آگاتانگِقوس از نخستین مورخان ارمنی است. اثر او به نام «تاریخ آگاتانگِقوس» در قرون میانی به زبان‌های یونانی، عربی، گرجی، حبشی (اتیوپیایی)، لاتین، اسلاوُنی (زبان قدیم کلیسائی روس) و غیره ترجمه شده و نشر جهانی یافته است.

نخستین اطلاع موثق دربارۀ آگاتانگقوس را «قازار پاربه‌تسی» مورخ ارمنی قرن پنجم میلادی بدست می‌دهد. وی در نخستین سطرهای کتاب تاریخ خود از محتوای تاریخ آگاتانگقوس سخن می‌گوید و از آن به عنوان «کتاب گریگوریس» نام می‌برد. در کتاب تاریخ «سه‌به‌ئوس» مورخ ارمنی قرن هفتم میلادی نیز از این اثر به همین نام یاد می‌شود. بعدها، مورخان و مؤلفان هنگام اشاره به این کتاب دیگر یادی از نام «کتاب گریگوریس» نمی‌کنند و آن را صرفاً «آگاتانگقوس» می‌نامند که به زبان یونانی به معنی «فرشتۀ خیر» است.

تاریخ آگاتانگقوس از اولین آثار مکتوب ارمنی و نخستین اثری است که «تاریخ ارمنستان» خوانده می‌شود. این کتاب به عنوان مهم‌ترین منبع تاریخی قرن سوم و اوایل قرن چهارم میلادیِ تاریخ ارمنیان از ارزش والائی برخوردار است و با آنکه سرشار از عناصر داستانی و شرح احوال قدیسان است، اسناد معتبر تاریخی نیز جای ویژه‌ئی در آن دارد.

تاریخ آگاتانگقوس شامل دوره‌ئی از تاریخ ارمنستان است که پادشاهی در دودمان اشکانی ارمنستان موروثی شده بود (بعد از سلطنت واقارش «بلاش» دوم ۱۹۸-۱۸۶) و ارمنستان در برابر تهاجمات و تجاوزات ساسانیان مبارزه می‌کرد تا آنکه سرانجام تیرداد سوم (۳۳۰-۲۸۷) موفق شد حکومتی نیرومند در ارمنستان ایجاد کند[۲].

مضمون کلی کتاب چنین است:

«پادشاهان اشکانی ارمنستان در برابر توطئه‌ها و تجاوزات ساسانیان سرسختانه مبارزه می‌کردند. اردشیر ساسانی اردوان پنجم اشکانی را به قتل می‌رساند و صاحب تاج و تخت او می‌شود. خسرو پادشاه ارمنستان سال‌های سال بر ضد اردشیر ساسانی پیروزمندانه می‌جنگد. اردشیر بر آن می‌شود که با توطئه و نیرنگ خسروشاه ارمنستان را به قتل رساند و «آناک» پارتی را به این کار می‌گمارد. آناک به ارمنستان می‌رود و با جلب اعتماد و صمیمیت خسرو، شاه را می‌فریبد و به هنگام شکار او را به قتل می‌رساند. «ناخارار»ها یعنی امرای ارمنی که از قتل شاه به خشم آمده بودند، دودمان آناک را از دم تیغ می‌گذرانند. اردشیر نیز با تسلط بر ارمنستان خاندان خسرو را نابود می‌کند. از این دو خاندان تنها دو کودک جان سالم بدر می‌برند. تیرداد، فرزند خسرو و گریگور، فرزند آناک که آنان را به قلمرو روم می‌برند. تیرداد پس از رسیدن به سن رشد به یاری قیصر روم به ارمنستان برمی‌گردد و صاحب تاج و تخت پدر می‌شود. اما گریگور که در قیساریه به آیین و آموزش مسیحی پرورش می‌یافت برآن می‌شود که به کفارۀ گناه پدر به خدمت تیرداد درآید.

گریگور در ارمنستان به اشاعۀ دین مسیح می‌پردازد و به همین علت لقب «روشنگر» دریافت می‌کند. تیرداد پادشاه ارمنستان که نمی‌تواند او را از دین جدید باز دارد پس از زجر و شکنجۀ بسیار گریگور را در «آرتاشات» به سیاه‌چال (خور ویراب) می‌افکند.

