بی شک مهم ترین و محوری ترین انگیزۀ راهبردی حزب اتحاد و ترقی در تدوین و اجرای برنامۀ نژادکشی ارمنیان تحقق رؤیای دیرین سلاطین عثمانی برای تصاحب موطن آبا و اجدادی ارمنیان بوده است. تلاش های مستمر برای استحالۀ ملت های گوناگون، به خصوص ارمنیان، در بدنۀ امپراتوری عثمانی و بی ثمر بودن این تلاش ها حکومت ترک های جوان (1908- 1918م) را بر آن داشت تا برنامۀ پاک سازی ارمنستان را از ساکنان بومی آن از طریق امحای فیزیکی و مهاجرت های اجباری از پیش سازماندهی شده به اجرا در آورند. لایحۀ قانون تهجیر که در 1915م ازطرف محمد طلعت، ناظر داخله (وزیر کشور) وقت، تدوین و به مجلس مبعوثان (پارلمان) عثمانی ارائه شد در واقع، زمینۀ حقوقی این نقشۀ پلید دولتی بود. براساس مفاد این لایحه می بایست روند کوچ اجباری ارمنیان از ارمنستان غربی[1] و سایر مناطق هم جوار،[2] که از زمان جنگ روسیه و عثمانی (1877- 1878م) آغاز شده بود و نیز روند کشتار جمعی آنان در همین مناطق،[3] که از 1894م شروع شده بود، تسریع می شد. با بررسی روند فوق و جزئیات نژادکشی ارمنیان می توان گفت که هدف غایی حکومت های متوالی ترکیه عثمانی از پاک سازی و تصرف تمام و کمال ارمنستان غربی، علاوه بر یکسان سازی قومی عثمانی و ایجاد بستر مناسب برای نیل به «توران بزرگ»، خلاصی از معضلی به نام «مسئلۀ ارمنی» بوده، «معضلی» که نشانه های آن به تدریج از اوایل قرن نوزدهم میلادی بروز کرده بود. سلاطین عثمانی تردید نداشتند که ارمنیان نیز همانند یونانیان، مقدونی ها، بلغارها، آلبانیایی ها و سایر ملت های به زنجیر کشیده شده در عثمانی سر به نافرمانی برمی دارند و دیر یا زود اعادۀ حق تعیین سرنوشت خواهند کرد. برخلاف یونان، مقدونیه، بلغارستان و آلبانی موقعیت ژئوپولیتیک ارمنستان ایجاب می کرد که رویکرد عثمانی در قبال «مسئلۀ ارمنی» کاملاً متفاوت از مسایل سایر ملت ها باشد. ارمنستان غربی دروازۀ راهیابی به شرق و تصرف سرزمین های «توران» برای حکومت عثمانی بود و از همین رو، «مسئلۀ ارمنی» ماهیتاً «خط قرمز» پان تورانیسم محسوب می شد.

هدف از نگارش این مقاله، پرداختن به رویکرد تاریخ نگاری معاصر عثمانی به مقولۀ ارمنستان در قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم میلادی است. با توجه به اینکه تاریخ نگاری رسمی ترکیه موجودیت ارمنستان غربی را در سرحدات فعلی جمهوری ترکیه به شدت نقض می کند و نظریه های کاملاً نادرستی از جمله «اصرار بر ریشه های ترکی امپراتوری اورارتو»، «غیر بومی بودن ملت ارمنی در ارمنستان غربی» و «مهاجرت ارمنیان به آناتولی در هزارۀ اخیر» را پیش می کشد. کنکاش دربارۀ ارمنستان در کتاب های تاریخی عثمانی می تواند غیرعلمی بودن این نظریه های ساختگی و اهداف راهبردی تاریخ نگاری رسمی ترکیه را به منظور تصاحب قطعی ارمنستان غربی آشکار سازد.

یکی از قدیمی ترین کاربردهای واژۀ ارمنیه (ارمنستان) در تاریخ نگاری معاصر عثمانی به کتاب تاریخ گلشن معارف (چاپ1252ق/ 1836م)، اثر محمد سعید فرائضجی زاده، بازمی گردد. محمد سعید فرائضجی زاده، تاریخ نگار عثمانی، در بورسا زاده شد (تاریخ تولد وی مشخص نیست). او، که در دوران زندگی خود به اطلاعات وسیع تاریخی دسترسی داشت، سال ها در بورسا به تدریس تاریخ مشغول بود و سرانجام در1251ق/ 1835م چشم از جهان فروبست. [4] محمد سعید فرائضجی زاده در جلد اول کتاب خود در چندین جا به واژۀ ارمنیه اشاره کرده است[5] (تصویر1و2) و در بخشی از کتاب نیز از جنگی به سرکردگی سلطان محمد بن سلطان مراد[6] (سلطان محمد فاتح)، که در بیابان های ترجان[7] از سرزمین های ارمنستان (دیار ارمنیه) به وقوع پیوسته، یاد کرده است (تصویر 3). [8]

• 

  تصویر 10

• 

  تصویر 8

• 

  تصویر 7

• 

  تصویر 6

• 

  تصویر 5

• 

  تصویر 4

• 

  تصویر 3

• 

  تصویر 2

• 

  تصویر 1

• 

  تصویر 11

• 

  تصویر 9

کتاب دیگری که در آن از ارمنستان یاد شده اثر تاریخی خیرالله افندی است. خیرالله افندی، تاریخ نگار و طبیب عثمانی، فرزند عبدالحق حامد ترخان ملا، شاعر و عالم الهیات، در1232ق/ 1817م در استانبول به دنیا آمد. مبانی علم تاریخ و ادبیات را نزد پدر فرا گرفت و کتاب تاریخ دولت علیه عثمانی را در ده جلد به رشتۀ تحریر در آورد. [9] این کتاب براساس منابع گوناگون عثمانی، اسلامی و غربی تدوین شده و با زبانی ساده بسیاری از وقایع تاریخ عثمانی و جهان را ارائه می دهد. انتشار ده جلد این کتاب در یک دورۀ ده ساله از1270- 1280ق (1854- 1864م) صورت گرفته است.

خیرالله افندی در جلدهای مختلف کتاب خود، علاوه بر ذکر نام ارمنستان و تبیین جغرافیایی آن، با رویکردی علمی بر عناوین تاریخی بخش های گوناگون ارمنستان صحه گذاشته است؛ برای مثال، در جلد ششم این اثر در موارد گوناگون واژۀ «بیوک ارمنستان»[10] (ارمنستان بزرگ) را به کار برده (تصویر 4). [11] در جلد هفتم به «کوچوک ارمنستان»[12] (ارمنستان کوچک) اشاراتی کرده (تصویر 5) [13] و در جلد هشتم[14] و دهم[15] برای ارمنستان بزرگ، به جای لفظ ترکی بیوک واژۀ عربی کبری را به کار برده است (تصاویر 6 و 7).

