چرا ارمنیان نام آرارات را بر پیشانی باشگاه و محل کسب و کار خویش درج می کنند؟

چرا ارمنیان نام آرارات را برای فرزندان پسر خود انتخاب می کنند؟

چرا در ارمنستان خانه هایی که پنجره ای رو به کوه آرارات دارند خواهان بیشتری هم دارند؟

چرا در ترکیه، سرزمین کنونی کوه آرارات، اصرار در جایگزینی نام ترکی (( آگری داغ)) به جای آرارات دارند؟

چرا حماسۀ واهاگن[۱] قهرمان اسطوره ای ارمنیان و داستان رهایی او از بند، با کوه آرارات پیوند خورده است؟

جامعه شناسان سعادت و سلامت جوامع را در سعادت آحاد جامعه و شناخت متقابل و همزیستی مسالمت آمیز افراد آن می دانند. کنکاش در دلایل بروز چنین پرسش هایی و بررسی پاسخ یا پاسخ های احتمالی آن می تواند در شناخت روحیات ارمنیان و خصوصاً ایرانیان ارمنی مؤثر باشد و در نتیجه، زمینۀ درک متقابل اقوام و استحکام مبانی آن را فراهم آورد.این نوشته ضمن بررسی موجز موقعیت جغرافیایی و منطقه ای آرارات، تاریخچۀ سکونت در آن، نژاد و فرهنگ ساکنان منطقۀ بلندی های ارمنستان در اطراف آرارات و با نگاهی بر سرگذشت و مصائب مردمان بومی این سرزمین و ساکنان فعلی آن سعی در پاسخ گویی به پرسش های آغازین مقاله دارد.

جغرافیای آرارات

آرارات (بزرگ و کوچک)، که در زبان ترکی آن را آگری داغ[۲](کوه آتش) و به زبان کردی محلی چی یای آگیری[۳] (کوه درد) نامیده اند، نام کوهی آتشفشانی در چهل کیلومتری مرز ارمنستان در خاک ترکیۀ کنونی است.تاریخ اشاره ای بر وقوع آتشفشان کوه آرارات ندارد ولی بررسی های ژئوفیزیکی زمان وقوع آخرین آتشفشان آن را حدود پنج هزار سال پیش برآورد کرده است. زلزلۀ تابستان ۱۸۴۰م با شدت ۳/۶ ریشتر سبب ریزش کوه، مدفون شدن یک دهکده، یک کلیسا و اقامتگاه کاهنان در زیر آوار ناشی از ریزش کوه و کاهش ۱۸۰۰ متر از ارتفاع قلۀ آرارات شد و در حال حاضر کوه بزرگ آرارات با ارتفاع ۵۱۳۷ متر از سطح دریا دارای ۴۲۰۰متر بلندی است.

فاصلۀ قلۀ آرارات بزرگ، که در تمام طول سال از برف و یخی به عمق صد متر و به وسعت ۳۷ کیلومتر مربع پوشیده شده، از قلۀ آرارات کوچک شرقی یازده کیلومتر است.کوه آرارات در میان منطقه ای مستطیل شکل محصور به چهار دریاچۀ سوان (در ارمنستان)، اورمیه (در ایران)، وان[۴](در ترکیۀ کنونی) و چیدلر (در ترکیۀ کنونی) قرار گرفته است و زمین شناسان معتقدند وجود دریاچه های باقی مانده در این ناحیه گویای آن است که بخش بزرگ تری از این منطقه در زیر آب های دریاهای مجاور(دریای خزر، دریای سیاه و مدیترانه) قرار داشته.سلسله جبال آرارات از نظر سیاسی در حال حاضر شامل بخشی از شرق ترکیه، جنوب گرجستان، شمالی ترین منطقۀ غرب ایران، غرب جمهوری آذربایجان و کل اراضی ارمنستان است.

