مقالهٔ تحقیقی زیر مجالی برای پرداختن به ریشه های روابط تاریخی ارمنیان و ایرانیان در محدودهٔ تمدن باستانی مادهاست. لازم به ذکر است در این مقاله سعی شده تنها به بخش هایی پرداخته شود که تاریخ دو تمدن ارمنی و ماد را بنا به هر دلیلی به یکدیگر نزدیک می کند و از بیان تاریخ مفصل ارمنستان در این دوره یا پرداختن به تمدن باستانی مادها خودداری شده است.

اولین اتحادها

مربوط به تمدن اورارتو

درحالی که قبایل مختلف پارسی در حال مهاجرت و اسکان در سرتاسر ایران بودند دولت  جوان اورارتو[1]، که درآغاز قرن نهم ق م اعلام موجودیت کرده بود، در اندک زمانی موفق شد محـدودهٔ خـود را تـا رودخانهٔ فرات، دریـاچـهٔ وان و رودخـانـهٔ ارس گسترش دهد.

با ورود پارسیان به ایران و استقرار آنها در سرحدات این دولت نوپا برخوردهای تاریخی میان این دو دولت به صورت جنگ یا پیمان صلح و اتحاد آغاز شد. به جرئت می توان گفت اولین برخورد تاریخی دولت اورارتو با دولت ماد در زمان روسای اول[2] صورت گرفته است. روسای با درایت سیاسی خاصی که داشت با کمک رؤسای مختلف قبایل کوچک و بزرگ موفق به برقراری پیوند میان آنان شد[3] و پس از آن اقدام به ایجاد اتحادیه ای قوی کرد. او مخصوصاً با این کار قصد داشت سدی در برابر حملات دولت آشور، که بزرگ ترین قدرت آن زمان بود، به وجود آورد. این سیاست روسای مورد توجه تعدادی از رهبران قبایل ماد قرار گرفت که از آن میان دیااکو[4] نخستین کسی بود که به تقلید از روسای نقشه وحدت ماد را در میان قبایل خویش مطرح کرد. پس از این اقدام، روسای برای آنکه موقعیت خود را در برابر حملات آشوری ها مستحکم کند مصمم به ایجاد اتحادی میان اورارتو و قبایل دیگر شد. بنابراین، پس از حمله به دیگر قبایل نخست آنها را مطیع و سپس، اقدام به ایجاد اتحاد میان دولت خود و آنان کرد که از جملهٔ آنها می توان به اتحاد میان او و دیااکو، که در اصل اولین اتحاد میان دو تمدن باستانی اورارتو و ماد است، اشاره کرد.[5]

از مهم ترین مسائلی که دولت اورارتو و دولت ماد، پس از اتحاد با اورارتو، با آن روبه رو بودند مسئلهٔ قدرت و اندیشهٔ توسعهٔ ارضی آشوریان بود. بر این اساس دولت آشور گاه و بی گاه سرزمین های مجاور را مورد حمله قرار می داد و با اتحاد قبایل مختلف ماد و اورارتو مادها نیز جزو اهداف مستقیم آشوریان قرار گرفتند و با حملهٔ سارگن، پادشاه آشور، به ماد تعدادی از رؤسای قبایل ماد مطیع آنان شدند. از آنجایی که آشور و اورارتو دولت های قدرتمند ناحیه بودند لذا بین آنها رقابت چشمگیری وجود داشت. بنابراین، پس از حملهٔ آشوریان مادها برای جلوگیری از حملهٔ احتمالی روسای، فرمانروای اورارتو، تصمیم گرفتند با او وارد مذاکره و برای حفظ موقعیتشان در برابر اورارتو بار دیگر با این دولت متحد شوند. به این منظور، دیااکو خود را مجدداً متحد اورارتو اعلام کرد و برای جلب اطمینان آنها پسر خود را گروگان نزد ایشان فرستاد. به دنبال این اتحاد سارگن، پادشاه وقت آشور، بلافاصله عکس العمل نشان داد. به قبایل ماد حمله کرد و به این ترتیب اتحاد میان مادها و اورارتو درهم شکست 4و با این اتفاق اولین برخوردهای تاریخی ارمنیان و مادها نیز در ابتدای شکل گیری دولت ماد پایان یافت.