در کتاب نخبه التواریخ و الاخبار (چاپ1276ق/1859م) در باب فتوحات آلپ ارسلان سلجوقی، در کنار گرجستان، آذربایجان و اران، به ارمنستان نیز اشاره شده است (تصویر 8). [16] در مورد زندگی تاریخ نگار عثمانی، محمد ابن محمد ادرنوی (ادرنه لی)، اطلاعات بسیار اندک است. [17] از او تنها دو اثر تاریخی به زبان ترکی عثمانی با نام های تاریخ آل عثمان و نخبه التواریخ و الاخبار به جا مانده. وی احتمالاً در 1049ق/ 1640م درگذشته است. [18]

در کتاب صحائف الخبار منجم باشی نیز به تاریخ ارمنیان پرداخته شده. احمد دهده منجم باشی، ستاره شناس، منجم و تاریخ نگار عثمانی است. وی، که در1041ق/ 1631م در سالونیک به دنیا آمد، منجم اعظم دربار سلطان محمد چهارم[19] بود که به احمد لطف الله نیز معروف است. او مبانی نجوم و علم تاریخ را نزد پدرش، لطف الله قارامان، فرا گرفت و کتاب هایی در زمینۀ تاریخ جهان و تاریخ عثمانی به رشتۀ تحریر در آورد. [20] از جمله آثار تاریخی وی صحائف الخبار منجم باشی است که در 1285ق/ 1868م در دو جلد به چاپ رسیده است و در آن وقایع مهم تاریخ عثمانی و کشورهای مجاور مورد بحث قرار گرفته. منجم باشی در جلد نخست این کتاب، در فصلی مجزا به نام «ارامنه ملوکی» (شاهان ارمنی) به تفصیل تاریخ ملت ارمنی را مورد بررسی قرار داده[21] و لفظ «ارمینیه» را برای موطن آبا و اجدادی ارمنیان به کار برده است (تصویر 9). [22]

وی در جلد دوم نیز در جای جای کتاب به ارمنستان اشاره کرده و حتی نام شهرهای مهم ارمنستان از جمله اسکله طرابزون (ترابیزون)، وان، ارزنجان (یرزنکا)، موش، ملازجرد (ماناسکرد)، بدلیس (باقش) و غیره را بر شمرده (تصویر 10). [23]

نکتۀ قابل تأمل در جلد دوم کتاب صحائف الاخبار منجم باشی این است که دو بخش از مطالب این جلد با نام های «اخلاطده ارمن شاهیه» و «موالی ارمن شاهیه» سانسور شده. همان طوری که در تصویر 11 دیده می شود، در فهرست جلد دوم، نام این بخش ها آمده ولی صفحات مربوط به آنها حذف شده. [24] در صفحۀ 578 این کتاب نیز هیچ اشاره ای به موضوعات مذکور نشده است[25]

کتاب بعدی که به موضوع ارمنستان پرداخته فذلکۀ تاریخ عثمانی، اثر احمد وفیق، است. احمد وفیق پاشا، از رجال حکومتی، دیپلمات، نویسنده و مترجم معروف عثمانی بود. وی در1238ق/ 1823م در استانبول به دنیا آمد و در طول خدمات دولتی خود دو بار عهده دار وزارت عظمی (صدارت عظمی) و دو بار عهده دار نظارت معارف (وزارت معارف) شد. وی همچنین وزیر مختار (سفیر کبیر) عثمانی در ایران و فرانسه نیز بوده است. در تاریخ سیاست خارجی ایران، وفیق پاشا اولین کسی بود که با برافراشتن پرچم عثمانی در سفارت این کشور، در تهران، اعلام کرده بود که ملک سفارتخانه جزو خاک امپراتوری عثمانی است. او در1308ق/1891م وفات یافته است. [26]

احمد وفیق مؤلف نخستین لغت نامۀ زبان ترکی عثمانی است و از وی آثار ادبی، تاریخی و سیاسی بسیاری به جا مانده است که از معروف ترین آنها می توان به فذلکۀ تاریخ عثمانی (تاریخ مختصر عثمانی/ تاریخ اجمالی عثمانی) اشاره کرد که در1288ق/1871م به چاپ رسیده است . [27]

احمد وفیق در مقدمۀ کتابفذلکۀ تاریخ عثمانی، ضمن بررسی مهاجرت ها و هجوم عشایر ترک به ارمنستان در زمان حکومت تیموریان، شهر ارزنجان (یرزنکا) را از جمله سرزمین های ارمنستان دانسته (تصویر 12). [28] وی همچنین در بخش های دیگری از کتاب خود به بررسی فتوحات سلاطین عثمانی در ادوار مختلف پرداخته و سرزمین ها، ولایت ها و شهرهای اشغال شده را بر شمرده، از جمله به صراحت به ایالت روان (ایروان) و وان به منزلۀ ایالت های مختلف ارمنستان اشاره کرده است (تصویر 13). [29] درمورد وان، برای مثال، شهرها و نواحی مهم ارمنستان مانند ارجیش (آرجش، آرتز)، بدلیس (باقش) و حکاری را نیز قید می کند.

• 

  تصویر 14

• 

  تصویر 13

• 

  تصویر 12

در متون تاریخی، جغرافیایی و حتی سایر متون علمی قرن نوزدهم میلادی عثمانی به واژۀ ارمنستان اشاره های بسیاری شده است. از نمونه های جالب در این مورد اثر محمد طاهر بستانی زاده، ریاضی دان عثمانی، به نام مثلثات کرویه است، که از سوی مکتب فنون حربیه شاهانه (کالج سلطنتی جنگ) در چاپخانۀ لیتوگرافیا در1288ق/ 1872م به چاپ رسیده است. [30] بستانی زاده در این کتاب، ضمن بررسی روش ها و فرمول های ریاضی، برای تعیین دقیق طول و عرض جغرافیایی، جدولی از موقعیت های جغرافیایی شهرهای عثمانی ارائه می دهد که در آن شهر ارزروم (کارین) ارمنستان نیز دیده می شود (تصویر 14). [31]

در کتاب تاریخی دیگری به نام مرآت تاریخ عثمانی (آیینۀ تاریخ عثمانی)، چاپ 1293ق/1876م، در مورد خاستگاه اولیۀ جد بزرگ سلاطین عثمانی (قایی خان) [32] به شهر اخلاط (آخلات) واقع در ارمنستان کبرا[33] اشاره شده است (تصویر 15).

در همین کتاب، که متأسفانه اطلاعات دقیقی از مؤلف یا احتمالاً مؤلفان[34] آن (عزیز، سامی و شوقی) در دست نیست، فهرست شاهزادگان، ملوک و حکمرانان دورۀ سلطان یلدریم بایزید[35] در خطه های گوناگون آورده شده[36] که نام میرزا عمر، حکمران ارمنستان، نیز در این فهرست قید شده است (تصویر 16). این سند مؤید آن است که در قرون وسطا، نام ارمنستان هنوز در تقسیمات کشوری امپراتوری عثمانی به کار می رفته است.

• 

  تصویر 16

• 

  تصویر 15

کتاب تاریخ عالم، اثر سلیمان حسنی پاشا، از دیگر کتاب های نویسندگان عثمانی است که در آن از ارمنیان و تاریخ آنها سخن به میان آمده. سلیمان حسنی پاشا تاریخ نگار و از فرماندهان بنام قشون عثمانی در شبه جزیرۀ بالکان در جنگ روس و عثمانی (1877 – 1878م) است. وی در1254ق(1256ق؟)/ 1838م (1840م؟) در استانبول به دنیا آمد. در1275ق/ 1859م از مدرسۀ نظام فارغ التحصیل شد. در1290ق/ 1873م به سرپرستی مدرسۀ نظام منسوب شد و در1293ق/ 1876م به درجۀ ژنرالی رسید. [37] وی مؤلف آثاری در زمینه های سیاسی و تاریخی است که از میان آنها می توان به حس انقلاب و تاریخ عالم اشاره کرد[38]

کتابتاریخ عالم وی، مطابق برنامۀ هیئت آموزش افسری (مجلس معارف عسکریه) ارتش عثمانی، به وسیلۀ چاپخانۀ کالج سلطنتی فنون جنگی (مکتب فنون حربیه حضرت شاهانه) در 1293ق/1876م، در استانبول به چاپ رسیده. سلیمان حسنی در جلد اول این کتاب طی فصلی جداگانه، در حدود شصت صفحه، به تفصیل تاریخ ارمنیان را از زمان فرود کشتی نوح بر فراز کوه آرارات تا دوران پادشاهی روبینیان در سیلیسیه (قرن چهاردهم میلادی) مورد بررسی قرار داده است (تصویر 17). [39]