پیشینۀ آرارات

بخش عمده ای از بلندی های ارمنستان، با مرکزیت کوه آرارات، که سرچشمۀ رودخانه های دجله، فرات و ارس و محصور به آب های دریاچۀ خزر، دریای سیاه و مدیترانه است، در زمان پیدایش انسان اولیه در زیر آب های بالا آمده پس از دوران یخ بندان و جزو نخستین سکونت گاه های انسان اولیه بوده. وجود حدود ۱۰۷۶ غار، فقط در اطراف شهر باستانی آنی،[۵] حاکی از وضعیت مناسب زندگی انسان های غارنشین در آن دوران در منطقۀ بلندی های ارمنستان است.

تاریخ پیدایش موجودات زنده بر روی کرۀ زمین به چهل هزار سال پیش و انسان اولیه ((همو سپینس))[۶] به دوازده هزار سال پیش از میلاد باز می گردد. از دوران زیست ((همو سپینس)) ها آثاری باقی مانده که قدمت آنها در بلندی های ارمنستان به دوازده هزار سال، در چین به سه تا شش هزار سال و در شرق رودخانۀ آمودریا یا سرزمین اصلی اقوام ترک (مغولستان و ازبکستان)، نیز به شش هزار سال پیش از میلاد باز می گردد.پیدایش، اسکان و رشد انسان های اولیه مستقیماً در گرو محیط زیست مناسب بوده است. از این رو، منطقۀ حاصلخیز و پر آب سلسله جبال ارمنستان و اطراف کوه آرارات را یکی از نواحی مناسب برای سکونت انسان اولیه و رشد دامداری و کشاورزی پس از دوران یخ  بندان کرۀ زمین دانسته اند.

وجود معادن طبیعی و رشد صنعتی ناشی از طبیعت مستعد منطقه بعدها، در طول تاریخ و در عصر آهن و مفرغ نیز سبب شکوفایی استعداد ساکنان این ناحیه شد. کشف ابزارهای آهنی به جای مانده از انسان اولیه، ضرب سکه های امپراتوری روم و تأمین اسلحۀ فلزی ارتش ایران باستان گواه این واقعیت است.این موطن کهن ساکنان قدیم منطقۀ آرارات سیزده هزار سال بعد، درقرن یازدهم  میلادی، به اشغال مهاجران چادرنشین آسیای دور در آمد و نام آن طی تحریف تاریخ، جامعه  شناسی و مردم  شناسی دولت ترکیه در کتب درسی ترکیۀ کنونی به (( آناتولی شرقی!)) تغییر یافت.

(( آر)) نماد منطقه

کلمه و پیشوند آر، که به کرات در ترکیب نام  ها و واژه های ارمنی چون، (( اورـ آرـ تو))،[۷] (( آرـ گیشتی)) (پادشاه مقتدر اورارتو و بنیان گذار شهر ایروان، پایتخت کنونی ارمنستان)، ((آرـ ار ـ ات))، (( آرـ من))[۸] (نام قومی ایرانی)، (( آرـ مه نوید))[۹] (نژاد ارمنیان)، ((آرـ تساخ))، ((آرـ اکس)) (رود ارس) و ((آراتتا)) (قدیمی ترین نام کشف شده در منطقۀ بلندی های ارمنستان) به کار رفته است، ریشه در بین النهرین شمالی[۱۰] دارد.

آر، خدای آفرینش سرزمین و قومی است که از هزاران سال پیش در بلندی های ارمنستان می زیسته اند.باستان شناسان آثار رؤیت و پرستش پرفروغ ترین ستارۀ کهکشان، سیروس،[۱۱] را درخرابه های پایگاه پنج هزار سالۀ ستاره شناسی مه تسا مور،[۱۲] در ارمنستان کنونی، کشف کرده اند. این ستاره نماد آیا (در دوره های بعد اینانا و بعدها آناهیتا) خدای آفرینش سرزمین آراتتا[۱۳] در دوران پایانی قرن چهارم پیش از میلاد بوده است.

