نویسنده: هاسمیک استپانیان / ترجمه آرمیک نیکوقوسیان

فصلنامه فرهنگی پیمان شماره 67

اشـاره

در شمارۀ 63 نشریۀ پیمان کتابی معرفی شد با نام نقش ارمنیان در امپراتوری عثمانی [1] نویسندۀ ‏کتاب، هاسمیک استپانیان، که از استادان دانشگاه ایالتی ایروان است، در این کتاب نقش ‏ارمنیان را در کلیۀ زوایای اقتصادی، اجتماعی، هنری، فرهنگی، صنعت و… امپراتوری عثمانی مورد بررسی ‏و بازبینی قرار داده است.‏

در این نوشتار، کوشیده ایم تا مروری خلاصه داشته باشیم بر بخشی از این کتاب که به بررسی نقش ارمنیان در هنر معماری امپراتوری عثمانی پرداخته است. چه بسا بررسی کامل این موضوع نه تنها در قالب شماره ای از یک نشریه نگنجد بلکه ‏نیازمند تألیف مطالب در قالب کتابی مستقل باشد.‏

همان گونه که می دانیم قسطنطنیه (استانبول) در 360 م پایتخت باشکوه روم شرقی ‏‏(بیزانس) بود. ورود و استقرار ارمنیان در این شهر نیز به همین سال بازمی گردد.‏

در مه 1435م، سلطان محمود دوم روم شرقی را تصرف کرد و این در حالی بود که ارمنیان ‏بیش از هزار سال بود که در این منطقه سکنا داشتند. ‏قوم مهاجم، که تنها اسب و شمشیر را می شناخت، پس از استقرار مجبور به پذیرش فرهنگ غنی ‏منطقه شد.‏

وجود قومیت های مختلف ساکن در قلمرو پهناور امپراتوری عثمانی و بالطبع تنوع سبک های مختلف ‏هنری در آن، به ویژه در معماری، از جمله سبک های عربی، اورارتویی، ختی، هتتی، هلنی و هم چنین سبک بیزانسی سبب شد که ترکیۀ ‏کنونی وارث سبک های متنوعی از سده های گذشته باشد چنان که امروزه این کشور یکی از پر ‏جاذبه ترین مناطق گردشگری در جهان محسوب می شود و همه ساله میلیون ها گردشگر مشتاق برای دیدن این کشور بار ‏سفر می بندند و از دیدن شاهکارهای معماری آن لذت می برند.‏

تنوع معماری در امپراتوری عثمانی مدیون وجود اقوام مختلف از جمله ارمنیان، یونانیان، عرب ها و سایر ‏ملیت های ساکن در این امپراتوری بوده که بدون شک نقش ارمنیان، با توجه به برخورداری آنان ‏از فرهنگ و دانش روز اروپا و گذشتۀ پربار برجسته تر بوده است و اغراق نخواهد بود اگر گفته شود که ‏ارمنیان نقشی اصلی در طراحی و ساخت بناهای معروف این امپراتوری از جمله بنای دلماباغچه، مسجد سلیمانیه، ‏کاخ های سلطنتی، پل ها، جاده ها و بسیاری از دیگر بناها داشته اند.‏

لازم به ذکر است که در ادامۀ راه پربار معماران ارمنی نخستین انجمن معماران در امپراتوری ‏عثمانی نیز تحت نام انجمن مهندسان و معماران ارمنی در 1919م تأسیس ‏شد.‏

ارمنیان به جز معماری در سنگ تراشی، مرمر کاری و آجر چینی نیز تبحر و مهارت داشته اند. ‏تردیدی نیست که ذکر شرح حال و آثار کلیۀ این معماران و هنرمندان، که شمار آنان به چند صد تن می رسد، مقدور نیست. بنابراین، نگارنده به ذکر نام و آثار چند معمار معروف اکتفا نموده و در مورد دیگر معماران تنها به ذکر نام و تاریخ تولد و مختصری از آثار به جای مانده بسنده کرده است.‏