وی در مباحث تاریخی خود، ضمن بررسی سیاسی و اجتماعی سلسله های پادشاهی مختلف و مرزبانان ارمنی، به تبیین جغرافیایی ارمنستان نیز پرداخته و از ایالت ها و شهرهای معروف آن از جمله نصیبین، رهاووان (احتمالاً رادوان در حوالی دریاچۀ وان)، دارا (دارون یا موش)، دیاربکر (تیگراناکرت)، ماردین و ارزروم (کارین) نام برده (تصویر 18)، که در سال شانزدهم هجری قمری (637م)، در زمان خلافت عثمان، به دست لشکر اعراب به سرکردگی معاویه اشغال و به ممالک اسلامی الحاق شده است. [40]

• 

  تصویر 18

• 

  تصویر 17

کتاب بعدی نقد التواریخ، اثررفعت افندی، است. احمد رفعت افندی، مشهور به یاقلیکچى زاده، نویسنده و تاریخ نگار دولتى عثمانى، در استانبول زاده شد (تاریخ تولد وى مشخص نیست). وى در جوانى به استخدام وزارت خزانه دارى عثمانى و سپس نیروى دریایی ارتش این کشور درآمد. از خدمات دولتى وى همچنین عضویت در کمیسیون اصلاحات عثمانى، در دورۀ تنظیمات (دوره پیش از حوریت)، است. کتاب های نقد التواریخ و لغات تاریخیه و جغرافیه از آثار مهم او و از نخستین دانشنامه های رسمى امپراتورى عثمانى محسوب مى شوند. رفعت افندى در1312ق/ 1895م درگذشت. [41]

وی در کتاب نقد التواریخ، که با مجوز رسمی نظارت معارف عثمانی (وزارت معارف) در شعبان 1296ق/ اوت 1879م در استانبول به چاپ رسید، رویدادنگاری جامعی از 5594 قبل از میلاد (ظهور حضرت آدم) تا 1296ق/ 1879م از تاریخ بشر و تاریخ عثمانی به دست می دهد. قدمت کشور ارمنستان بر اساس این رویدادنگاری دست کم به 1729 قبل از میلاد و به دوران حکومت کارطوس بازمی گردد (تصویر 19) و در آن تاریخ نیز به جنگی بین ارمنستان و آشور (آثوریا) اشاره شده است. [42]

احمد رفعت در چندین جای دیگر نیز تحولات مربوط به ارمنستان را مورد بحث قرار داده و به فتح بسیاری از سرزمین های آن، از جمله قیصریه (کساریا) در72ق/ 691م به دست اسلامیان اشاره کرده است (تصویر 20). [43]

• 

  تصویر 24

• 

  تصویر 23

• 

  تصویر 22

• 

  تصویر 21

• 

  تصویر 20

• 

  تصویر 19

یاقلیکچى زاده در اثر دیگر خود، لغات تاریخیه و جغرافیه، که باز با مجوز رسمی نظارت معارف عثمانی در1299ق/ 1881م در استانبول به چاپ رسیده، به تفصیل به تاریخ ارمنستان پرداخته است. وی مرزهای سیاسی ارمنستان یا ممالک ارمنیه را در دوران ارام (آرام)، سرسلسلۀ پادشاهی آرامیان، تبیین کرده (تصویر 21) و آن را از شمال به گرجستان، از شرق به کردستان و آذربایجان در ایران، از جنوب به الجزیره (احتمالاً بین النهرین) و از غرب به آناتولی محدود ساخته است. [44]

احمد رفعت همچنین به ارمنستان کبیر و ارمنستان کوچک در دوران اردوان اشکانی اشاره کرده (تصویر 22). [45]

علی رقم اشاره های فراوان و حتی تبیین جغرافیایی ارمنستان، در دانشنامۀ احمد رفعت، از تعریف واژۀ ارمنستان به صورت جداگانه و در جای خود امتنا و تنها به معرفی واژۀ ارمنی بسنده شده است (تصویر 23)، [46] که احتمالاً حاکی از برقراری سیاست تحریف و سانسور دولتی در به کارگیری واژۀ ارمنستان پس از جنگ روس و عثمانی و عقد معاهدۀ سان استفانو در1295ق/ 1878م است.

لازم به توضیح است که در نتیجۀ جنگ دوساله روسیه و عثمانی (1294و 1295ق 1877و 1878م)، این دو حکومت در شهر سان استفانو در بالکان در 1878م معاهدۀ صلحی را به امضا می رسانند که در مادۀ شانزدهم آن به موقعیت جغرافیایی ارمنستان و «ایالت های ارمنی نشین» اشاره شده است. متن مادۀ شانزدهم معاهده از این قرار است:

«با توجه به اینکه خروج قشون روس از مناطق اشغال شده ارمنستان و استرداد آنها به ترکیه می تواند فرصتی را برای اغتشاش ها و درگیری ها به دست دهد باب عالی (دربار عثمانی) متعهد می شود تا با اجرای بی وقفۀ اصلاحات در ایالت های ارمنی نشین، امنیت ارمنیان را در برابر کردها و چرکس ها تأمین کند».[47]

متن معاهدۀ صلح سان استفانو حدود چهار سال بعد در 1298ق/ 1882م در جزوۀ اول جلد سوم معاهدات مجموعه سی، در انتشارات رسمی جریدۀ عسکریه (انتشارات نظامی) به چاپ رسیده[48] (تصویر24) که در آن واژۀ ارمنستان ناگزیر مشمول سانسور نشده است.

در1295ق/ 1878م قرارداد صلح دیگری منعقد شد که به معاهدۀ صلح برلین معروف است. در این معاهده، دیپلمات های عثمانی، به کمک دیپلماسی بریتانیا موفق شدند تا از قید واژۀ ارمنستان در معاهده صلح برلین ممانعت به عمل آورند و بدین ترتیب، در مادۀ 71 این معاهده عبارت «مناطق ارمنی نشین» جانشین عبارت «ایالات ارمنی نشین» و واژۀ ارمنستان به کلی حذف شد.

برخی قرائن تاریخی نشانگر آن اند که پس از جنگ روس و عثمانی و به خصوص، پس از انعقاد معاهده های سان استفانو و برلین، حکومت عثمانی بر آن شد تا به تدریج از به کارگیری واژۀ ارمنستان در مباحث تاریخی و جغرافیایی جلوگیری کند. ارمنستان از کتاب ها، نقشه ها، متون مرجع و دانشنامه های تازه انتشار یافته حذف شد و این رویه تا بروز حوریت (مشروطیت عثمانی) در 1908م تداوم یافت.

یکی از آثار جالب این سانسور دولتی را می توان در کتاب مفصل تاریخ قرون جدیدۀ، اثر احمد مدحت افندی، روزنامه نگار، نویسنده و مترجم دورۀ تنظیمات، مشاهده کرد، که در1303ق/ 1885م به چاپ رسیده است. مدحت افندی در1260ق/ 1844م زاده شد و در1331ق/ 1913م وفات یافت. وی از 1295ق/ 1878 ناشر روزنامۀ ترجمان حقیقت بوده و بیش از 250 اثر از او به جا مانده است. [49]

وی در کتاب مفصل تاریخ قرون جدیدۀ علی رقم ارائۀ تاریخ تفصیلی جهان، به گونه ای غیرعادی و نامتعارف از به کارگیری واژۀ ارمنستان سر باز زده، به طوری که حتی نقشۀ بطلمیوسی که در کتاب آورده شده به صورت علنی تحریف شده است. بطلمیوس (168-90 پ م) موقعیت جغرافیایی سرزمین های گوناگون را در کتاب جغرافیا ی خود در 150پ م گردآورده. در قرن پانزدهم میلادی، شماری از جغرافی دانان و نقشه نگاران اروپایی این اطلاعات را از زبان یونانی به لاتین ترجمه و براساس آن نقشه هایی موسوم به نقشۀ بطلمیوس تدوین و منتشر کردند. بخشی از یکی از قدیمی ترین این نقشه ها، که در 1485م بر روی چوب ترسیم شده است،[50] در تصویر 25 با نقشۀ «بطلمیوسک جغرافیاسی خریطه 5» (نقشۀ بطلمیوس) آورده شده در کتاب احمد مدحت[51] مقایسه شده است.