یک مادی،از روی نقش برجسته آشوری

اورارتو تحت سلطۀ مادها

با تورق صفحات زمان به قصد یافتن ریشه هایی که تاریخ ماد را با تاریخ ارمنستان پیوند دهد به دورهٔ فرمانروایی یکی دیگر از پادشاهان ماد؛ یعنی، کیاکسار[6]برمی خوریم. در این زمان، مادها موفق شده بودند حکومتی قدرتمند تشکیل دهند و پایتخت آنها، هگمتانه، از مراکز با عظمت تمدن آن زمان محسوب می شد. مادها تبدیل به قدرتی نیرومند در برابر آشوریان شده بودند و قصد داشتند علاوه بر حمله به آشور بسیاری دیگر از دولت های همسایه را مطیع خویش سازند.[7] بر این اساس و بر مبنای آنچه در کتیبه های بابلی آمده بین سال های 610 ـ 609 ق م پایتخت باستانی اورارتو؛ یعنی، شهر توشپا را تسخیر کردند.[8] تقریباً در حدود 590 ق م مادها به دشت آرارات وارد و با کمک قبایل محلی موفق به فتح تمامی شهرهای مهم و مراکز اداری و نظامی اورارتو شدند. پس از آن در اندک زمانی کل سرزمین های متعلق به دولت اورارتو را به تصرف خود درآوردند و در نهایت، این دولت به دست دولت ماد از صحنهٔ تاریخ حذف شد.[9]

ارمنیان مخالف دولت ماد

مخالفت ها و مبارزات ارمنیان در برابر مادها در طول تاریخ مطلبی جالب توجه است که برای مطالعه دربارهٔ آن می توان به اطلاعاتی که برخی از منابع ارمنی و یونانی ارائه داده اند مراجعه کرد. اگرچه این مطالب چندان کامل و کافی به نظر نمی رسند تنها اسنادی هستند که در حال حاضر در این مورد وجود دارند. این مطالب را می توان در آثار مربوط به گزنفون، مورخ یونانی و موسس خورناتسی[10] ارمنی یافت.

بنا بر آنچه موسس خورناتسی آورده، در جنگ های میان دو دولت اورارتو و آشور، ارمنیان نه تنها همواره متحد مادها بوده اند بلکه روابط بسیار نزدیک و محکمی نیز میان آنها برقرار بوده اما این روابط نزدیک بر اساس آنچه که گزنفون می گوید چندان به درازا نمی کشد زیرا ابتدا کیاکسار و پس از او اژدهاک[11]، آخرین پادشاه ماد، به منظور مطیع ساختن حکومت وقت ارمنستان به این سرزمین حمله کردند. یرواند اول[12]، پادشاه ارمنستان، که چاره ای جز مقابله با مادها نداشت سرانجام شکست خورد و مطیع دولت ماد شد. او همچنین پذیرفت که سالیانه خراجی معین به دولت ماد پرداخت کند و به هنگام جنگ نیز بخشی از نیروهای نظامی خود را در اختیار اژدهاک قرار دهد.

حجاری مربوط به تمدن مادها که نشان دهنده یک صحنه مذهبی است

گزنفون در ادامه می گوید پس از مدتی پادشاه ارمنستان از اختلاف به وجود آمده میان مادها و بابلی ها استفاده و از پرداخت خراج خودداری کرد و دست به شورش علیه دولت ماد زد. پس از این واقعه، اژدهاک فرمانده سپاه خود، کوروش[13]، را به منظور سرکوبی این شورش به ارمنستان اعزام کرد.

کوروش به سرعت پیشروی کرد و به دژ مقر اقامت خاندان پادشاهی نزدیک شد. یرواند با شنیدن خبر پیشروی کوروش پسر کوچک خود، شاوارش، را به همراه بخشی از خزانهٔ سلطنتی به مکانی امن فرستاد اما با درایتی که کوروش به خرج داد هم پادشاه ارمنستان و هم خاندان او به اسارت قوای ماد درآمدند. سرانجام با وساطت تیگران، ولیعهد یرواند اول، که از دوستان نزدیک کوروش بود، پیمان صلحی میان آنان منعقد شد.[14]

ادامهٔ حضور مادها در صحنهٔ تاریخ چندان به درازا نکشید زیرا پارسیان به رهبری کوروش از ضعف به وجود آمده در ساختار درونی دولت ماد استفاده کردند و علیه آنان شوریدند.[15]

به دنبال این وقایع، پادشاهان ارمنستان، ابتدا یرواند و پس از او جانشینش تیگران، در کنار کوروش قرار گرفتند و با بستن پیمان اتحادی با او بار دیگر مخالفت خود را نسبت به دولت ماد ابراز کردند. اژدهاک سعی کرد با کشتن تیگران به این اتحاد پایان دهد اما موفق نشد. در نتیجه تیگران نیز به همراه لشگریانش به جنگ علیه مادها پرداخت و او را شکست داد. در خلال این جنگ ها اژدهاک کشته شد و با مرگ او دولت ماد به پایان رسید.