لازم به یادآوری است که این معماران به اندازه ای معروف و تأثیرگذار بوده اند که سلاطین عثمانی به ‏آنان القابی نظیر معمار آقا، معمارباشی، سر معمار، خلیفه و اوستا داده بودند.‏

مجسمه معمار سینان در آنکارا
معمار سینان

یکی از نامدارترین معماران امپراتوری عثمانی، معمار سینان است.‏ در مورد تاریخ تولد وی تردیدهایی وجود دارد اما مرگ او به طور یقین در 7 ژوئیۀ ‏‏1588م در 98 سالگی اتفاق افتاده است. مجسمۀ یادبود این معمار شهیر هم اکنون در ‏آنکارا وجود دارد. همچنین دانشکدۀ معماری استانبول به نام او نام گذاری شده است.‏

سینان در مدت زمامداری سه سلطان عثمانی، یعنی سلیمان اول، سلیم دوم و مراد سوم و در طول پنجاه سال طراح و مجری کلیۀ مکان هایی بود که تاکنون و پس از قرن ها مانند نگینی در ‏امپراتوری عثمانی و ترکیۀ کنونی درخشیده و می درخشد.‏

سینان با نام اصلی سیمون با توجه به منابع مختلف بین سال های 1489 ـ 1490م (با توجه به اسناد دایرۀ ‏المعارف بریتانیکا) و یا 1491م در قریۀ کوچک آگراناس نزدیک قیصریه در آناتولی ‏‏به دنیا آمده است.‏

گرچه در مورد محل تولد و اصالت خانوادگی او نظرات مختلفی وجود دارد به طور قطع او ‏از یک خانواده ارمنی بوده است. [2] سینان از دوران کودکی با پدرش، که به کارهای معماری و ساختمانی اشتغال داشت، همکاری می کرد و از ‏همان زمان با سنگ و خاک آشنا شد. در مورد سینان می گویند که او یکی از معروف ترین ‏معماران طراحی ساختمان های مقاوم در مقابل زلزله بوده است.‏

سینان به زبان های عربی، فارسی، ترکی تسلط کامل داشت و در طول عمر پر برکت خود، بیش از ‏‏چهل تن از شاگردانش توانستند جزو معماران تراز اول امپراتوری عثمانی باشند.‏

بنا های استاد سینان در کلیۀ نقاط امپراتوری عثمانی از جمله سوریه (حلب ـ دمشق) مصر (قاهره) ‏و نقاط دیگر دیده می شود.‏ مهم ترین آثار باقی مانده از سینان عبارت اند از:‏‏ مسجد سلیمانیه،[3] مسجد سلیمیه،[4] پل معروف سوکلو محمد پاشا،[5] مسجد سلطان میریماه[6] (در ادیرنه)، مسجد میهریماه،[7] مسجد کیلیچ علی پاشا،[8] مسجد شاهزاده باشی،[9] حمام سلطان هاسکی،[10] مسجد محمد پاشا،[11] ‏مسجد بالی پاشا[12]و….

معمار سینان بجز بناهای ذکر شده طراح و مجری بیش از سیصد بنای تاریخی، از جمله ‏مسجد معروف سلطان احمد[13] و مدرسۀ اسلامی سیبیان[14] بوده است.‏ ‏‏

سنگ تراشی ساده توانست به عالی ترین مراحل تحصیلی رسد و در ارتش نیز به منزلۀ مهندس خدمت کند و به ‏مقام «آقا» نائل شود. سینان زمانی که در ارتش خدمت می کرد مبتکر ساخت بسیاری از تأسیسات ‏ارتشی از قبیل جاده، پل و…. بود.‏

او در پنجاه سالگی به سمت معمار عالی دربار منصوب شد و طی سال ها فعالیت، ‏آثار بسیار بدیع معماری از خود بر جای گذاشت.‏ به گواه بسیاری مسجد سلیمیه در ادرین و پس از آن مسجد سلیمانیه در استانبول شاهکارهای معماری او هستند.‏