در کتاب مدحت، اطلاعات اراتوسطنس[52] یونانی، از متقدمان دانش جغرافیا، نیز تحریف و نام ارمنستان از آن حذف شده است. یکی از کامل ترین تفسیرهای نقشۀ اراتوسطنس، که در آن اطلاعات جغرافیایی وی در 220پ م در آن گردآوری شده، مربوط به کیت جانستون[53] است که در مجموعۀ اطلس کلاسیک گین و شرکا[54] در اواخر قرن نوزدهم میلادی به چاپ رسیده[55] نقشۀ کامل[56] اراتوسطنس برگرفته از این مجموعه در تصویر 26 با «اراتوستنک جغرافیاسی خریطه 2» (نقشۀ اراتوسطنس) آورده شده در کتاب احمد مدحت[57] مقایسه شده که در آن نام ارمنستان به وضوح حذف شده است.

• 

  تصویر 26

• 

  تصویر 25

یک مورد بارز دیگر از سانسور دولتی در یکی از جامع ترین دانشنامه های لغت تاریخ و جغرافیای عثمانی به نام قاموس الاعلام، اثر شمس الدین سامى فراشرى، مشاهده می شود. شمس الدین سامى فراشرى، نویسنده، فرهنگ نویس و فیلسوف عثمانی، در1266ق/1850م، در فراشر از توابع یوآنیناى آلبانى به دنیا آمد. از اوان جوانى جایگاهی برجسته  در ادبیات عثمانى به دست آورد و به اصلاح زبان ترکى یارى رساند. پس از پایان مدرسه، در1288ق/ 1872م، به استانبول رفت و منشى ادارۀ سانسور و وزارت امور داخلى عثمانى شد. سپس به عضویت کمیسیون محمولات نظامى، که به منظور تسهیل حمل و نقل تدارکات نظامى در جنگ روسیه و عثمانى بنیاد شده بود، درآمد. وى در استانبول روزنامه اى به نام ترجمان شرق و در طرابلس روزنامه اى به نام طرابلس گراپ منتشر کرد. سلطان عبدالحمید دوم[58] وى را به عضویت کمیتۀ بازرسى نظامى، که براى نظارت نزدیک بر ارتش تشکیل شده بود، درآورد و او تا پایان زندگى در این سمت باقى ماند. از شمس الدین سامى فراشرى42 کتاب به چاپ رسیده است که از مهم ترین آنها مى توان به قاموس الاعلام و قاموس ترکى اشاره کرد. او در1322ق/ 1904م درگذشت[59]

سامى فراشرى در جلد اول دانشنامۀ قاموس الاعلام، که در1306ق/1889م با مجوز رسمی نظارت معارف در استانبول به چاپ رسیده است، در مقابل واژۀ «آرمنیا» این عبارت را آورده است: «(Armenie) [به واژه های «ارمنیه» و «ارمنستان» مراجعه کنید].» (تصویر 27). [60]

و این در حالی است که در صفحات 839 – 841 همین جلد از دانشنامۀ قاموس الاعلام، در میان واژه های «ارملاند»، «ارمناژ»، «ارمناک»، «ارمنت»، «ارمنی»، «ارمیا»، «ارمیه» و غیره و در هیچ جای دیگر، حتی در توضیحات مربوط به واژه «ارمنی»، یک بار نیز واژۀ ارمنستان یا ارمنیه به کار نرفته و سانسورچی این دانشنامه احتملاً در امر پاک سازی آن دچار اهمال و فراموش شده است.

با وجود اعمال سانسور دولتی در منابع و متون رسمی عثمانی (که در بالا دست کم به سه مورد از آنها اشاره کردیم)، می توان به مواردی نیز اشاره کرد که واژۀ ارمنستان به صورت ضمنی در متن آنها به کار رفته است. یکی از این موارد مجموعه جزوات مشاهیر اسلام، اثر حمید وهبی، نویسنده و روزنامه نگار روزنامۀ صباح، است. [61] حمید وهبی در جزوات 37 و 40، در باب فتوحات خلفای عباسی، خلیفه بالله[62] و خلیفه محمد معتصم،[63] واژۀ «ارمنیه» و «ارمنیه ولایتلری» را به کار برده (تصویر 28) بدون اینکه به نام این ولایت ها اشاره ای داشته باشد.

• 

  تصویر 33

• 

  تصویر 32

• 

  تصویر 31

• 

  تصویر 30

• 

  تصویر 29

• 

  تصویر 28

• 

  تصویر 27

علی فرخ بن رشاد، نویسنده، مترجم و دیپلمات عثمانی، نیز در کتاب درسی تاریخی که خود تألیف کرده به نام اس الاساس به اشغال ارمنستان به دست ارطغرل اشاراتی دارد. ابن رشاد در1282ق/ 1865م در استانبول به دنیا آمد. وی در1299ق/ 1882م به مدرسۀ علوم سیاسی پاریس رفت و به مدت دو سال در آنجا به تحصیل پرداخت و در پاریس، لندن و سن پترزبورگ در سفارتخانه های عثمانی انجام وظیفه کرد. در1312ق/ 1895م، کمیسر سفارت عثمانی در واشنگتن شد و از1316ق/ 1899م عهده دار همین سمت در سفارت عثمانی در بلغارستان بوده. او در1322ق/ 1904م در بلغارستان درگذشت. [64]

ابن رشاد در کتاب اس الاساس، که با مجوز رسمی نظارت معارف در 1304ق/1886م در استانبول به چاپ رسیده و در آن مطالب تاریخی به شکلی منظم به دانش آموزان ارائه شده، به جای ارمنستان، لفظ «ارض ارمنی» را به کار برده است (تصویر 29). [65]

یکی دیگر از معدود کاربردهای لفظ ارمنستان، پس از معاهده های سان استفانو و برلین، را می توان در کتاب ده جلدی سعید پاشا دیاربکرلی، نویسنده و دولتمرد عثمانی، مشاهده کرد. وی، که در1248ق/ 1832م به دنیا آمد، عهده دار سمت های مهم حکومتی در ماراش، ماردین و ایالت معمورۀ العزیز (خاربرت) بود و در1308ق/ 1891م درگذشت.