کهن ترین اشارۀ مکتوب و منصوب به کوه آرارات مربوط به حماسۀ گیلگمش[۱۴] سومری (۲۷۵۰ ق م)، نخستین داستان مکتوب جهان، در هزارۀ سوم پیش از میلاد است که در آن قهرمان داستان گیلگمش، پسر لوگالباندا، خدای دریاها، برای یافتن درخت موعود به سوی کوه های دوگانۀ ((ماتسو))[۱۵] در شمالی ترین نقطۀ بین النهرین می رود.سومریان بر این باورند که محل زندگی شان در انتهای دنیا و محصور به آب  های بی انتها (خلیج فارس، دریای خزر، دریای سیاه، مدیترانه و بحر احمر) است و آفتاب آن از پس کوه های ماتسو برمی آید.

عهد عتیق (۱۴۰۰ق م)[۱۶] نیز اشاره ای مستقیم به منطقه ای آباد و حاصلخیز در سلسله جبالی به مرکزیت ررت[۱۷] و حتی واقع شدن باغ عدن[۱۸] در آن منطقه دارد. این منطقه به دلیل امکانات جغرافیایی در طول هزاران سال پیش از میلاد، همیشه در اختیار ساکنان وابسته به خاک خود بوده است. اشارۀ تورات به باغ عدن در منطقۀ چهار رود دجله، فرات، گی هون[۱۹] و پیشون،[۲۰] سیل بزرگ و کشتی نوح حکایت از آبادانی منطقۀ بلندی های ارمنستان دارد.

تورات، کتیبه های آشوری و کتیبه های سومری همگی از منطقه ای آباد و حاصلخیز در اطراف سلسله جبال شمال بین النهرین به مرکزیت آرارات سخن گفته اند. این منطقه به دلیل امکانات جغرافیایی در طول هزاران سال پیش از میلاد همواره محل سکونت اقوام یکجانشین و کشاورزی بوده که در صنعت و به ویژه ذوب فلزات نیز مهارتی بسیار داشتند. منطقۀ بلندی های آرارات بعدها نیز در طول تاریخ، از اهمیت جغرافیایی ـ سیاسی بسیاری برخوردار شد.

کشف ((گهوارۀ تمدن))، با توجه به اهمیت آن در تاریخ بشری، همواره از مشغولیات ذهنی تاریخ نویسان و محققان بوده و بارها به کنکاش در خصوص آن پرداخته اند. در سال های پایانی قرن نوزدهم، گروهی از باستان شناسان[۲۱] به استناد نوشته های موسس خورناتسی،[۲۲] تاریخ نویس ارمنی قرن پنجم، رشته تحقیقات و عملیات اکتشافی وسیعی را در اطراف دریاچۀ وان صورت دادند و علی رغم دشمنی ساکنان مهاجر کُرد و تُرک به جایگاه واقعی ((گهوارۀ تمدن)) دست یافتند.

تبار آشوریان[۲۳] سرزمین اورارتو، که خود را خالدینی[۲۴] نیز می نامیدند، به مردم نائیری عصر آهن در منطقۀ وان[۲۵] بازمی گردد. شالماناسار اول،[۲۶] پادشاه آشور، در اواخر هزارۀ دوم پیش از میلاد، پس از سرکوبی طوایف نائیری بر تمامی سرزمین بیانیلی[۲۷] تسلط یافت و حکومتی را بنیان نهاد که حدود شش قرن بر این منطقه حاکم بودند. عظمت حکومت در این سرزمین، در عصر پادشاهی آرگیشتی اول، پادشاه اورارتو به اوج خود رسید و سرحدات پادشاهی تا جنوب بین النهرین (عراق کنونی) و قلمرو بابلیان گسترش یافت. اروبنی یا اربونی،[۲۸] پایتخت آرگیشتی اول، بعدها به ایروان، پایتخت کنونی ارمنستان، تغییر نام داد.

در قرن ششم پیش از میلاد پادشاهی یرواندونی[۲۹] جای حکومت اورارتو را، که سلاطینش مقلوب مادها شده بودند، گرفت و نخستین حکومت ارمنی را در بلندی های ارمنستان بنا نهاد. این پادشاهی تا قرن سوم پیش ازمیلاد ادامه داشت اما با تهاجم لشکر اسکندر مقدونی حکومت ارمنستان به پادشاهان مقدونیه سپرده شد.