معمار سینان در طول سال ها فعالیت خود شاگردان بسیاری را تربیت و به عرصۀ معماری روانه کرد ‏که از جملۀ آنها می توان به محمد آقا صدف کار، معمار مسجد سلطان احمد، اشاره کرد.‏

سینان به منزلۀ بزرگ ترین و معروف ترین معمار عصر کلاسیک امپراتوری عثمانی معرفی و در ‏غرب با میکل آنژ مقایسه شده است.‏ مجموعه آثار وی را 374 مورد بر شمرده اند، از جمله 93 مسجد جامع، 52 مسجد کوچک، 7 ‏مدرسه قرآنی (دارالقرآن)، 22 اسلامیه، 17 امارت دولتی، 3 بیمارستان (دارالشفا)، 6 ‏قنات، 8 سیلوی ذخیرۀ غلات، 10 پل، 20 کاروانسرا، 36 قصر، 48 حمام، 57 مدرسه و….‏

نگارنده علاوه بر معمار سینان موفق به استخراج نام حدود نود معمار از معماران معروف ارمنی شده است که در زیر ‏فهرست نام و آثار چند تن از آنان به اختصار آورده شده است:

‏1.‏معمار بوقوس (قرن سیزدهم میلادی)، سازندۀ پل معروف پنج دهنۀ رودخانۀ تورانلی (1251م).‏

‏2.گایلوک (گلوک) (قرن سیزدهم میلادی)، فرزند عبدالله‏. سازندۀ مسجد اپنچه مینارلی در قونیه (‏‏1251م) و بسیاری بنا های دیگر در سوریه.‏

‏3.‏خور شاه بن ‏ مقید که در ناحیۀ دوریک مسجد و بیمارستان بزرگی برای ‏احمد شاه ساخته است.‏

‏4.‏خسرو، که به فرمان کیخسرو سلجوقی مسجد مالاتیا را ساخته است (1247م).‏

‏5.‏ تاگوور، فرزند استپان (قرن سیزدهم میلادی)، سازندۀ مدرسۀ دینی مالاتیا.‏

‏6.‏ آشوت (قرن سیزدهم و چهاردهم میلادی)، سازندۀ کاروانسرای ایگدیر.‏

‏7.‏ شاه هاکوپ (قرن پانزدهم میلادی)، سازندۀ مسجد بایزید دوم در ‏استانبول(1490م).‏

‏8.‏ خلیفه یغیازار، که به فرمان خلیفه محمد اول چلپی مسجد گنبد ‏سبز شهر بورسا (یشیل جامی و یشیل توربه) را ساخته است (1414 ـ 1424م).‏

‏9.خلیفه گریگور بایبوردی، سازندۀ کاخ سلطان احمد سوم (1595ـ1603م).

‏10.‏کوداشاه (قرن شانزدهم میلادی) سنگ تراش.‏

‏11.‏خلیفه آراکل و پسرش گابریل.‏

‏12.‏ خلیفه ذکریا (قرن هفدهم میلادی).‏

‏13.‏خلیفه آسدواتزادور بلبل چی. وی از 1600 ـ1630 به مدت 30 سال در استانبول ‏مشغول به کار و از نزدیکان صدر اعظم حسن پاشا در زمان سلطنت عثمان دوم ‏‏(1618 ـ 1622م) و خالق آثار زیادی بوده است. او بین سال های 1610ـ1617م ‏در ساخت مسجد سلطان احمد نقش اساسی داشته است. نقش بسیار مؤثری نیز در بازسازی ‏کلیسای هرشتاکاپت مقدس، در 1628م، داشته است. بلبل چی به دلیل کمک های فراوانش به پناهندگان تکیرداغ، در منابع ارمنی، به پناه دهندۀ نیازمندان نیز معروف است.‏