در این زمان، گروهی از راهبه‌های مسیحی که در سرزمین‌های غربی مورد آزار و پیگرد بودند به سرزمین ارمنستان (هایک بزرگ) روی آورده در چرخشت‌های تاکستان‌های اطراف «واقارشاپات» پایتخت ارمنستان پناه می‌جویند. تیرداد اشکانی پادشاه ارمنستان وصف زیبائی یکی از راهبه‌ها به نام «هریپسیمه» را می‌شنود و بر آن می‌شود که او را به همسری برگزیند. راهبۀ متعصب دست رد بر سینۀ شاه بت‌پرست می‌زند. او را به زور به قصر می‌برند ولی راهبه مقاومت می‌کند و می‌گریزد. به فرمان شاه خشمگین «هریپسیمه» زیبارو و دیگر راهبه‌ها به شهادت می‌رسند.

با وجود این، ماجرای مقاومت و مرگ راهبه شاه را عمیقاً دگرگون می‌کند. پس برای رهائی از اندوه به شکار می‌رود ولی دچار سانحه می‌شود، از مرکب به زیر می‌افتد و به هیئت گراز درمی‌آید. درمان شاه فقط به دست گریگور روشنگر میسر می‌شود. شاه سرانجام به دین مسیح می‌گرود و گریگور را به سمت پیشوای دینی ارمنیان منصوب می‌کند».

تاریخ آگاتانگقوس با هدف مشخصی به رشتۀ تحریر درآمده است. این کتاب نخستین اثر مهم ادبی است که گرایش‌های روحانیون ارمنی را بیان می‌دارد و با تأکید بر استقلال کلیسای ارمنی از یونانیان و آشوریان، همچون سلاحی برای مقابله با تأثیر بیگانگان به کار گرفته شده است.

تاریخ آگاتانگقوس همچنین منبع مهمی برای بررسی اعتقادات پیش از مسیحیت ارمنیان به شمار می‌آید. این کتاب نشان‌دهندۀ چگونگی اقدامات گریگور روشنگر در نقاط مختلف کشور برای انهدام بتکده‌ها و تبدیل آن‌ها به کلیساهاست.

مطالب نسخۀ ارمنی تاریخ آگاتانگقوس که در دسترس ماست در پنج فصل ارائه شده است؛ فصل اول: خسرو و تیرداد، فصل دوم: شرح احوال گریگور، فصل سوم: شرح احوال راهبه‌ها، فصل چهارم: موعظه و رؤیای گریگور، فصل پنجم: پذیرش مسیحیت در ارمنستان.

تاریخ آگاتانگقوس با بهره‌گیری از منابع و مآخذ مختلف نوشته شده است. در آن واقعیت‌های تاریخی و افسانه‌ها بهم در آمیخته‌اند. از نظر ارزش تاریخی پذیرش دین مسیح در ارمنستان دارای اهمیت ویژه است. دربارۀ اسطوره‌های کهن ارمنی، دودمان امیران (ناخارارها) و اطلاعات طبیعی و جغرافیایی مطالب سودمندی در این کتاب وجود دارد.

تاریخ آگاتانگقوس از ارزش ادبی نیز برخوردار است. شرح و وصف زندگی و شخصیت خسرو و بخصوص تیرداد سرشار از عناصر داستانی و تصاویر بدیع است. گفتگوها و نقل روایت‌ها همراه با ارائۀ تصاویر زنده و زیبا به این اثر ارزش هنری بخشیده است.

بررسی علمی تاریخ آگاتانگِقوس در قرن هجدهم میلادی با چاپ ترجمۀ یونانی و ویرایش لاتین آن آغاز شد.نخستین بررسی تطبیقی نسخۀ موجود در این اثر به زبان ارمنی، در سال ۱۸۳۵ در ونیز منتشر شد. نفوذ اندیشۀ تحلیلی در ارمنی شناسی، مطالعات و تحقیقات آتی را در مورد این اثر پی‌ریزی کرد.ترجمۀ یونانی تاریخ آگاتانگقوس در نشر آن تقش اساسی داشته است. زیرا، چنانکه به تحقیق ثابت شده، همۀ ویرایش‌های دیگر این اثر به زبان‌های مختلف از ترجمۀ یونانی صورت گرفته است.از تاریخ آگاتانگقوس نزدیک به سی نسخۀ دستنویس بجا مانده است که بیش از بیست نسخۀ آن در «ماتناداران» ایروان نگهداری می‌شود.

