دلیل درگیری ارتش لهستان و شوروی، در 5 مه، دستور اعزام بخش اعظمی از ارتش سرخ به منطقۀ اروپا صادر شد و به این ترتیب، دو کشور ارمنستان و گرجستان موفق شدند کنترل اوضاع را در اختیار گیرند.

در همین اثنا، نیروهای ترکیه، به فرماندهی کاظم قرابکر پاشا، از فرصت به دست آمده استفاده و نیروهای خود را در مرزهای ارمنستان مستقر کردند. این واقعه سبب شد تا زمام امور در مهار شورش بلشویک ها در منطقۀ قراباغ از دست جمهوری ارمنستان خارج شود و با اعلام الحاق این منطقه به شوروی، در 26 مه 1920م، واحدهایی از ارتش سرخ در آنجا استقرار یابند. این وضعیت بحرانی سبب استعفای دولت و تعیین دولت جدید به نخست وزیری هامو اوهانجانیان شد.

طبق توافق صورت گرفته بین آتاتورک و لنین و پس از ارسال کمک های تسلیحاتی و مالی شوروی به ترکیه، از سپتامبر 1920م نیروهای ترکیه دست به تحرکات نظامی در مرزهای غربی ارمنستان زدند که این امر سبب درگیری نیروهای دو طرف و اشغال مناطق مرزی ارمنستان به دست ارتش ترکیه شد. در همین اثنا نیروهای شوروی نیز از حوزۀ رود ارس وارد مناطقی از نخجوان شدند.

در اکتبر همان سال، ارتش ترکیه از مرزهای غربی و ارتش یازدهم سرخ از مرزهای شرقی دست به حملۀ همه جانبه علیه جمهوری ارمنستان زدند و هم زمان بلشویک های داخل کشور نیز باردیگر دست به شورش و سازماندهی اعتصابات عمومی زدند. این مسئله سبب استعفای دولت اوهانجانیان و انتخاب سیمون وراتسیان برای تشکیل کابینۀ جدید شد.

جنگ با دشمن خارجی و هرج و مرج داخلی به سقوط سریع ارزش پول ارمنستان و افزایش بی رویۀ قیمت ها انجامید، تا جایی که در نوامبر 1920م، یک روبل طلای دورۀ کمیساریای ماورای قفقاز ارزشی برابر با 200,000 روبل ارمنستان یافت. این شرایط سبب استعفای اکثر اعضای کابینۀ دولت و ترمیم دولت وراتسیان شد. جدول زیر قیمت برخی از کالاهای مورد نیاز مردم را پیش از شورش ماه مه و افزایش آن در نوامبر 1920م نشان می دهد.(لازم به ذکر است میانگین حداقل درآمد یک خانوار در ماه مه 2000 روبل در ماه بود).

جدول1 مقایسۀ قیمت برخی از اقلام کالاهای ضروری در مه و نوامبر 1920م

نام کالا — ماه می/ روبل — ماه نوامبر/ روبل 
یک کیلوگرم گندم — 214 — 1528
یک کیلوگرم گوشت گوسفند — 550 — 2640
یک عدد تخم مرغ — 22 — 800
یک کیلوگرم نمک — 92 — 7335
یک کیلوگرم کره — 1100 — 15403
یک کیلوگرم صابون — 110 —  2640

نیروهای ترکیه، که با زیر پا گذاشتن پیمان سِور[23] شهرها و روستاهای غرب جمهوری ارمنستان را یکی پس از دیگری اشغال می کردند و دست به کشتار اهالی این مناطق می زدند، دولت ارمنستان را با این واقعیت رو به رو کردند که در صورت ادامۀ جنگ حیات کلیۀ ساکنان کشور به مخاطره خواهد افتاد. لذا، طی مذاکراتی با بوریس لگران،[24] نمایندۀ لنین در منطقه، در 2 دسامبر 1920م، کمیتۀ انقلاب ادارۀ امور کشور را از دولت وراتسیان تحویل گرفت و جمهوری دموکراتیک ارمنستان به جمهوری سوسیالیستی شورایی ارمنستان[25] تغییر یافت.