از مهم ترین آثار وی کتاب تاریخ عمومی مرآۀ العبر (آیینۀ اندرز) در ده جلد است. دیاربکرلی در جلد اول این کتاب توضیحات نسبتاً مبسوطی در مورد تاریخ ارمنیان و ارمنستان ارائه داده و ارمنستان را از سرزمین های اصلی آسیا در عهد کهن دانسته است (تصویر30). [66] وی حتی برای جلوگیری از هرگونه شبهه و اشتباهی واژگان «ارمنیه» و «ارمنستان» را به صورت مترادف قید کرده است (تصویر 31). [67]

او همچنین در تبیین جغرافیایی مزوپوتامیا (بین النهرین)، بر موقعیت ارمنستان تأکید ورزیده و مرز شمالی مزوپوتامیا را به ارمنیه (ارمنستان غربی) محدود ساخته (تصویر 32). [68]

در 1326ق/ 1908م، متعاقب انقلاب مشروطیت در ایران، انقلابی موسوم به حوریت در عثمانی به وقوع پیوست. سلطان عبدالحمید دوم ساقط شد و حزب اتحاد و ترقی به سرکردگی پرنس سعید حلیم،[69] انورپاشا،[70] طلعت بیگ[71] و جمال پاشا[72] زمام امور را به دست گرفت. در نخستین سال های پیروزی حوریت، به طور مشخص تا شروع جنگ های بالکان در1331ق/ 1913م، بسیاری از تابوهای امپراتوری عثمانی در هم شکست و بساط سانسور دولتی به طور موقت برچیده شد. آثار بسیاری از روشنفکران عثمانی، که مشمول سانسور دولتی شده بودند، در این دوره به چاپ رسیدند. از جملۀ این آثار کتاب چهارجلدی تاریخی جغرافیایی ارزشمندی به نام رسیملی و خریطه لی عثمانلی تاریخی (تاریخ تصویری و نقشه ای عثمانی)، اثر احمد راسم، است که طی1328-1330ق/ 1910- 1912م در استانبول به چاپ رسیده است.

احمد راسم (1281 – 1351ق/ 1864 – 1932م)، نویسنده، روزنامه نگار، محقق، تاریخ نگار، وکیل مجلس عثمانی (مبعوث) و عضو مجلس ملی جمهوری ترکیه (میلت وکیلی) طی حدود پنجاه سال نویسندگی و تحقیق آثاری معتبر و پربار به سبکی نوین و تأثیرگذار از خود به جا گذاشته که از جملۀ آنها می توان به کتاب دو جلدی عربلرین ترقیات مدنیت سی (ترقیات تمدن اعراب)، تاریخ مختصر بشر، ترقیات علمیه و مدنیه (ترقیات علمی و مدنی) و کتاب چهار جلدی رسیملی و خریطه لی عثمانلی تاریخی اشاره کرد. [73]

راسم در جلد نخست کتاب رسیملی و خریطه لی عثمانلی تاریخی به تبیین تفصیلی تقسیمات کشوری امپراتوری عثمانی پرداخته و در بخش آسیایی نام های قدیمی ایالت ها را ذکر کرده (تصویر 33) و در آن ارزروم را صریحاً «اسکی ارمنیه» (ارمنستان قدیم) نامیده. [74]

وی همچنین به جمعیت شناسی امپراتوری پرداخته و در جدولی شمار ملیت ها و قومیت های گوناگون را در اوایل قرن بیستم میلادی را مشخص ساخته است (تصویر 34). [75]

از نکات حائز اهمیت در این جدول نخست اینکه جمعیت ترکان عثمانی در این امپراتوری کمتر از نصف است و دوم آنکه جمعیت ارمنیان بسیار بیشتر از تعدادی است که تاریخ نگاران امروزی ترکیه، با هدف بی اعتبار نشان دادن نژادکشی ارمنیان، آن را مطرح می سازند. تاریخ نگاران امروزی ترکیه عمدتاً داده های دست نویس طلعت بیگ، وزیر کشور و صدراعظم وقت عثمانی در دورۀ حکومت حزب اتحاد و ترقی را، اساس قرار می دهند و جمعیت ارمنیان را معمولاً کمتر از یک میلیون تن (حدود 988 هزار نفر) قلمداد می کنند (تصویر 35). [76]

• 

  تصویر 35

• 

  تصویر 34

برخلاف سنت سانسور و تحریف های دولتی در عثمانی واقع گرایی قابل تحسین احمد راسم، حتی در نقشه های کتاب وی نیز مشاهده می شود. در یکی از نقشه های جلد نخست رسیملی و خریطه لی عثمانلی تاریخی نقشۀ عثمانی در دورۀ سلطان محمد فاتح آورده شده که در آن محدودۀ تقریبی ارمنستان به چشم می خورد (تصویر 36). [77]

در نقشۀ دیگری، باز مربوط به حدود جغرافیایی عثمانی در دورۀ سلطان محمد فاتح، محدودۀ تقریبی ارمنستان با مقیاس بزرگ تر ترسیم شده است (تصویر 37). [78]

همان طوری که در این دو نقشه مشاهده می شود موقعیت جغرافیایی ارمنستان شامل بخش های قابل توجهی از ارمنستان غربی و ارمنستان شرقی است.

• 

  تصویر 38

• 

  تصویر 37

• 

  تصویر 36

واقع گرایی در این خصوص در اثر تاریخی جغرافیایی دیگری به نام خریطه لی و رسیملی مکمل تاریخ عثمانی (چاپ1330ق/1912م)، اثر احمد رشید، نیز به چشم می خورد که در خور تحسین است. احمد رشید، سیاست مدار، وزیر کشور و وزیر امور خارجۀ عثمانی، دیپلمات، نویسنده، تاریخ نگار و پسر فرماندار ناحیۀ جانقیری، شفیق عبدالله افندی، در1287ق/1870م در جانقیری متولد شد و در1374ق/1955م وفات یافت. [79] در یکی از نقشه های خریطه لی و رسیملی مکمل تاریخ عثمانی، که حدود جغرافیایی حکومت عثمانی را در بدو تأسیس سلسلۀ عثمانی و انقراض سلجوقیان تعیین می کند (تصویر 38)، موقعیت جغرافیایی ارمنستان و سرحدات آن با گرجستان (کرجی قراللغی)، آذربایجان (ازربیابجان) و کردستان به صورت تقریبی ارائه شده است. [80]

با بررسی برخی کتاب ها و مراجع عثمانی، در دورۀ پس از وقوع جنگ بالکان در1331ق/ 1913م چنین به نظر می رسد که واقعیت های تاریخی و جغرافیایی مطابق با آمال و امیال سیاسی و عقیدتی حکومت اتحاد و ترقی عثمانی بازنگری و تحریف شده اند. این سیاست بازگشت به عصر سانسور دولتی دورۀ عبدالحمیدی و متعاقب آن حذف کلی یا تحریف تاریخ ارمنیان و موقعیت جغرافیایی ارمنستان، به وضوح، در آثار نویسندگان و سیاسیت مداران دولتی مانند حسین نسیمی کریدی مشاهده می شود.

حسین نسیمی کریدی (کرتی)، نویسنده، وزیر امور حسابداری، شهردار و فرماندار شهرهای مختلف عثمانی و پسر شیخ احمدعطا وطن زاده در اواسط قرن نوزدهم میلادی در جزیرۀ کرت به دنیا آمد. تاریخ تولد و مرگ وی مشخص نیست. او نویسندۀ «قانون اصلاحات» در دورۀ عبدالحمید دوم است. از وی چندین کتاب در باب تصوف و تاریخ به جا مانده که از جملۀ آنها می توان به صاحب ظهور اشاره کرد، که در1331ق/ 1913م در استانبول به چاپ رسیده. نسیمی کریدی در این کتاب با بحث در مورد اوضاع سیاسی عثمانی و روابط خارجی آن وجود تاریخی ارمنستان را مورد تردید قرار داده است (تصویر 39). [81]

در تابستان1336ق/ 1918م با شکست امپراتوری آلمان، هم پیمان عثمانی در جنگ جهانی اول، حکومت اتحاد و ترقی نیز ساقط شد و رهبران طراز اول آن، با توافق بریتانیا، از کشور گریختند. سلطان راشد محمد پنجم، که پس از سلطان عبدالحمید دوم در1327ق/ 1909م جلوس کرده بود، تخت خود را به سلطان وحدالدین محمد ششم واگذار کرد. دولتی به صدراعظمی داماد فرید پاشا در استانبول بر سر کار آمد و شرایط خفقان تحت دیکتاتوری اتحاد و ترقی تا حد بسیاری تعدیل یافت.