نژاد ساکنان منطقۀ آرارات

آشوری ها، نخستین ساکنان و حکام آراتتا، که در آغاز هزارۀ سوم پیش از میلاد به تدریج به سمت جنوب کوچ کردند و در بین النهرین (عراق کنونی)[۳۰] سکونت گزیدند، مردمی از تیرۀ آرمه نوید بودند.

اس. کون کارلتون،[۳۱] مردم شناس معروف امریکایی، در کتاب نژادهای اروپا،[۳۲] ریشۀ نژاد مردمان اروپا را از میان نژادهای آسیروید و آرمه نوید برخواسته از قفقاز می داند.تمدن هند و یونان در پایان هزارۀ سوم پیش از میلاد و آغاز تمدن استثنایی اورارتو از این نقطه به هند و شبه جزیرۀ بالکان منتقل شد و امروزه، می توان سرچشمۀ زبان و فرهنگ هند و اروپایی را در آراتتا یا بلندی های ارمنستان دانست.

منشأ و مرکز اقلیمی زبان پروتو ـ هند و اروپایی،[۳۳] که بیش از یک قرن است به منزلۀ زبان مادر زبان هایی با ساختار هندو اروپایی شناخته شده، منطقۀ کوه های ارمنستان است. این مسئله نشان می دهد اقوام اصیل منطقۀ بلندی های ارمنستان از قرن ها پیش از میلاد و قبل از جایگزینی آنها با قبایل مهاجر و چادرنشین ترک، درپایان هزاره اول پس از میلاد، در این منطقه ساکن بوده اند.قبایل چادرنشین ترک تبار نخستین بار در هزارۀ دوم پس از میلاد، در اواسط قرن یازدهم، این منطقه را مورد تهاجم قرار دادند و در آن سکونت گزیدند.

اقوام چادر نشین ترک، که از مناطق شمال هندوستان به سمت غرب در حرکت بودند و در اوایل قرن یازدهم میلادی در توران (شرق دریای خزر) متوقف شده بودند، در دهۀ ۶۰ قرن یازدهم میلادی به دروازۀ تمدن، در اطراف بلندی های ارمنستان (اورارتو قدیم) رسیدند.ترکان سلجوقی، که در ۱۰۶۴م شهر آنی، پایتخت ارمنستان، را متصرف شده و اقوام ترک و کرد محلی را به مهاجرت به سرزمین های حاصلخیز آن تشویق کرده بودند، جهان گشایی نهایی را در تابستان ۱۰۷۱م آغاز کردند.

سپاه ترکان سلجوقی به رهبری آلب ارسلان در منطقه ای به نام ماناوازکرد،[۳۴] شهری در ایالت موش ارمنستان (مالیزگرد در ترکیۀ کنونی)، با سپاه امپراتور روم به فرماندهی رومانوس چهارم، که برای مقابله با سلجوقیان به سمت شرق لشکرکشی کرده بود، مواجه شدند. در این نبرد سپاه روم از سلجوقیان شکست خورد و اقوام ترک برای نخستین بار، در پی این پیروزی ها، در غرب دریای خزر سکنا گزیدند و دو سال پس از جنگ ماناوازکرد سیل عظیم مهاجران و سربازان ترک به منطقه سرازیر شد.

تاریخ نویسان جنگ ماناوازکرد را نقطۀ عطف بسیار مهمی در تاریخ و فرهنگ شرق و غرب می دانند، چرا که وقایعی چون شکست سپاهیان روم و آغاز دوران اضمحلال این امپراتوری، پیدایش ساکنان چادرنشین ترک نژاد و غیر هند و اروپایی در این ناحیه و شکل گیری ترکیب جدید قومی، فرهنگی و اعتقاداتی در منطقه ای که پل شرق و غرب محسوب می شد در پی این نبرد رخ داد.

روان شناسی ساکنان سرزمین آرارات

سرزمین مادری ارمنیان که گهوارۀ تمدن[۳۵] جهان محسوب می شود به دلیل قدمت بسیار، واقع شدن درمنطقه ای حاصلخیز و پر آب، قرار داشتن در دروازۀ دنیای غرب، در حدفاصل آسیا و اروپا و برخورداری از ساکنان بومی توانمند،پویا، اندیشمند و صنعتگر، همواره مورد چشم داشت و دست اندازی اقوام مختلف بوده و در طی شش هزار سال مدام در معرض تجاوز دیگر اقوام قرار داشته است.