کمیتۀ انقلاب پس از به قدرت رسیدن، بر خلاف موافقت صورت گرفته، دست به دستگیری و اعدام طرفداران جمهوری و تبعید دسته جمعی فرماندهان و افسران ارتش به مناطق خارج از کشور زد. آنها همچنین اقدام به مصادرۀ اموال منقول و غیر منقول مردم عادی کردند و هرگونه مقاومتی را با اعدام یا تبعید سرکوب ساختند. این وضعیت سبب نارضایتی مردم شد و نهایتاً با استفاده از فرصت درگیری ارتش سرخ با نیروهای جمهوری گرجستان، در 18فوریۀ 1921م، دست به شورش همگانی زدند.

با فرار اعضای کمیتۀ انقلاب از ایروان ادارۀ امور کشور به دست کمیتۀ نجات ملی افتاد و ارمنستان به مدت بیش از یک ماه مجدداً استقلال خود را بازیافت. در این مدت با سقوط تفلیس، در 25 فوریه، ارتش سرخ بار دیگر به ارمنستان حمله کرد اما با مقاومت مردم رو به رو شد تا آنجا که برای اشغال ایروان از توپخانه و سلاح های سنگین استفاده کردند و بالاخره در 2 آوریل ایروان را اشغال و مجدداً حکومت شوروی را در ارمنستان برقرار ساختند.

کمیتۀ انقلاب، پس از تسلط بر اوضاع کشور، در 26 ژوییۀ 1921م، اقدام به چاپ اسکناس با نام جمهوری سوسیالیستی شورایی ارمنستان در مبالغ 5,000، 10,000، 25,000، 100,000، 500,000، 1,000,000 و 5,000,000 روبلی کرد.

• 

  اسکناس 10,000,000,000 روبلی

• 

  اسکناس 50,000 روبلی فدراسیون جمهوری ها

• 

  پشت اسکناس 10,000 روبلی جمهوری سوسیالیستی ارمنستان

• 

  روی اسکناس 5000,000 روبلی جمهوری سوسیالیستی ارمنستان

این اسکناس ها طراحی ساده ای داشتند و به غیر از تعدادی محدود که بر روی کاغذهای ته نقش دار مربوط به دورۀ روسیۀ تزاری چاپ شده، اکثر آنها دارای کاغذهای سادۀ بدون ته نقش  هستند. در این اسکناس ها برای نشان دادن تحقق وعده های داده شده در خصوص حفظ استقلال جمهوری ها، در قالب نظام حکومتی جدید، نوشته های اصلی اسکناس ها به زبان ارمنی و از زبان های روسی، فرانسه، گرجی و ترکی با حروف فارسی به منزلۀ زبان دوم استفاده شده است.

همین وضعیت در چاپ اسکناس های دو همسایۀ دیگر ارمنستان نیز رعایت شده به این صورت که اسکناس های هر دو کشور به زبان خودشان به چاپ می رسید و کمیتۀ انقلابی هر کشور آنها را امضاء می کرد.

پس از آماده شدن اسکناس های جدید، تعویض اسکناس های قبلی شروع شد به این شکل که هر 5 روبل جمهوری سابق را با 1 روبل جدید معاوضه می کردند، که این مسئله به یکباره سبب کاهش یک پنجمی نقدینگی مردم و متعاقب آن افزایش بیشتر فقر عمومی شد.

بر خلاف وعده های داده شده، سه جمهوری سوسیالیستی در 1923م منحل و با اتحاد آنها فدراسیون جمهوری های سوسیالیستی شورایی ماورای قفقاز[26] تشکیل و اسکناس های جدید نیز با این نام چاپ شد.

اسکناس های چاپ شده، که در آنها دیگر نامی از سه جمهوری ذکر نشده، از 1,000 روبل شروع و به 10,000,000 روبل خاتمه می یابد. طرح این اسکناس ها یادآور اسکناس های روسیه تزاری و نوشته های اصلی آنها به روسی است که در آنها از زبان های ارمنی، گرجی و ترکی با خط فارسی، به عنوان زبان دوم، استفاده شده. بر روی اسکناس ها نیز امضای میاسنیکیان ارمنی، مدیوانی گرجی و نریمانوف آذری، به منزلۀ نمایندگان کمیتۀ انقلابی سه ملت منطقه، به چاپ رسیده است.