بر اساس برخی روایات داستانی ارمنی، که البته استناد تاریخی ندارد، این تیگران پادشاه ارمنستان بود که موفق به کشتن اژدهاک و شکست او شد اما اینکه تیگران به منزلهٔ یکی از متحدان کوروش در جنگ های او علیه مادها شرکت می کرده مطلبی است که مدارک تاریخی موجود آن را کاملاً به اثبات می رسانند.[16]

به این ترتیب، با انقراض دولت ماد، حوادث تاریخی مشترک میان ارمنستان و ایران در این دوره به پایان می رسد اما تاریخ این دو ملت پس از این دوره شاهد نمونه هایی بسیار از این گونه مشترکات است.

منابع:

بهمنش. تاریخ ملل قدیم آسیای غربی. تهران: دانشگاه تهران،1347 .

پارسامیان و دیگران. تاریخ ملت ارمنی. ایروان: انتشارات علمی ارمنستان،1963 .

پیرنیا، حسن. ایران باستان. تهران: نشر علم،1345، ج1 ـ 3.

پیوتروفسکی، ب. تاریخ اورارتو. ترجمهٔ عنایت الله رضا. تهران: بنیاد فرهنگ ایران،1348 .

دیاکونوف، میخاییل. تاریخ ماد. ترجمهٔ کریم کشاورز. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب،1345 .

گیرشمن، ر. ایران از آغاز تا اسلام. ترجمهٔ محمد معین. تهران: علمی و فرهنگی،1372 .

ممتحن، حسینعلی. کلیات تاریخ عمومی. تهران: دانشگاه شهید بهشتی،1370، ج3 .

پی نوشت ها:

1- اورارتو نام حکومت باستانی ارمنستان است که در نتیجهٔ اتحاد نواحی مختلف ناییری در اوایل قرن نهم ق م به وجود آمد. البته، لازم به ذکر است در سنگ نبشته های کهن فرمانروایان اورارتو خود را پادشاهان ناییری (اقوام ساکن این سرزمین) نامیده اند اما از نیمهٔ قرن نهم ق م در کتیبه های آشوری به جای ناییری به نام دولت اورارتو برخورد می کنیم (نک: حسینعلی ممتحن، کلیات تاریخ عمومی[تهران: دانشگاه شهید بهشتی،1370]، ج3، ص 475 و476).

2- روسای اول (735- 713ق م) از پادشاهان اورارتو و جانشین ساردوری دوم بود. او شهر توشپا را پایتخت خود قرار داد و استحکامات بسیاری در این شهر و دیگر نقاط اورارتو برپا کرد (نک: پیوتروفسکی، تاریخ اورارتو، ترجمهٔ عنایت الله رضا[تهران: بنیاد فرهنگ ایران،1348]، ص42).

3- بهمنش، تاریخ ملل قدیم آسیای غربی (تهران: دانشگاه تهران،1347)، ص325.

4- هرودوت از او با نام دیوکس نام برده و وی را مؤسس دولت ماد دانسته.

5- ر. گیرشمن، ایران از آغاز تا اسلام (تهران: علمی و فرهنگی،1372)، ص 94و95 .

6- دیاکونوف، تاریخ ماد، ترجمهٔ کریم کشاورز (تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1345)، ص45 .

7- در پارسی باستان نام او هووخ شتره آمده است.

8- حسن پیرنیا، ایران باستان (تهران: نشر علم، 1345)، ج1، ص181ـ 178.

9- دیاکونوف، همان، ص388.

10- برخی محققان معتقدند این پایان کار دولت اورارتو نبوده و این دولت تا 590 ق م و تا زمان حکومت روسای سوم به حیات خود ادامه داده است.

11- خورناتسی در میان محققان پارسی زبان به موسی خورنی (موسی خورن) معروف است.

12- آستیاگس در منابع یونانی.

13- پادشاهی از سلسله یرواندیان، مهم ترین دولت تشکیل شده پس از فروپاشی اورارتو که سهم بزرگی از ثروت و دستاوردهای آن را به ارث برده بود و در این زمان بزرگ ترین قدرت ارمنستان را تشکیل می داد.

14- او در اصل پارسی و از خاندان هخامنشیان بود و سلسله ای را به همین نام تأسیس کرد.

15- پارسامیان و دیگران، تاریخ ملت ارمنی (ایروان: انتشارات علمی ارمنستان،1963)، ج1، ص125 ـ 127.

16- گیرشمن، همان، ص136.