در عرصۀ ادبیات ارمنی استاد بزرگ آوتیک ایساهاکیان، بیش از همه مجذوب فلسفه، فرهنگ و ادیان شرق بوده است. شرق کهن برای او سرچشمۀ پایان‌ناپذیر حکمت و آیینۀ جادوئی هستی انسان بود. آیین بودا، فلسفۀ چین باستان و هند و فرهنگ لطیف مردمی آنها، آثار و اندیشه‌های اندیشمندان بزرگ جهان و سرنوشت غالباً تلخ آنان مضامین بسیاری از افسانه‌ها، حکایات و منظومه‌های ایساهاکیان را تشکیل می‌دهند. در این آثار او با استادی تمام به تجسم موضوعات نورد علاقه‌اش یعنی انساندوستی، از خودگذشتگی، همدردی با بینوایان و نیز آرمان نجات بشر از طریق خودشناسی و رسیدن به درجات متعالی تکامل انسانی پرداخته است. ایساهاکیان در منظومۀ معروف خود به نام «ابوالعَلاء معرّی» اعتراض پراحساس و شاعرانۀ خود را به جهانیان اعلام داشته است.

فرهنگ پربار ایران و چهره‌های جاویدان آن در روح و قلب ایساهاکیان، انعکاس عمیق یافته است. شاعر، در حکایات «مناظرۀ عمر خیام با پروردگار» و «آخرین بهار سعدی» با برداشت از زندگی شاعران نابغۀ ایرانی، تفکرات، اندیشه‌ها و فراز و نشیب‌های احوال خود را بیان داشته است.

آوتیک ایساهاکیان، دربارۀ تاریخ، اساطیر و ادیان شرق باستان تفکر بسیار کرده است. وی در یکی از یادداشت‌های خود که در حدود یکصد سال پیش، به سال ۱۸۹۶ نگاشته است اشاره‌هائی دارد به این که حضرت عیسی (ع)، زردشت، بودا، لائوتسه و کنفوسیوس، موسی (ع) و سقراط مورد ستایش عمیق او هستند. او در همان سال نوشته است: «محمد (ص)، عیسی (ع) و موسی (ع) همانا یک نفرند».

در مطالعات «شرقی» ایساهاکیان، قرآن، کتاب مقدس مسلمانان دارای مقام ممتازی بوده است. این موضوع را ایساهاکیان در یک نقد کوتاه، به مناسبت ترجمه قرآن به زبان ارمنی، در شماره ۲۳۴ نشریه «هوریزون» ]افق[ به تاریخ ۲۲ اکتبر ۱۹۱۰ مطرح کرده است. این مقاله که در حدود هشت دهه پیش به چاپ رسیده گمان می‌کنم هنوز هم تازگی خود را حفظ کرده است و بیانگر نظر متفکر بزرگ ارمنی در مورد کتاب مقدس مسلمانان است.

دکتر لِون گیراگوسیان

(دکترای زبان و ادبیات ارمنی)

اینک ترجمۀ مقالۀ یاد شدۀ آوتیک ایساهاکیان از نظر خوانندگان می‌گذرد:

«قرآن»، ترجمه از عربی به ارمنی: آبراهام امیرخانیان، وارنا (بلغارستان)، چاپخانۀ ت. تودوروف، ۱۹۰۹م، ۶۰۶ صفحه، ۳ روبل.

امسال در شهر وارنای بلغارستان، ترجمۀ قرآن ]به زبان ارمنی[ از متن عربی منتشر شده است.

ترجمۀ قرآن کاری ماندنی و عظیم در ادبیات ارمنی است، بویژه آنکه این ترجمه بوسیله شخصی آگاه، همچون آبراهام امیرخانیان انجام گرفته است.

امیرخانیان در میان ارمنیان چهره‌ئی سرشناس است. او مدت مدیدی به عنوان مبلغ کلیسای انجیلی، در ترکیه، ایران، قفقاز و فنلاند فعالیت کرده است و به خاطر عقایدش مورد آزار و ستم قرار گرفته و به سیبری تبعید شده است.

امیرخانیان از سال‌های نَوَد در شهر وارنا زندگی می‌کند و در آنجا مدرسه‌ئی دایر کرده است. با ترجمۀ او کتاب مقدس (عهد عتیق) به زبان‌های ارمنیِ شرقی و ترکی انتشار یافته است. او به زبان‌های ارمنی کهن و معاصر، تُرکی، عربی، فارسی، عبری، یونانی، آلمانی، انگلیسی، روسی، سوئدی و بلغاری تسلط کامل دارد. کار چنین زبانشناس بزرگی را باید ارج نهاد.

البته ما توان نقد ترجمۀ او را نداریم، ]با وجود این[ با پوزش باید بگوییم که دو ترجمۀ آلمانی و یک ترجمۀ روسی قرآن را که در اختیار داشتیم با صفحاتی از ترجمۀ ارمنی آن مقایسه کردیم و ترجمۀ ارمنی را بسیار موفق یافتیم.

زبان امیرخانیان روان است ]اگرچه[ شیوۀ نگارش او کاملاً امروزی نیست. گفتنی است که این ترجمه به زبان ارمنی معاصر می‌باشد.

قرآن برای ما کتاب بی‌اندازه مهمی است، نیاز به آن از دیرباز احساس می‌شد. اگرچه گذشتگان ما ترجمه‌هایی از قرآن را به زبان ارمنی کهن در اختیار داشته‌اند ولی به چاپ نرسیده است. حال آنکه، برای ما ارمنی‌ها، که قرن‌ها به گونه‌ئی جدایی‌ناپذیر در کنار مسلمانان زندگی کرده‌ایم و خواهیم کرد، آشنایی با قرآن دارای اولویت و ضرورت بوده است، چرا که زندگی معنوی هموطنان مسلمان ما و جهان اخلاقی آنان بر قرآن استوار است.

اکنون این خلاء بزرگ به همت و تلاش قابل تقدیر این پیر گرانمایه پُر شده است.

چاپ کتاب بر روی کاغذ اعلاء و بدور از اشتباهات و لغزش‌هاست.

آ. ایساهاکیان

از نشریۀ خاورشناسی «ایران‌نامه»

سال اول، شماره ۳، اوت ۱۹۹۳، ایروان.

پی‌نوشت:

1- Avetik Isahakyan شاعر و داستانسرای توانای ارمنی، متولد ۱۸۷۵م در شهر الکساندراپل ارمنستان (گومری کنونی)، وفات به سال ۱۹۵۷م در ایروان.