‏14.‏ خلیفه دوخانچی، معمار دربار عثمانی (1772م). از نزدیکان معمار سینان که از کساریا (قیصریه) ‏به استانبول آمد و اقدام به ترجمه بخش هایی از کتاب مقدس از ارمنی به ترکی کرد.‏

‏15.‏خلیفه وارتان از معماران فعال در سال 1683م.‏

‏16.‏معمار خاچاطور (قرن هفدهم میلادی).‏

‏17.‏خلیفه ترآرتور(قرن هفدهم میلادی).‏وی در 1648م معمار کلیسای صلیب مقدس در واراگا بوده ‏است.‏

‏18.‏ حاجی آرتین (هارطون) از اهالی آکن. وی اولین پل سنگی را ‏ بر روی رودخانه فرات ساخته است.‏

‏19.‏ استپانوس (پانوس) (قرن هجدهم میلادی). از نزدیکان پاشا ‏احمد جمال اغلی. وی معمار پنج مسجد در اورفا بوده است.‏

‏20.‏خواجه داوید (داود) (1580 ـ1660) از خادمان دربار عثمانی. متولد روستای باراک ‏در قفقاز.‏

‏21.‏ گریگور چلپی (فرزند خواجه داود). تکمیل کننده کار های نا تمام پدر.‏

‏22.‏ خلیفه ذکریا (قرن هفدهم میلادی).

‏23.‏ گابریل پالاگیان 1720م معمار دربار سلطان سلیمان دوم (1687 ـ 1690م).‏

‏24.‏ خلیفه سرکیس، معمار دربار در سال های 1719ـ‏‏1733م، معمار مسجد داماد ابراهیم.‏

‏25.خلیفه ‏آواک (قرن هجدهم میلادی)، معمار تجدید بنای مرکز مهمات سازی استانبول که در اثر زلزله ‏از بین رفته بود و نیز معمار قصر ادیرنه در 1778م.‏

‏26. هاکوپ یغیازاریان (آدریاناپلیس) (1738ـ1803م). معمار دربار در 1778م. وی معمار مسجد ایسکله ‏ است که در آن از سبک معماری باروک استفاده کرده. یغیازاریان به نام معمار مساجد استانبول معروف است. ‏

‏27.‏ پطروس (1830ـ1893م)، معمار دربار، از شاگردان معمار بزرگ، هاکوپ بالیان و ‏مهندس طراح قصرهای چراغان و بیلربی. ‏

‏28.‏ گئورک اصلانیان (1849 ـ1922م)، مهندس معمار، فارغ التحصیل مدرسۀ مهندسی پاریس. ‏طراح خط آهن حیدر پاشا ـ ایزمیت. مشاور امور مالی سلطان در سال 1892ـ1899م و ‏مدیر امور آب رسانی استانبول طی 1901ـ1903م. وی همچنین بین 1904ـ 1908م کمیسر عالی بندرگاه حیدر پاشا بوده است.‏

از دیگر افتخارات جامعۀ ارمنی استانبول خانواده معتبر و شاخص بالیان است که نقش بسیار ‏مهمی در معماری و شهرسازی استانبول داشته اند.‏ این خانواده طی دو قرن (سده های هجدهم و نوزدهم میلادی) با بیش از هفت نسل خدمات فراوانی به امپراتوری عثمانی کردند. نه تن از اعضای خانوادۀ بالیان با لقب سرمعمار در خدمت شش تن از سلاطین عثمانی بوده اند و ‏آثار شاخص فراوانی از خود نه تنها در استانبول بلکه در سایر شهرهای قلمرو عثمانی برجای ‏گذاشته اند. بالیان ها با به کارگیری سبک معماری ارمنی و تلفیق آن با سبک معماری اروپایی ‏‏(به خصوص معماری باروک) در ساخت بسیاری از بناهای استانبول از جمله کارخانه ها، پادگان ‏ها و… نقش بسزایی داشته اند. ‏