یکی از آثار با ارزش تاریخی این دوره، که در1337ق/ 1919م به چاپ رسیده کتاب عثمانلی تاریخی است که به دست نجیب عاصم و محمد عارف نوشته شده و از طرف انجمن تازه تأسیس تاریخ عثمانی انتشار یافته است.

نجیب عاصم یازک سیز، افسر، تاریخ نگار، ترک شناس، عضو مجلس ملی جمهوری ترکیه (میلت وکیلی) و پسر افسر سواره نظام عثمانی، حاجی عاصم بیگ، در1277ق/ 1861م در کیلیس زاده شده و در1354ق/ 1935م در استانبول وفات یافت. وی دانش آموختۀ مدرسۀ نظام و یکی از پیشگامان زبان شناسی نوین عثمانی است که در مورد زبان های اویغوری و چاگاتایی (زبان های قدیمی آلتایی مغولی) مطالعه کرده. از او حدود چهل اثر به جا مانده که از آن میان می توان به عثمانلی تاریخی اشاره کرد. [82]

نجیب عاصم و محمد عارف در جلد نخست این کتاب به بررسی مبسوط تاریخ مهاجرت اقوام آلتایی، ریشه های حکومت های سلجوقی، آق قویونلوها و غیره پرداخته و به تعارض ترکان و استیلای آنان بر آناتولی و ارمنستان اشاره کرده است (تصویر40). [83]

• 

  تصویر 43

• 

  تصویر 42

• 

  تصویر 41

• 

  تصویر 40

• 

  تصویر 39

نکتۀ قابل تأمل در سراسر این اثر آن است که موقعیت جغرافیایی ارمنستان همواره از آناتولی منفک و از آن به منزلۀ کشور مجزا یاد شده است، موضوعی که در تاریخ نگاری مدرن ترکیه قویاً مردود اعلام می شود. دیگر آنکه استیلا بر ارمنستان به صراحت قید شده و به فتوحات تاریخی ترکان سلجوقی منسوب شده، موضوعی که به هیچ عنوان در تاریخ نگاری ترکیه به آن اشاره نمی شود.

یکی از آخرین آثار مهم در تاریخ نگاری عثمانی، که به ارمنستان از منظر جغرافیایی می پردازد، کتاب 10 تموز انقلابی و نتایجی (انقلاب 10 ژوئیه و نتایج آن)، اثر حسین کاظم قدری، ملقب به شیخ محسن فانی است.

حسین کاظم قدری، دولتمرد، روزنامه نگار، نویسنده و محقق عثمانی در1287ق/ 1870م در استانبول متولد شد و در1353ق/ 1934م وفات یافت. وی به زبان های فرانسه، لاتین، یونانی باستان، عربی و فارسی تسلط داشت و از پیشگامان تدوین دانشنامۀ بزرگ عثمانی است. وی از فعالان انقلاب حوریت و از بنیان گذاران روزنامۀ طنین بود. در1330ق/ 1912م نائب رئیس مجلس عثمانی و پس از سقوط حکومت اتحاد و ترقی عهده دار سمت وزارت بازرگانی شد. از وی، با نام مستعار شیخ محسن فانی، آثار دینی، سیاسی و تاریخی فراوانی از جمله حق و حقیقت (1909)، آخرین حرف اسلام به اروپا (1913)، اسلام در قرن بیستم (1913)، احوال آلبانیاییان (1914)، نامۀ سرگشاده به تزار نیکلا (1915) و کتاب تاریخی – سیاسی 10 تموز انقلابی و نتایجی (1920) به جا مانده اند. [84] کتاب 10 تموز انقلابی و نتایجی تحلیلی علمی از انقلاب حوریت در 1908م است که پیامدهای سیاسی، اقتصادی و راهبردی آن را با مبانی علمی مورد نقد و بررسی قرار می دهد.

شیخ محسن فانی در این کتاب مسئلۀ ارمنستان را به منزلۀ یکی از 25 مسئله و معضل اصلی عثمانی بر می شمارد که حکومت های متوالی عثمانی، از زمان عبدالحمید دوم، درگیر آن بوده اند (تصویر 41). [85]

وی سپس، از میان معضلات موجود، عمدتاً به مسائل لاینحل می پردازد و با انتقاد از سیاست های اتحاد و ترقی برای حل آنها «مسئلۀ ارمنستان» را در فصلی جداگانه مورد بررسی قرار می دهد. آوردن بیتی از اشعار جلال الدین رومی در ابتدای این فصل نیز (تصویر 42) حاکی از مواضع انتقادی حسین کاظم قدری در قبال ناکارآمدی حکومت اتحاد و ترقی در قبال «مسئلۀ ارمنستان» است. [86]

شیخ محسن فانی در این فصل ضمناً جمعیت ارمنیان پیش از نژادکشی را نیز قید می کند که تا حد زیادی با داده های احمد راسم در مورد جمعیت ارمنیان ارمنستان غربی در کتاب وی[87] همخوانی دارد (تصویر 43). [88]

اختلاف داده های احمد راسم با داده های شیخ محسن فانی در شمار ارمنیان بخش اروپایی امپراتوری عثمانی است که احمد راسم آن را چهارصد هزار و شیخ محسن فانی آن را 250 هزار نفر ذکر می کند. هر دوی این منابع جمعیت ارمنیان بخش آسیایی مربوط به سال های پیش از نژادکشی را 5/1 میلیون نفر ذکر کرده اند، که بیش از یک میلیون تن کمتر از شمار واقعی است.

در نژادکشی ارمنیان از جمعیت 2,600,000 نفری ارمنیان در بخش آسیایی عثمانی (شامل ارمنستان غربی، یعنی ولایت های پنجگانۀ وان، ارزروم/کارین، بتلیس/باقش، طرابوزان/تراپیزون، دیاربکر/تیگراناکرت و نیز دیگر ولایت ها از جمله سیواس/سباستیا، معمورۀالعزیز/خاربرت، آطنه/آدانا و آنقره/آنکارا) در حدود5/1 میلیون نفر کشته، بیش از هشصدهزار نفر اخراج و حدود سیصدهزار نفر مجبور به تغییر دین شدند.

تصویر 44

تعریف حقوقی جغرافیایی سرحدات ارمنستان غربی و مرز میان ارمنستان و ترکیه براساس حکمیت وودرو ویلسون در نوامبر 1920م تعیین شده (تصویر 44). [89] این حکمیت، بنابر درخواست رسمی جمهوری ارمنستان و حکومت پادشاهی عثمانی، یک بار در مه 1920م و بار دوم در اوت همان سال صورت گرفته است. حکم صادر شده از سوی ویلسون، براساس مفاد کنوانسیون بین المللی 1907م ژنو، غیرقابل تغییر، قطعی و لازم الاجرا برای درخواست کنندگان حُکمیت است.

همان گونه که از منابع تاریخی ذکر شده در این مقاله پیداست تاریخ نگاری معاصر عثمانی در قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم میلادی به مقولۀ ارمنستان بسیار پرداخته است. این واقعیت با استدلال های تاریخ نگاری رسمی ترکیه، که موجودیت ارمنستان غربی را در سرحدات فعلی جمهوری ترکیه کلاً نقض می کند، در تعارض و تضاد مستقیم قرار دارد. این اسناد نشان می دهد که ملت ارمنی دست کم چهار هزار سال در موطن آبا و اجدادی خود ساکن بوده و به تدریج با پیشروی و فتوحات سلاطین عثمانی، از حدود هفتصد سال پیش، ارمنستان به اشغال در آمده است. سیاست انکار واقعۀ نژادکشی ارمنیان از سوی ترکیه در واقع نوعی تلاش دفاعی با راهبرد حفظ تمامیت ارضی جمهوری ترکیه امروزی است، جمهوری ای که بخشی از آن ارمنستان غربی نام دارد و متعلق به ملت ارمنی است.