قدیمی‌ترین دستنویس موجود این اثر به مجموعۀ کتاب‌های خطی حوزۀ مذهبی-فرهنگی «مخیتاریان» وین تعلق دارد که در قرن نهم میلادی تحریر شده است و در آن فصل آخر کتاب یعنی فصل مربوط به پذیرش دین مسیح در ارمنستان وجود ندارد.در «ماتناداران» ایروان چندین نسخۀ خطی متعلق به قرن سیزدهم میلادی از تاریخ آگاتانگقوس موجود است که در میان آن‌ها نسخۀ خطی نوشته شده به سال ۱۲۵۴ میلادی در پاریس، دارای ارزش ویژه‌ئی است.

نخستین چاپ تاریخ آگاتانگقوس به زبان ارمنی به سال ۱۷۰۹ میلادی در قسطنطنیه انجام شد. بر مبنای این چاپ و یک نسخۀ خطی بدون تاریخ نگارش، چاپ دوم این اثر باز در قسطنطنیه صورت گرفت.نسخۀ چاپ شده به سال ۱۸۳۵ در ونیز، نخستین بار بر مبنای مقایسه و مقابلۀ چندین نسخه صورت گرفت و چاپ‌های بعدی (در ونیز و تفلیس) تجدید چاپ نسخۀ مذکور بوده است.

علاوه بر ترجمه‌های متعددی که در قرون میانی از تاریخ آگاتانگقوس صورت گرفته‌اند، در قرن گذشته نیز این کتاب از زبان قدیم ارمنی به زبان‌های ایتالیائی و فرانسه ترجمه شد. ترجمۀ ایتالیائی توسط روحانیون ارمنی حوزۀ مذهبی-فرهنگی «مخیتاریان» ونیز و ترجمۀ فرانسه توسط «و. لانگلوآن» و با همکاری حوزۀ مذهبی-فرهنگی «مخیتاریان» ونیز انجام شده است. در هر دوی این ترجمه‌ها بخش‌های زیادی از مطالب و محتوای مذهبی کتاب حذف شده است.

اصل کتاب تاریخ آگاتانگقوس به زبان ارمنی قدیم (گرابار) است. در واقع این کتاب به زبان کلاسیک گرابار که در قرن پنجم میلادی (معروف به «قرن طلائی») رایج بوده نگاشته شده و جزو آن کتاب‌هایی است که تا سال ۴۶۰ میلادی نوشته شده‌اند.تاریخ آگاتانگقوس نخستین اثر از یک سلسله کتاب‌های تاریخی است (آگاتانگقوس، پاوستوس بیوزاند، یقیشه، قازار پاربه‌تسی، سه‌به‌ئوس، قِوُند و دیگران) که در آن‌ها هر مورخ، تاریخ خود را تقریباً از جائی ادامه می‌دهد که مورخ قبلی در آنجا متوقف شده است.بررسی و تحقیق دربارۀ «تاریخ ارمنستان» آگاتانگقوس هنوز به پایان نرسیده است. هنوز می‌توان بر اساس نسخه‌ها و ویرایش‌های جدیدتری که هر از گاهی به زبان‌های مختلف در بین مجموعه‌های خطی جهان یافت می‌شود سخن تازه‌تری بیان کرد.

کوتاه شده از کتاب: نام‌آوران فرهنگ ارمنی-قرن‌های ۵ تا ۱۸ میلادی، مرکز بررسی ارمنی‌شناسی دانشگاه دولتی ایروان، انتشارات دانشگاه ایروان، ۱۹۷۶، ص ۲۷ تا ۳۴. (به زبان ارمنی).

دربارۀ نویسنده

آرام دِر قِِوندیان (متولد ۱۹۲۸ میلادی، قاهره) دانشمند تاریخ و مأخذشناس بنام جمهوری ارمنستان است. در سال ۱۹۵۴ از دانشگاه ایروان، بخش خاورشناسیِ دانشکده علوم انسانی فارغ‌التحصیل شده، سپس به اخذ درجۀ دکترا (۱۹۷۳) و عنوان پروفسور (۱۹۸۳) نائل شده است. در سال ۱۹۸۱ عهده‌دار مدیریت بخش مأخذشناسی شرقی انستیتوی خاورشناسی آکادمی علوم جمهوری ارمنستان شد. در زمینه روابط سیاسی و فرهنگی ارامنه – اعراب در قرون میانی پژوهش‌های علمی انجام داده و به ترجمۀ منابع عربی دربارۀ ارمنیان و ارمنستان دست زده است. «کتاب تاریخ» اثر مورخ قرن پنجم ارمنی «قِوُند» و «تاریخ آگاتانگقوس» را از زبان کهن (گرابار) به زبان ارمنی امروزی ترجمه کرده و همراه با معرفی نویسندگان و شرح مطالب و پی‌نویس‌های ضروری به ترتیب در سال‌های ۱۹۸۲ و ۱۹۸۳ به چاپ رسانیده است.