طی تصمیم شورای مرکزی در مسکو اسکناس های چاپ شده در مدت زمان بسیار کوتاهی با اسکناس های قبلی معاوضه شد. در گرجستان 1 روبل قدیم با 1 روبل جدید، در آذربایجان 100 روبل قدیم با 1 روبل جدید و در ارمنستان هر150 روبل قدیم با 1روبل جدید مورد معاوضه قرار گرفت. همچنین اسکناس های جدید به نسبت جمعیت مردم سه کشور تقسیم نشد؛ یعنی، 76 درصد از کل اسکناس ها به گرجستان، 4/21 درصد به آذربایجان و 6/2 درصد به ارمنستان اختصاص یافت. لذا اعمال نرخ  تعویض اسکناس ها سبب فقیرتر شدن دو کشور آذربایجان و ارمنستان، به خصوص، ارمنستان شد. ابطال اسکناس های قدیمی نیز، که هنوز مقادیر زیادی از آنها در دست مردم ارمنستان باقی مانده بود، سبب تشدید فقر در این کشور شد.

دولت مرکزی از به اجرا گذاشتن چنین سیاست پولی ای در منطقۀ جنوب قفقاز، به خصوص، ارمنستان، سه هدف را دنبال می کرد. اول اینکه می کوشید تا مشکلات سنگین اقتصادی خود را، که بر اثر جنگ های داخلی روز به روز افزایش می یافت، با استفاده از منابع اقتصادی ملل قفقاز کاهش دهد. دوم، سعی در احیای امپراتوری روسیه در قالب نظام حکومتی جدید و وابسته ساختن هرچه بیشتر اقتصاد مردم منطقه به روسیه و سوم اینکه می کوشید تا با افزایش فقر در منطقۀ جنوب قفقاز و شکستن مقاومت مردم، به خصوص، ارمنیان تصمیمات خود را برای جدایی مناطقی از خاک ارمنستان عملی سازد. دولت مرکزی در پی اجرای سیاست های خود و بدون در نظر گرفتن خواسته های مردم ارمنستان با انعقاد معاهدۀ مسکو، در 16 مارس 1921م، با ترکیه، مناطق وسیعی از خاک ارمنستان را به این کشور واگذار کرد. همچنین مناطق مورد اختلاف سه جمهوری را، در دورۀ استقلال، از ارمنستان جدا و به خاک دو کشور همسایه ملحق ساخت.

در 1924م، مجدداً طی تغییراتی سه جمهوری فدرال منحل و جمهوری واحدی در کل منطقۀ جنوب قفقاز به نام جمهوری فدراتیو سوسیالیستی شورایی ماورای قفقاز[27] شکل گرفت که در آن از همان اسکناس های قبلی استفاده می شد.

به دلیل طولانی شدن جنگ های داخلی و اجرای سیاست های غلط اقتصادی وضعیت اقتصادی کل اتحاد شوروی رو به وخامت گذاشت. تأثیرات این وضعیت در اسکناس های چاپ شده برای جمهوری قفقاز، که دارای ارقام نجومی می باشند، به وضوح مشهود است.

اسکناس های جدید که دارای شرایط اسکناس های قبلی هستند، از25,000,000 روبل شروع و به 10,000,000,000 روبل خاتمه می یابند با این تفاوت که در اسکناس های جدید فقط امضای نمایندگان گرجی و آذری دیده می شود و امضای نمایندۀ ارمنی حذف شده است.

 جدول زیر سیر افزایش برابری 1 روبل طلای دورۀ روسیۀ تزاری را با اسکناس های چاپ شده طی 1918 ـ 1924م نشان می دهد:

جدول2 سیر افزایش 1 روبل طلای روسیۀ تزاری نسبت به اسکناس های چاپ 1918ـ 1924م

دورۀ مورد نظر — نسبت یک روبل طلا به اسکناس
کمیساریای ماورای قفقاز — 40 : 1
جمهوری ارمنستان — 1700 : 1
جمهوری سوسیالیستی شورایی ارمنستان — 400000 : 1
جمهوری فدراتیو سوسیالیستی شورایی ماورای قفقاز — 80000000 : 1

با پایان جنگ داخلی، طی اصلاحاتی در نظام پولی کل اتحاد شوروی، در مارس 1924م، تمام جمهوری ها دارای اسکناسی واحد به نام چروونت[28] شدند که هر واحد آن با 10 روبل روسیۀ شوروی و 50000 روبل منطقۀ جنوب قفقاز مورد معاوضه قرار می گرفت.