مهر سرکیس بالیان
سرکیس بالیان
تمبر طبع شده با نقش گریگور بالیان

خلیفه بالی بالیان، متولد روستای بالی (بین ناحیۀ سیس و ماراش)، از نخستین اعضای خانوادۀ ‏بالیان، در 1682م به استانبول مهاجرت کرد و در دربار محمد پنجم در سمت دستیار مرمت کنندۀ ‏ابنیه به خدمت معماران دربار درآمد و چنان مورد توجه استاد خود قرار گرفت که استاد ‏او را به دامادی برگزید. پس از مرگ استاد، بالی خان با جدیت به کار در ‏دربار ادامه داد. خلق و خوی بسیار خوش و ابتکارات جدید بالی خان سبب شد که تصویر ‏دربار تغییر کند. پس از او پسرش، میناس، کار پدر را ادامه داد. میناس در دربار احمد سوم و محمود ‏اول خدمت کرد. پس از مرگ وی در 1703م فرزندش، ماکار، کار پدر را ادامه داد و ‏به خدمت محمد سوم، سلطان عثمانی درآمد. او به رغم خدمات بسیار خود به دلیل مسیحی ‏بودن مورد نفرت اطرافیان سلطان قرار گرفت و سرانجام به فرمان محمود اول، سلطان عثمانی، با خانواده اش به قلعۀ بایبورد تبعید شد اما پس از چند سال سلطان به بی گناهی او پی برد و ‏با شکوه و عظمت بسیار بار دیگر او را به دربار فرا خواند و به این ترتیب، ماکار مجدداً به کار در دربار مشغول شد. ‏

از شاهکارهای وی ساختمان مسجد نور عثمانی در استانبول است. در مورد ساخت این مسجد ‏داستان عجیبی وجود دارد. می گویند در زمان پی کنی مسجد آب فراوانی در محل ساخت جمع شد که البته با ابتکار معمار ‏ماکار و با کار گذاشتن انواع سنگ و چوب های عظیم روغن زده سرانجام موفق به مهار آب شدند. سلطان، برای تشویق ماکار برای این موفقیت، صد رأس گوسفند قربانی کرد و هدایای فراوانی به معمار ماکار داد اما واقعۀ عجیب این است که پس از این موفقیت معمار ماکار ناگهان، به مدت دو سال و بدون اطلاع سلطان از استانبول گریخت و ‏در مکانی مخفی شد. پس از دو سال، در حالی که سلطان حکم قتل او را صادر کرده بود، به دربار بازگشت و در جواب سلطان که در این مدت کجا بوده و چرا فرار کرده گفت: «می دانستم که اگر ‏می ماندم شما مرا مجبور به ادامۀ ساخت مسجد می کردید در حالی که لازم بود مدتی فعالیت های ‏ساختمانی تعطیل شود تا پی مسجد کاملاً محکم شود. به این دلیل غیبت کردم». سلطان که از جسارت ‏او به شگفت آمده بود فرمان ادامۀ ساخت مسجد را صادر کرد. مسجد طی هفت سال ساخته ‏و در 5 دسامبر 1755م افتتاح شد.‏

پس از ساخت این مسجد عظیم و زیبا از ماکار برای ساخت کاخ های دیگری دعوت کردند. او در دوران ‏کهولت از کار معماری کناره گرفت و ادامۀ آن را به فرزند ارشدش، گریگور، محول کرد. خلیفه گریگور (1764 ـ 1831م) اولین کسی بود که نام خانوادگی بالیان را به کار ‏برد. او در طول حیات خود به سه تن از سلطان های عثمانی خدمت کرد، سلطان سلیم ‏سوم (1788ـ 1807م)، محمود دوم (1807ـ 1808م) و مصطفی چهارم (1817 ـ 1838م). وی از طرف سلیم سوم مفتخر به دریافت لقب معمار ‏دربارو لوح تقدیر شد و سال ها به منزلۀ مشاور امپراتور فعالیت کرد. او در 1791م با فرمان سلطان سلیم سوم قصر آینالی کاواک (قصر آینۀ صنوبر) را ساخت. خلیفه گریگور به مدت 46 سال از مشاوران و نزدیکان سلطان بود و در طراحی و ساخت آثار متعددی نقش ‏داشت تا جایی که یک قطعه تمبر یادگاری با نقش امیر گریگور به فرمان سلطان سلیم دوم طبع ‏شد و انتشار یافت.‏