پی‌نوشت‌ها:

۱-در کتاب‌های فارسی نام آگاتانگقوس (Agathangeghos) به گونه‌های متفاوت آورده شده است:

— در «ارمنیان» نوشتۀ سیرآرپی درنرسسیان ترجمۀ مسعود رجب‌نیا، مرکز نشر فرهنگی آسیا، ۱۳۵۷: آگاثانگلوس Agathangelus.

— در «تاریخ ارمنستان» نوشتۀ هراند پاسدرماجیان، ترجمۀ محمد قاضی، نشر تاریخ ایران، ۱۳۶۶، آگاتانگه Agathange.

— در پیشگفتار «صد سال شهر ارمنی» تدوین و ترجمۀ احمد نوری‌زاده، نشر چشمه، ۱۳۶۹ تلفظ ارمنی آگاتانگقوس حفظ شده است.

— در دورۀ تاریخ ایرانِ باستانِ مرحوم حسن پیرنیا (مشیرالدوله)، که با استفاده از منابع غربی تدوین شده بارها سخن از مورخان ارمنی به میان آمده است. در بخش منابع تاریخ مشرق قدیم، بخشی نیز به مورخان و نویسندگان ارمنی اختصاص یافته است که در آن درباره آگاتانگقوس مطلب زیر با عنوان «آگاتانژ» (Agathange) ارائه شده است:

«… اسم یونانی او «آگاثاگ‌گلُس» (Agathagglos) است و تصور می‌کنند که اصلاً یونانی و ساکن یکی از نواحی غربی ارمنستان، مجاور روم شرقی، بوده. این مورّخ که منشی تیرداد (درتاد) دوّم پادشاه ارمنستان بود، تاریخ این مملکت را نوشته و از وقایعی صحبت می‌کند که از ۲۲۶ تا ۳۳۰ میلادی روی داده. تاریخ او به زبان ارمنی و یونانی نوشته شده و اختلافاتی بین دو نسخه مزبور دیده می‌شود. بعلاوه چیزهائی در هر دو نسخه بعدها داخل کرده‌اند، زیرا در بعض جاها از کسانی مذاکره می‌شود که تقریباً ۱۵۰ سال بعد از مورخ مزبور می‌زیسته‌اند. بنابراین بعضی تردید دارند که این نوشته‌ها از خود آگاتانژ باشد و گمان می‌کنند که یک شخص مسیحی، در اوایل قرن پنجم، هر دو نسخه را انشاء و تغییراتی در اصل نوشته‌های آگاتانژ داده. بهر حال نوشته‌های او در میان یونانیها و کلدانیها و مصریها و اعراب معروف بود. سالنامه‌نگاری هم موسوم به «سِبه‌اُس» (Sebeos) در قرن هفتم قطعه‌ای راجع به تاریخ ارمنستان نوشته، که به آگاتانژ نسبت داده. اگرچه نویسندۀ مزبور در قسمتی از کتاب خود از شخصی صحبت کرده که ۶۳ سال بعد از تیرداد می‌زیسته و بنابراین این قسمت نباید از آگاتانژ باشد. با وجود این نوشته‌های مزبور را هم در جزو منابع تاریخ ارمنستان بشمار می‌آورند، زیرا اطلاعاتی می‌دهد که موسی خورنی در آن باب ساکت است.»

۲-پس از سرنگونی دودمان اشکانی در ایران (سال ۲۲۶ م) دودمان اشکانی ارمنستان تا سال ۴۲۸ م به حکومت ادامه می‌دهد و در این مدت همواره زیر فشار و تجاوز شاهان ساسانی قرار می‌گیرد. اولین شاه این دودمان تیرداد اول برادر کوچکتر بلاش اول اشکانی پادشاه ایران بود که به سال ۵۲ م به یاری لشکریان پارتی-ارمنی به پادشاهی ارمنستان رسید.