منابع:

بیات، کاوه. توفان برفراز قفقاز.تهران: مرکز چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، 1380.

وارطانیان، سرگئی. پایتخت های ارمنستان. ایروان: [بی نا]، 1995.

وراتسیان، سیمون. تاریخ جمهوری ارمنستان، تهران: مؤسسۀ آلیک، 1361.

Nercessian, Y.T. Bank notes of Armenia, Special publication. No.6, Los Angles, 1988.

Bank notes of Armenia, Special publication. No.9, Los Angles, 2000.ــــــــــ

http://www.zeno.ru

پی نوشت ها:

1ـ متن سخنرانی شاهن هوسپیان در مراسم بزرگداشت آقای ادیک هوانسیان، مجموعه دار اسکناس، سکه و تمبر. گزارش این مراسم در صفحۀ 209همین شماره ارائه شده است.

2ـ سرگئی وارطانیان، پایتخت های ارمنستان(ایروان: بی نا، 1995)، ص227.

Alexander Kerensky 3ـ

Ozakom 4ـ

Transcaucasian Commissariat 5ـ

لازم به توضیح است که روس ها منطقۀ جنوب قفقاز را ماورای قفقاز می نامیدند. مردم جنوب قفقاز نیز مناطق شمال قفقاز را با این نام می شناختند. در این مقاله منظور ما از ماورای قفقاز منطقۀ جنوب قفقاز است.

Evgenii Gegechkhori 6ـ

Seim 7ـ

Transcaucasian Democratic Federative Republic 8ـ

Anton Ivanovich Denikin 9ـ فرماندۀ ارتش داوطلب روسیه از اکتبر 1917 الی مارچ 1924م که برعلیه ارتش سرخ می جنگید.

Vladikavkaz Railroad Company 10ـ

Brest Litovsk 11ـ

12ـ بر اساس پاراگراف سوم مادۀ چهارم پیمان.

13ـ جنگ های سردارآباد، باش آباران و قره کلیسا.

Friedrich Freiherr Kress Von Kressenstein 14ـ

Erevan branch / ЭРИВАНСКОЕ ОТДВЛЕНIЕ 15ـ

Republic of Armenia Finance Ministry- Ֆհհմ 16ـ

Waterlow and sons 17ـ

18ـ پایتخت ارمنستان از 961 تا 1045م و مرکز علمی و فرهنگی کل منطقه طی 1199 ـ 1236م. امروزه، ویرانه های این شهر بر روی خط مرزی کشورهای ارمنستان و ترکیه و در داخل خاک ترکیه قرار گرفته است.

19ـ کلیسای گریگور مقدس که به نام سازندۀ آن به تیگران هوننس(Tigran Honents) معروف است. دیواره های خارجی این کلیسا، که در شهر آنی قرار گرفته و در 1215 م بنا شده، با حجاری های بسیار زیبا و دیوارهای داخلی آن نیز با نقاشی های دیواری تزئین شده است.

20ـ به ترتیب 5 دلار بر روی اسکناس 50 روبلی، 10 دلار بر روی اسکناس 100 روبلی و 25 دلار بر روی اسکناس 250 روبلی چاپ شده است.

Azerbaijan Soviet Socialist Republic 21ـ

Alexandropol 22ـ گیومری فعلی در خاک جمهوری ارمنستان.

Treaty of Sevres 23ـ

Boris Vasilyevich Legran 24ـ

Armenian Soviet Socialist Republic 25ـ

Federation of Socialist Soviet Republics of Transcaucasia 26ـ

Transcuacasian Socialist Federal Soviet Republic 27ـ

Chervonetz 28ـ

فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 52
سال چهاردهم | تابستان 1389 | 224 صفحه
در این شماره می خوانید: