نویسنده: رضا مهدوی

فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 7 و 8

این سند، هشت صفحۀ آخر کاتالوگی است که کمپانی انگلیسی His Master’s Voice با آن علامت مشهورش، در ایران منتشر کرده است. این کمپانی که گاه با کمپانی های دیگر مشارکت داشته و صفحات بسیاری از ارزنده ترین آثار موسیقی ملل پر کرده است، در ایران نیز دست به کار تهیه صفحه‌های 78 دور شد. صفحاتی که به کمک گرامافون های هندلی شنیده می شد و با در نظر گرفتن دوره تاریخی، نه تنها اصیل ترین آثار آوازی و سازی موسیقی ایرانی بلکه موسیقی سایر ملل نیز در همین دوره صفحات ضبط شده است. از موسیقی ایرانی، آثاری از قمرالملوک وزیری، مرتضی نی داود،‌ ملوک ضرابی، سلیمان امیر قاسمی، مهدی نوایی،‌ادیب خوانساری،‌ یحیی زرپنجه، عبدالحسین و علی اکبر شهنازی، اقبال السلطان، رضا روانبخش، پروانه‌، ‌حبیب سماعی،‌ بدیع زاده و چند خواننده گمنام دیگر به اضافه دسته های موزیک قشون و موسیقی ترکی در این صفحات ضبط شده است. از خوانندگان ارمنی تنها کسی که نامش در فهرست فارسی آمده، خانم «پری آقابابایف» است که در عرصه بازیگری تئاتر و هنر رقص و پانتومیم نیز شایستگی داشت و آن را در کنسرواتورهای روسیه قبل از انقلاب اکتبر آموخته بود. «مادام پری» مدتی نیز با ارکستر مدرسه عالی موسیقی به سرپرستی کلنل علینقی وزیری کار کرد اما از آنجا که طرز خوانندگی و لهجه او برای شنوندگان فارسی زبان کمی بیگانه بود (درست مثل آوازهای مادام لرتا همسر عبدالحسین نوشین که به همراه پیانوی حسین استوار در صفحات Columbia ضبط شده است)، همکاریشان ادامه نیافت. او در سال‌های 1300-13200 در تهران شهرت و محبوبیت فوق العاده داشت ولی از آن به بعد خبری از او و خانواده اش در دست نیست.

مرحوم روح الله خالقی در کتاب «سرگذشت موسیقی ایران» (ج2، ص 251-252) اشاره مختصری به خوانندگان زن ارمنی دارد: «…چنان که قبلاً نوشتم، آهنگ های ]کلنل علینقی خان [ وزیری یا توسط خودش خوانده می شد یا عبدالعلی وزیری که دست پرورده استاد بود. کلنل بی میل نبود که خواننده زنی تربیت شود که بتواند بعضی قطعات را بخواند ولی در آن موقع تنها خانم های عیسوی مذهب مثل ارامنه می توانستند این کار را از عهده برآیند که در میان آنها نیز کسی درست لطایف موسیقی ایرانی را در نمی یافت. با این که چند زن ارمنی را کلنل آزمایش کرد، هیچکدام مخصوصاً به واسطه طرز تلفظ کلمات فارسی مطلوب واقع نشدند. اشکال دیگر کار در این بود که خوانندگان ارمنی اگر هم صدای مطبوعی داشتند بیشتر مایل بودند از سبک خواندن اروپاییان تقلید کنند[…] موسیقی آنها نیز روش خاصی دارد که به موسیقی اروپایی بیشتر شبیه است. در صورتی که موسیقی ما سبک خاصی دارد که مخصوصاً از لحاظ آوازخوانی با روش موسیقی اروپایی به کل مختلف است هر چند تمرین های آواز به سبک اروپاییان از نظر وسعت صدا و ایجاد پختگی برای خوانندگان ما نیز مناسب است ولی آواز خوان ایرانی باید غلت و تحریر طبیعی در حنجره داشته باشد تا بتواند آن طور که ما طالبیم آهنگ های فارسی را بخواند…».

بحث درباره ارزش اظهارات مرحوم خالقی موکول به جای دیگری است و ارزش طرح نیز دارد.

به نظر می رسد اقلیت ارمنی که در ایران و عمدتاً در تهران می زیستند، از نظر موسیقایی در سطحی قابل توجه قرار داشتند. این سطح قابل توجه، در مقایسه با صفحات ترکی و افغانی و عربی به چشم می آید، حال آنکه درصد جمعیت این افراد در ایران خیلی بیشتر از ارامنه بوده است.

در کتاب «تاریخ تحول ضبط موسیقی در ایران» (اصهفان، نشر نیما، 1366) نوشته ساسان سپنتا، فهرست مندرج در این کاتالوگ، با تغییراتی جزیی درج شده است. ولی به هیچ وجه، اشاره و یا ذکری که مآخذی را تداعی کند در این کتاب نشده است،‌ طوری که خواننده در ابتدا تصور می کند این فهرست صفحات آرشیو شخصی نویسنده است. آقای دکتر، بخشی از صفحات ارمنی را نیز به فارسی در فهرست کتاب خود (صفحات 210 و 216) بازنویسی کرده است.

در اینجا، تصاویر تمام صفحات مربوط به آوازهای ارمنی که روی صفحه ضبط شده،‌ به فصلنامۀ «پیمان» تقدیم می شود تا اگر ممکن باشد عیناً چاپ شود و به یادگار بماند.

کاتالوگ مزبور را آقای سید علیرضا میرعلی نقی در اختیارم قرار داده است که از این بابت، سپاسگزار ایشانم.