آنچه در پی می آید تنها فهرست برخی از وقایع مصیبت بار و صدمات روحی، اجتماعی و سیاسی است که قوم ارمنی در سرزمین مادری خود متحمل شده است:

— جنگ های بین سومریان و پادشاهان اورارتو در هزارۀ سوم پیش از میلاد.

— جنگ های بین حکام اورارتو و سردمداران آکاد در۲۲۳۰ پیش از میلاد.

— فشار اجتماعی، دینی و اقلیمی امپراتوری ارتدکس بیزانس در پایان قرن اول میلادی.

— حملۀ اسکندر مقدونی در ۲۸۰سال پیش از میلاد.

— کشتار ساکنان بومی بلندی های ارمنستان به دست ترکان سلجوقی در نیمۀ نخست قرن یازدهم میلادی.

— حداقل پانزده مورد تجاوز به سرزمین ارمنیان در طی ۱۷۰ سال لشکرکشی و مهاجرت اقوام ترک، مغول، خوارزمی و تیموری در قرون سیزدهم و چهاردهم میلادی.

— چهارصد سال مهاجرت مهاجران ترک طی سده های یازدهم تا پانزدهم میلادی به منطقۀ بلندی های ارمنستان.

— حملۀ ایوبیان.

— تهاجم نادر شاه و شاهان صفوی.

— جنگ های بین دول ایران و روسیۀ تزاری در دشت های ارمنستان در دوران صفویه.

— کشتار ارمنیان در دو دهۀ پایانی قرن نوزدهم به دست امیران غازی ترک و در پی آن حکام عثمانی.

— قتل عام ارمنیان در ۲۴ آوریل ۱۹۱۵م به دست رهبران ترک حزب اتحاد و ترقی.

— کشتار و تبعید استقلال طلبان ارمنی به دست منشویک های سرخ آذربایجان و رهبران روسی آنها در ۱۹۱۷م.

— نادیده گرفتن حق حاکمیت بر سرزمین های مادری ارمنیان از سوی دول پیروز در جنگ جهانی اول.[۳۶]

— کشتار آزادی خواهان ارمنی به دست حکومت سرخ استالین، در اتحاد جماهیر شوروی، در دهۀ سیاه ۱۹۳۰م.

— قتل هراند دینک،[۳۷] دگراندیش آزادی خواه ترکیه در ۲۰۰۶م.

سومریان، حکام آکاد، امپراتوری بیزانس، اسکندر مقدونی، ترکان سلجوقی، اقوام مغول، اعراب، نادر شاه افشار، روسیه تزاری، ترکان عثمانی، منشویک های ارتش سرخ و رژیم کمونیست شوروی هریک به سهم خود ارمنیان را در اضطرابی دائم و درد بی خانمانی نگاه داشته اند.

آراتتایی ها، اورارتاییان و ارمنیان در طول تاریخ، از عصر مفرغ تا کنون و در طول جنگ های شش هزار ساله و در خلال این همه سال تحمل مرارت، خودآگاه یا ناخودآگاه کوه استوار و پر هیبت آرارات را در مرکز ارمنستان نماد امنیت، استقامت، امید و پایمردی خود قرار داده اند.

زمزمۀ پایمردی، استحکام و استقامت آرارات گونه ای که سال هاست در گوش شیرخوارگان این قوم خوانده می شود، دورنمایی از خانه ای امن برای از خانه رانده شدگان آوارۀ این قوم، پاس داشت خون میلیون ها ارمنی که بر خاک گلگون دامنه های آرارات ریخته شده و نگاه آرزومند ارمنیان به سیمای در بند آرارات از پس مرزهای تحمیلی سیاستمداران، علت حضور هزار سالۀ آرارات در قلب یکایک ارمنیان وپاسخ ((چرا)) ی این نوشته است.