منابع:

ادرنوی، محمد بن محمد. نخبۀ التواریخ و الاخبار، استانبول: [بی نا]، 1276ق (1859م).

افندی، خیرالله. تاریخ دولت علیه عثمانی. استانبول: [بی نا]، [بی تا]. ج6.

بستانی زاده، محمد طاهر. مثلثات کرویه. استانبول: لیتوگرافیا، 1288ق (1872م).

حسنی، سلیمان. تاریخ عالم. استانبول: مکتب فنون حربیه حضرت شاهانه، 1293ق (1876م).

دهده منجم باشی، احمد. صحائف الخبار منجم باشی.استانبول: [بی نا]، 1285ق(1868 م)، ج1.

دیاربکرلی، سعید پاشا. مرآۀ العبر. استانبول: 1304ق(1886م)، ج1.

راسم، احمد. رسیملی و خریطه لی عثمانلی تاریخی. استانبول: 1328ق(1910م)، ج1.

رشید، احمد. خریطه لی و رسیملی مکمل تاریخ عثمانی. استانبول: 1328 رومی(1912م).

رفعت افندی (یاقلیکچی زاده)، احمد. نقد التواریخ. استانبول: [بی نا]، 1296ق(1879م).

——- . لغات تاریخیۀ و جغرافیۀ. استانبول: 1299ق(1881م)، ج1.

سامى فراشرى، شمس الدین. قاموس الاعلام. استانبول: 1306ق(1889م)، ج1.

شوقی؛ عزیز سامی. مرآت تاریخ عثمانی. استانبول: [بی نا]، 1293ق(1876م).

عاصم، نجیب و عارف، محمد. عثمانلی تاریخی. استانبول: 1335 رومی(1919م)، ج1.

فانی، شیخ محسن. 10 تموز انقلابی و نتایجی. استانبول: 1336 رومی(1920م).

فرائضجی زاده، محمد سعید. تاریخ گلشن معارف. استانبول: دارالطباعۀ العامرۀ، 1252ق، ج1.

فرخ بن رشاد، علی. اس الاساس. استانبول: 1304ق(1886م).

مدحت افندی، احمد. مفصل تاریخ قرون جدیدۀ. استانبول: 1303ق(1885م).

معاهدات مجموعه سی، (استانبول: جریدۀ عسکریه، 1298ق [1882م])، ص 194.

نسیمی کریدی، حسین. صاحب ظهور. استانبول: 1332 هجری(1913م).

وفیق پاشا، احمد. فذلکۀ تاریخ عثمانی. استانبول: [بی نا]، 1288ق (1871م).

وهبی، حمید. مشاهیر اسلام. استانبول: [بی نا]، 1301ق(1883م)، ج 3 و 4.

http://eskieserler.com/YazarDetay.asp?LID=AR&ID=232

http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_sultans_of_the_Ottoman_Empire

http://tr.wikipedia.org/wiki/Osmanl%C4%B1_tarih%C3%A7ileri

http://osmanliruhu1453.blogspot.co.uk/2013/01/17yuzyil-osmanli-tarihcileri-ve-eserleri.html

http://en.wikipedia.org/wiki/M%C3%BCneccimba%C5%9F%C4%B1_Ahmed_Dede

http://en.wikipedia.org/wiki/Ahmed_Vefik_Pasha

http://catalog.hathitrust.org/Record/011638869

http://catalog.hathitrust.org/Record/008920665

http://catalog.hathitrust.org/Record/009030986

http://en.wikipedia.org/wiki/Suleiman_Pasha_(Ottoman_general)

http://tr.wikipedia.org/wiki/I._Bayezid

http://tr.wikipedia.org/wiki/S%C3%BCleyman_H%C3%BCsn%C3%BC_Pa%C5%9Fa

http://www.uslanmam.com/dini-bilgiler

http://pages.uoregon.edu/kimball/1878mr17.SanStef.trt.htm

http://en.wikipedia.org/wiki/Ahmet_Mithat_Efendi

http://www.commbank.com.au/about-us/shaping-australia/pre-renaissance/2068.html

http://rbedrosian.com/Maps

http://rbedrosian.com/Maps/gin4b.htm

http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_sultans_of_the_Ottoman_Empire

http://fa.wikipedia.org/wiki

http://www.yasamoykusu.com/biyografi-206-Ali_Ferruh

http://en.wikipedia.org/wiki/Said_Halim_Pasha

http://en.wikipedia.org/wiki/Enver_Pasha

http://en.wikipedia.org/wiki/Talaat_Pasha

http://en.wikipedia.org/wiki/Djemal_Pasha

http://tr.wikipedia.org/wiki/Ahmet_Rasim

http://tr.wikipedia.org/wiki/Ermeni_Kirimi

http://sendeyim.com/kimdir/ahmet-resit-rey-kimdir

http://tr.wikipedia.org/wiki/Necip_As%C4%B1m_Yaz%C4%B1ks%C4%B1z

http://www.kultur.gov.tr/EN,38054/huseyin-kazim-kadri.html

http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Boundary_between_Turkey_and_Armenia_as_determined_by_Woodrow_Wilson_1920.jpg

پی نوشت ها:

1ـ ولایت های پنج گانۀ وان، ارزروم (کارین)، بتلیس (باقش)، ترابوزان (تراپیزون) و دیاربکر (تیگراناکرت).

2ـ ولایت های سیواس (سباستیا)، معمورۀ العزیز (خاربرت)، آطنه (آدانا)، آنقره (آنکارا) و غیره.

3ـ در خلال سال های 1894- 1896م در حدود سیصدهزار ارمنی در ولایت های پنج گانۀ ارمنستان غربی و ولایت معمورۀ العزیز (خاربرت) و در 1909م بیش از سی هزار ارمنی در ولایت آطنه (آدانا) قتل عام شدند.

4ـ نک:

http://eskieserler.com/YazarDetay.asp?LID=AR&ID=232

5ـ محمد سعید فرائضجی زاده، تاریخ گلشن معارف (استانبول: دارالطباعۀ العامرۀ، 1252ق)، ج1، ص 294 و 407.

6ـ سلطان محمد دوم ملقب به فاتح. وی دوبار بین سال های 1444-1446م و 1451-1481م به سلطنت رسید. در دومین دورۀ سلطنت او قسطنطنیه به اشغال عثمانی در آمد. نک:

http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_sultans_of_the_Ottoman_Empire

7ـ از شهرهای ارمنستان غربی در حوالی شهر تاریخی کارین (ارزروم).

8ـ فرائضجی زاده، همان، ص 406.

9ـ نک:

http://tr.wikipedia.org/wiki/Osmanl%C4%B1_tarih%C3%A7ileri

Armenia Major / Մեծ Հայք 10ـ

11ـ خیرالله افندی، تاریخ دولت علیه عثمانی(استانبول: بی نا، بی تا)، ج6، ص 10

Armenia Minor / Փոքր Հայք 12ـ

13ـ همان، ج7، ص19.

14ـ همان، ج8، ص113.

15ـ همان، ج10، ص12.

16ـ محمد بن محمد ادرنوی، نخبۀ التواریخ و الاخبار(استانبول: بی نا، 1276ق [1859م])، ص 18.