امیر گریگور نیز، مانند بسیاری از امرای دیگر، پس از سال ها خدمت خالصانه، ‏مورد غضب سلطان قرار گرفت و در 1812م ‏به فرمان سلطان مصطفی چهارم به ناحیۀ کساریا تبعید شد.

امیر سنه کریم بالیان (1835م)، فرزند سوم بالی بالیان، نیز از معماران مهم خانوادۀ بالیان است. از آثار مهم این معمار برج آتش نشانی بایزید ‏سراسکر به ارتفاع 85 متر است که در حال حاضر در دانشگاه استانبول قرار دارد.‏

امیر کاراپت بالیان (1800ـ1866م)، فرزند گریگور بالیان و معمار دربار عثمانی بود.از آثار مهم این معمار ‏مسجد دلماباغچه، آرامگاه محمود دوم در چمبرلی تاش، قصر دلماباغچه، مدرسۀ حاربیه و ‏پادگان سواره نظام کوله لی (دبیرستان نظامی کوله لی کنونی) در منطقه وانی کوی می باشد.‏

نیکوقوس بالیان (1826 ـ 1858م)، که در هفده سالگی برای ادامه تحصیل به فرانسه و ایتالیا ‏اعزام شده بود، پس از بازگشت با تأثیرپذیری از معماری اروپایی روح جدیدی به معماری ‏امپراتوری عثمانی دمید. از آثار معروف او قصر کوچوک سو، درب ورودی قصر دلماباغچه با ‏کنده کاری شگفت انگیز و قصر ایهلامور است.‏

سرکیس بالیان (1835 ـ 1899م) تحصیلات عالی خود را در مدرسۀ عالی سن بارب و اکول سانترال ‏فرانسه به اتمام رساند و در 1855م به زادگاه خود بازگشت و از 1864م به ‏اتفاق برادرش هاکوپ در دربار سلطان عبدالعزیز، امپراتور عثمانی، خدمت کرد.‏ از آثار معروف او معماری و ساخت قصرهای بیلربی (با همکاری پدرش گریگور بالیان) و چراغان و همچنین قصر باشکوه ‏ساحلی بالتالیمان، متعلق به سلطان عادل، است.‏

او در 1868م، در زمان بازدید ملکۀ فرانسه، اوژنی، از استانبول ظرف مدت سه هفته قصر بیکوز ‏توکات را بنا نهاد که به خاطر آن هدایای فراوانی از ملکه دریافت کرد.‏

سرکیس همچنین در 1859م طی یک شب حوض مرمر پنج طبقه ای ‏را برای سلطان عبدالحمید احداث کرد. ‏دربارۀ او نوشته اند که علاوه بر معماری در مهندسی مکانیک نیز بسیار متبحر بوده و جوایز بسیاری در این زمینه از سوی مراجع بین المللی به وی اهدا شده است‏.‏

در 1872م، به سرکیس بالیان لقب های مهم بالا[15] ‏و اولای[16] اهدا شد و مجلۀ فرانسوی ‏معروف لموند ایلوستره[17] با انتشار عکسی از او مطالب فراوانی در مورد این معمار معروف، ‏که علاوه بر معماری در هنر نقاشی و موسیقی نیز تبحر داشت، منتشر ساخت. معمار سرکیس ‏بالیان در نوازندگی پیانو نیز بسیار متبحر و در هنر معماری داخلی نیز بی نظیر بود چنان که ‏طراحی داخلی ابنیه و کاخ های حکومت عثمانی در زمان وی با ابنیۀ کشورهای ‏اروپایی قابل مقایسه بود.