17ـ نک:

http://osmanliruhu1453.blogspot.co.uk/2013/01/17yuzyil-osmanli-tarihcileri-ve-eserleri.html

18ـ نک:

http://tr.wikipedia.org/wiki/Osmanl%C4%B1_tarih%C3%A7ileri

19ـ ملقب به آوچی (شکارچی) (1057- 1099ق/ 1648-1687م). . نک:

http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_sultans_of_the_Ottoman_Empire

20ـ نک:

http://en.wikipedia.org/wiki/M%C3%BCneccimba%C5%9F%C4%B1_Ahmed_Dede

21ـ احمد دهده منجم باشی، صحائف الخبار منجم باشی(استانبول: بی نا، 1285ق[1868م])، ج1، ص 652 -663.

22ـ همان، ص655.

23ـ همان، ج2، ص507.

24ـ همان، «فهرست».

25ـ همان، ج 2، ص 578.

26ـ نک:

http://en.wikipedia.org/wiki/Ahmed_Vefik_Pasha

27ـ نک:

http://catalog.hathitrust.org/Record/011638869

28ـ احمد وفیق پاشا، فذلکۀ تاریخ عثمانی(استانبول: بی نا، 1288ق [1871م])، ص 2.

29ـ همان،ص 125.

30ـ نک:

http://catalog.hathitrust.org/Record/008920665

31ـ محمد طاهر بستانی زاده، مثلثات کرویه، (استانبول: لیتوگرافیا، 1288ق [1872م])، ص 87.

32ـ بر اساس افسانه‌های محلی قایی یکی از قبایل بیست و دو گانۀ ترک های اغوز است. قایی فرزند ارشد گون خان و گون خان نیز فرزند ارشد اوغوز خان بود.

[1]4. Armenia Major / Մեծ Հայք    33ـ

34ـ نک:

http://catalog.hathitrust.org/Record/009030986

35ـ سلطان بایزید اوّل (1354 -1403م)، ملقب به ایلدرم (صاعقه) سلطان عثمانی از 1389- 1403م. نک:

http://tr.wikipedia.org/wiki/I._Bayezid

36ـ عزیز، سامی؛ شوقی، مرآت تاریخ عثمانی (استانبول: بی نا، 1293ق[1876م])، ص 52 – 69.

37ـ نک:

http://en.wikipedia.org/wiki/Suleiman_Pasha_(Ottoman_general)

38ـ نک:

http://tr.wikipedia.org/wiki/S%C3%BCleyman_H%C3%BCsn%C3%BC_Pa%C5%9Fa

39ـ سلیمان حسنی، تاریخ عالم (استانبول: مکتب فنون حربیه حضرت شاهانه، 1293ق [1876م])، ص 543 -603.

40ـ همان، ص 598.

41ـ نک:

http://www.uslanmam.com/dini-bilgiler

42ـ احمد رفعت افندی (یاقلیکچی زاده)، نقد التواریخ (استانبول: بی نا، 1296ق[1879م])، ص 19.

43ـ همان، ص 176.

44ـ همو، لغات تاریخیۀ و جغرافیۀ (استانبول: 1299ق[1881م])، ج1، ص 116.

45ـ همان، ص 121.

46ـ همان، ص 133.

47ـ نک:

http://pages.uoregon.edu/kimball/1878mr17.SanStef.trt.htm

48ـ معاهدات مجموعه سی(استانبول: جریدۀ عسکریه، 1298ق [1882م])، ص 194.

49ـ نک:

http://en.wikipedia.org/wiki/Ahmet_Mithat_Efendi

50ـ نک:

http://www.commbank.com.au/about-us/shaping-australia/pre-renaissance/2068.html

51ـ احمد مدحت افندی، مفصل تاریخ قرون جدیدۀ، (استانبول: 1303ق[1885م])، ص88.

Eratosthenes 52ـ

Keith Johnston 53ـ

Ginn and Company’s Classical Atlas54ـ

55ـ نک:

http://rbedrosian.com/Maps

56ـ نک:

http://rbedrosian.com/Maps/gin4b.htm

57ـ رفعت افندی، همان، ص 73.

58ـ آخرین سلطان حکومت خودکامۀ عثمانی که بین سال های 1876 – 1909م سلطنت کرد. مهم ترین وقایع تاریخ معاصر عثمانی مانند جنگ روس و عثمانی و انقلاب حوریت در دورۀ سلطنت وی به وقوع پیوسته. نک:

http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_sultans_of_the_Ottoman_Empire

59ـ نک:

http://fa.wikipedia.org/wiki

60ـ شمس الدین سامى فراشرى، قاموس الاعلام، (استانبول: 1306ق[1889م])، ج1، ص 142.

61ـنک:

Incelenmesi (Tanin, Tercüman-I Hakikat,Ikdam Ve Sabah\1912-1913), T.C. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dali Yakinçağ Tarihi Bilim Dali, Yüksek Lisans Tezi(Ankara, 2008), s.18.

62ـ حمید وهبی، مشاهیر اسلام (استانبول: 1301ق[1883م])، ج 3 و 4، ص1183.

63ـ همان، ص1266.

64ـ نک:

http://www.yasamoykusu.com/biyografi-206-Ali_Ferruh

65ـ علی فرخ بن رشاد، اس الاساس (استانبول: 1304ق[1886م])، ص41.

66ـ سعید پاشا دیاربکرلی، مرآۀ العبر (استانبول: 1304ق[1886م])، ج1، ص166.

67ـ همان، ص175.

68ـ همان، ص178.

69ـ صدراعظم عثمانی بین 1913 – 1917م. نک:

http://en.wikipedia.org/wiki/Said_Halim_Pasha

70ـ وزیر جنگ و فرماندۀ ارتش عثمانی (1909- 1918م) و از سران حزب اتحاد و ترقی. نک:

http://en.wikipedia.org/wiki/Enver_Pasha

71ـ وزیر کشور عثمانی (1913-1917م)، صدراعظم عثمانی (1917- 1918م) و از سران حزب اتحاد و ترقی. نک:

http://en.wikipedia.org/wiki/Talaat_Pasha

72ـ فرماندار استانبول، وزیر امور عمومی عثمانی (1913-1914م)، وزیر دریاداری عثمانی (1914- 1918م) و از سران حزب اتحاد و ترقی. نک:

http://en.wikipedia.org/wiki/Djemal_Pasha

73ـ نک:

http://tr.wikipedia.org/wiki/Ahmet_Rasim

74ـ احمد راسم، رسیملی و خریطه لی عثمانلی تاریخی (استانبول: 1328ق[1910م])، ج1، ص492.

75ـ همان، ص494.

76ـ نک:

http://tr.wikipedia.org/wiki/Ermeni_Kirimi

77ـ احمد راسم، همان، ص129.

78ـ همان، ص148.

79ـ نک:

http://sendeyim.com/kimdir/ahmet-resit-rey-kimdir

80ـ احمد رشید، خریطه لی و رسیملی مکمل تاریخ عثمانی (استانبول: 1328 رومی[1912م])، ص 10.

81ـ حسین نسیمی کریدی، صاحب ظهور (استانبول: 1332 هجری[1913م])، ص121.

82ـ نک:

http://tr.wikipedia.org/wiki/Necip_As%C4%B1m_Yaz%C4%B1ks%C4%B1z

83ـ نجیب عاصم و محمد عارف، عثمانلی تاریخی(استانبول: 1335 رومی[1919م])، ج1، ص324.

84ـ نک:

http://www.kultur.gov.tr/EN,38054/huseyin-kazim-kadri.html

85ـ شیخ محسن فانی، 10 تموز انقلابی و نتایجی (استانبول: 1336 رومی[1920م])، ص 52.

86ـ همان، ص 113.

87ـ احمد راسم، همان، ص494.

88ـ دشیخ محسن فانی، همان، ص 122.

http://commons.wikimedia.org/wiki/File:BoundarybetweenTurkeyandArmeniaasdeterminedbyWoodrow_89ـ

Wilson_1920.jpg